नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय् डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । पश्चिमा जगतय् दकलय् आपास्यां सिउगु नेपालभाषा सम्बन्धी सफू हायन्स जोर्गेन्सनया सफू हे जुइमाः । वय्कः नेपाः झायामदीसां वय्कलं मुंकादीगु २००० ति खँग्वःया वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः फेरसुख आइन्स वर्टरबुख्स देर नेवारी स्प्राख (सन् १९२९) आक्टा ओरियन्टालिया ६, पौ २६–९२ मुनादिल । थुकिया विस्तृतरूप करीब ६,४०० प्रविष्टीया सफू सन् १९३६ य् अ डिक्सनरी अफ क्लासिकल नेवारी नामं पिदन ।
वय्कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु निंतिं हःपा बिल । लिपा थ्व सफूयात काठमाडौं : तिवारी पिल्ग्रीम्स हाउसं सन् १९९८ य् ‘A dictionary of classical Newari’ या नामं (१७८ पौया सफू ) पिकया ब्यूगु दु ।
नेपालभाषाया पुलांगु शब्दकोश मध्ये छगू पुलांगु शव्दकोश ‘जियान ग्वालवर्रोदा मासा’ (न्ष्बल न्गबदिभचतय म्बःबकब) नांम्ह विद्वानं ने.सं ८१७ पाखे तयार याःगु नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश नं खः । थ्व निगू भाषा (नेपालभाषा व इटाली भाषा) तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शव्दकोश खः । थुकी प्रविष्टि नेपाल लिपिं बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शव्दकोशयात डा. टेड थियोदोर रिकार्डिं सम्पादन यानाः A dictionary of the Newari language with a glossary in Italian नामं ई.सं २०१४य् पिकाल । थ्व खँग्वःधुकू २४×१४ सेमी आकारया नेपाली भ्वँतय् ल्हातं च्वयातःगु खः । भ्वं थासंथासय् प्वाःप्वाः गं । मसि लतपत जूगुलिं गुलिगुलिं आखः ब्वने थाकु । न्हापांगु २६गू पौ खालि, वयांलिपा ४९२ पती ३२८४ खँग्वः दु । दकलय् लिपाया प्यपालय् पौल्याः हे मदुसां उकी महिनाया नां, राशीया नां व ल्याग्वः दुथ्याकातःगु दु । उकिया लिपा २० पौ खाली हे वनाच्वंगु दु । थुकी दुथ्याकातःगु भावात्मक खँग्वः स्वयेबलय् थ्व छुं लिखित स्रोतं काःगु मखुसे बोलिचालिया माध्यमं खँग्वः मुंकातःगु सीदु । थुकिया नां दिचिनारियो नेवारी–इटालियानो तयातःगु दु ।
थाज्या यनेगुु कथि । पुुचा लाइ । छखे च्वतय् अंकुुस थें यानातःगुु नतूचा छत्वाः तियातइ । फ्यलुुखय् थाज्या यनेगुु का तयाः नतूूया अंकुसं कताकाः भँय्कथी क्यंकाः थाज्या यनी ।
ख्वपया तःमधि त्वाःया पश्चिम नासमना वनेबलय् खवय् ध्वदुइगु ल्वहंहितिया फुसय् च्वंगु बहाःया नां अखण्डशील महाविहार घखः । थुगु बहाःयात अखः बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । थ्व सक्व देय्या सुरति विहारं वःपिं बज्राचार्यतय् चूडाकर्म याइगु बहाः खः ।
अखण्डशील महाविहार जुजु नरेन्द्रदेवया शासनकालय् स्थापना जूगु खः धकाः वंशावलीइ उल्लेख यानातःगु दु । इतिहासय् उल्लेख जूकथं झिंनिदँ तक स्वनिगलय् वा मवयाः हाहाकार जुयाच्वंगु इलय् जलवृष्टिया निंतिं नेपालय् करुणामय बिज्याकेत ख्वपया जुजु नरेन्द्रदेव, येँया बन्धुदत्त आचार्य व यलया ललित नांया ज्यापु स्वम्ह भारतया कामारुकामाक्ष (कामाक्षा) वंगु जुल । वसपोलपिंसं लोकनाथ करुणामय दकलय् न्हापां नेपाः हयाः तयेत हे अखण्डशील महाविहार दयेकूगु खः धयागु जनविश्वास दु । यलया करुणामय रथय् बिज्याके न्ह्यः यलं थुगु बहाःया क्वाचपालयाथाय् पुजा छ्वयाहयेगु चलन दु । अथे हे करुणामय रथ साले न्ह्यः ‘अखः बहाः’ धकाः छकः धायेमाःगु दुगुया नापं छुं जुयाः आश्विनकृष्ण अष्टमीया दुने करुणामय बुंगय् थ्यंके मफुसा थ्व विहारय् बुंगद्यः हयेमाः धयागु जनविश्वास ल्यना हे च्वंगु दनिगुलिं थुगु विहारया निर्माण नरेन्द्र देवया हे पालय् जूगु खः धायेफु । यद्यपि प्रामाणिक अभिलेख छुं मदु । आः तक लुयावःगु दसि प्रमाण धयागु हे विहारया गर्भगृहय् च्वंगु अभिलेख खः । थुगु अभिलेखय् ने.सं. ७७५ य् बज्राचार्य देवज्योतिं विहार जीर्णोद्धार यानाः ने.सं. ७७७ य् क्वचायेकल धकाः च्वयातःगु दु ।
अखण्डशील महाविहारया चुकय् दथुइ लाक तग्वःगु तेराकोटाया बज्रधातु चैत्य व नापं चिग्वःगु धर्मधातु चैत्य दु । स्वरुप हिले धुंकूगु क्वाःपाःछेँय् उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । क्वाःपाःछेँया मूलुखा फुसया तोरण दथुइ महावैरोचन मूर्ति अंकित जुयाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया आयश्रोत छुं मदु । अथेसां संघ दुजःपिनि पालंपाः यानाः नित्यपुजा याना वयाच्वंगु दु । अथे हे ल्हुतिपुन्हिकुन्हु यःमरि छायाः दथुइ च्वंगु चैत्य पुजा यायेगु चलन ल्यनाच्वंगु दु । थुकथंया पुजा यायेत गोमधि त्वाःया रंजितकार खलःयापिंसं गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु । अथे हे गुंलागाया जुगःचःह्रेकुन्हु न्याम्ह दीपंकर पुजा यानाः पञ्चदान बीगु चलन ल्यंकातःगु दु ।
न्हापा न्हापा तस्वाःगु भट्टाय् सु, सिँ व पत्थर कोइला छ्यलाः अप्पा उइगु खः । तर आः धाःसा अगलय् सिँ दुयाः न्ह्यःने ल्यूने आधुनिक फ्यान चाःहीकाः म्हो सिँ जक छ्यलाः छक्वलं यक्व अप्पा बुकेगु याइ। भट्टा गालय् वा तँलासय् तयाः अप्पा पँपँ चिनी । उकियात मिप्वाः तयाः मि पिहां वने जीगु कथं पँचिनी । भट्टाया न्ह्यःनं मि तयाः सिँ दुइ न्ह्यव द्यःने राय्फिस वा अप्पा चुं फायेकी । गनं गनं मिं मथीगु छताजिया फांगा छ्यलेगु चलन दु । उकियात नं प्रयोगय् हयेगु चलन वःगु दु । कुँ वनीगु प्वाः प्वाः तयाः थ्व नौ फायेकेगु ज्या क्वचायेवं अप्पा भट्टाय् मि तइ । न्ह्यःने मि तयेगु प्वाः तःप्वाः जुइ ।
भट्टाया साइज स्वयाः निन्हु प्यन्हुतक सिँ दुया च्वनेमाः । थ्व इलय् हे फाइन चले यानाः न्ह्यःनं भट्टायागु प्वाः पतिकं मि थ्यंकेगु कुतः जुयाच्वनी । अथे हे ल्यूनं मि वा कुँ सालीगु कथं मेगु मेसीन छ्यलाः याकनं मि न्यंकेत स्वइ । फुक्कं अप्पाय् मि न्यनावंगु सीदयेवं मि दुह्वायेगु बन्द याइ ।
च्यान्हुनिसें झिन्हुतक अथें मि मदुसें अप्पा ख्वाउँकेत तयातइ । मि सीगु संकेत दयाःलिं नं प्यन्हु न्यान्हुतक छुं मयासें तइ । वयां लिपा द्यःनेच्वंगु फायेकातःगु धू, राय्फिस वा फांगा चिकाछ्वइ । अप्पा ख्वाउँगु व बूगु खनेदयेवं छसिकथं अगलं अप्पा यंकाः सुरक्षित थासय् पँतने यंकी । थ्व दाछि अप्पा उयेगु प्रक्रिया खः । डाय्स वा फर्मां अप्पा पिकायेगुनिसें भट्टां दाछि अप्पा बुकाः लिकायेगु ईतक पाय्छि नीच्यान्हुनिसें लच्छितक ई काइ ।
हेटौंडाया भाषासेवी अंगदप्रसाद श्रेष्ठया जन्म वि.सं. १९९९ कार्तिक महिनाय् जूगु खः । वय्कः मकवानपुर जिल्लाय् लाःगु हेटौंडाया भाषासेवी जुयादी । हेटौंडाया नेपालभाषा खलःया वय्कः पुलांम्ह नायः नं खः । वय्कलं ने.सं. ११०० निसें स्वंगू कार्यकाल तक नेपालभाषा खलःया नायः जुयाः सेवा यानादीगु दु । वय्कलं हेटौंडाय् नेपालभाषा व लिपि स्यनेगु तालिम सञ्चालन यायेगु ज्या नं यानादीगु खः ।
नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् अगिब बनेपाली नामं नां जाःम्ह त्रैलोक्यमान बनेपालीया जन्म बौ ईश्वरीमान बनेपाली व मां रापती बनेपालीया कोखं ने.सं. १०८३ सालय् ख्वपया इताछेँ त्वालय् जूगु खः ।
वय्कः नेपालभाषा व नेपाली भाषा निगुलिं सव्रिmय स्रष्टा खः । वय्कलं नेपालभाषाय् चिबाखं, चिनाखँ, ख्यालः (सडक व दबूप्याखं) व समालोचना विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु ।
नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह बनेपालीया प्यंगू सफू पिहांवःगु दु ।
वय्कःया शुभयात्रा (ने.सं.११२३) व लिपांगु इनाप/अन्तिम आग्रह (ने.सं.११२५) चिबाखं मुना, दुरुघाः (ने.सं.११२७) हाइकु मुना व मूलदेवशशिदेवोपाख्यान (ने.सं.११३३) समीक्षात्मक कृति पिहांवःगु दु । थौंया राजनीतिक, आर्थिक व सामाजिक विसङ्गतियात मात्तुमाला तिक्क मिंक थासय् सुइगु बनेपालीया चिबाखं थःगु हे पहः खः ।
थ्वय्कःया हाइकुइ समसामयिक विषयवस्तुयात कयाः रचना जूगु दु । भूपतीन्द्र मल्लं ने.सं. ८२६ स च्वःगु मैथिली नाटक मूलदेवशशिदेवोपाख्यान यात देवनागरीं लिप्यान्तर यानाः नाटकया विस्तृत समीक्षा यानातःगु दु । बनेपालीं ख्यालः, सतकनाटक च्वयाः म्हितकादीगु दु । वय्कलं कोटी होम (१११३), रेसलिङ्ग (१११४), कपड्डी (१११४), गोल गोल भद्रगोल (१११५), होस्से–हैँसे (१११६), ग्व गना द ? (१११७), हिलाबुला, अब्वाया, गुहाली (१११९), रिमोट बोर्ड (११२०), जि पास जुल (११२१), चुनाव (टेलिफिल्म/११२५), प्रश्नोत्तर (११२७), मस्याः (११२७) व छाय् क्वःमदलि ? (११२८) सतकनाटक क्यनाः सामाजिक विसङ्गति व बेथिति, राजनीतिक विचलन व भ्रष्टाचारयात उला ब्यूगु दु । अगिब बनेपालीयात राष्ट्रव्यापी लघुकथा पुरस्कार–२०६० व २०६२, कुमार साखः लुमन्ति हपाः सिरपाः –११३८, धनमान लघुकथा सम्मान–२०७९ आदिं विभूषित यायेधुंकूगु दु ।
नेपालभाषाया पाठय्व्रmम लेखनय् नं अगिब बनेपालीं योगदान बियादीगु दु । वय्कलं डा. तुयुबहादुर महर्जननापं जानाः प्रौढ शिक्षाया नितिं न्हूपलाः व न्ह्यःपलाः च्वयादीगु दु । थीथी स्रष्टालिसे जानाः नेवाः नखःचखः व संस्कार, नेवाः लोकबाखं व नेवाः स्रष्टा सफू च्वयादीगु दु । नापं वय्कलं डा. राजनलाल जोशी व ईश्वरीमैंया श्रेष्ठनापं जानाः ऐच्छिक नेपालभाषा
पाठ्यव्रmम कोर्श नं दयेकादीगु दु । नेपाल पदक ख २०७२ पाखें सम्मानित अगिब बनेपालीं तर्जुमा, नेवाः सन्देश व सानू वाःपौ व लय्पौया प्रकाशक व सम्पादक जुयाः पत्रकारिताय् नं विशेष योगदान बियादीगु दु । वय्कलं ख्वपया साहित्यिक संस्था नेपाल साहित्य मन्दिर (ने.सं. १०७३)या नायः व भक्तपुर साहित्यिक प्रतिष्ठानया न्वकू जुयाः ज्या न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् वय्कः नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानय् परिषद् सदस्य (ने.सं. ११४३–११४७) जुयाः मातृभाषा, व्याकरण व कोश विभागया कजिया भार कुबिया च्वनादीगु दु ।
ह्यंग्वाः, चाह्यंग्वाः च्याकाः नसात्वँसा बुकेगु थाय् ।
अष्टरत्न धाख्वा व रत्नदेवी धाख्वाःया म्हयाय्मय्जु पुनिता धाख्वा यलया नागबहालय् वि.सं. २०२६ सालय् जन्म जूगु खः । वि.सं. २०४५ य् वर्माय् प्रव्रज्या ग्रहण यासेंलि वसपोल अग्गञाणी गुरुमां जुयाबिज्यात । प्रव्रज्या ग्रहण यानाबिज्यायेधुंकाः वसपोलं म्यानमारय् बुद्धधर्मया उच्च शिक्षा सासनधज धम्माचरिय’ उपाधि हासिल यानाबिज्यात । वसपोल थौंकन्हय् नेपालय् शंखमूलस्थित अन्तर्राष्ट्रिय बौद्ध भावना केन्द्रय् परियत्ति शिक्षा अध्यापन व बौद्ध अध्ययनया स्नात्तकोत्तरया विद्यार्थीपिंत प्रध्यापन ज्याया नापं ध्यान शिविर संचालन याना बिज्यानाच्वंगु दु । वसपोलं त्रिपिटक पालिया चूलनिछेस नेपालभाषां अनुवाद यानाबिज्याःगु दुसा वसपोलया मौलिक बुद्धधर्मया लेख मुना सद्धर्म पुष्पमाला सफू ने.सं. ११३४ य् पिदंगु दु । अथेहे वसपोलं पालि शिक्षा व संक्षिप्त व्याकरण सफूया नापं आपालं मेमेगु नं बद्धधर्म सम्बन्धी सफू च्वयाबिज्याःगु दु ।
भाजु अच्युतानन्द राजोपाध्यायया जन्म बौ चेतानन्द राजोपाध्याय तथा मां चैत्यन्यवानेश्वरी राजोपाध्यायपाखें ने.सं १०४७ कौलाथ्व चतुर्दशी खुन्हु येँया न्ह्योखा त्वालय् जूगु खः । वय्कःया प्रारम्भिक शिक्षा येँया दरवार स्कूल संस्कृत विद्यालयय् जूगु खःसा अनंलि वनारस विश्वविद्यालयपाखें वय्कलं वेदान्त शिक्षाय् आर्चाय पास यानादिल । नेपाः लिहां झायेधुंकाः मिसामचातय्त नं आखः ब्वंकेमाः धैगु बिचाःयाम्ह वय्कः कन्या मन्दिर माध्यमिक विद्यालय स्थापना यायेगु ज्याय् अग्रसर जुयादिल । कन्या मन्दिर विद्यालय् स्थापना जुसांनिसें अवकास प्राप्त मजूतले अन वय्कलं संस्कृत, नेपाली व चित्रकला विषय ब्वंकेगु यानादिल ।
भाजु अच्युतानन्द नेवाः समुदायया जक पुरोहित मखु हनुमाध्वाखाया तलेजु भवानी देगःया मू पुरोहित खःसा ग्वलदेय्या पशुपतीइ च्वंगु दिच्छिनामूर्तिया नं मू पुजारी खः । भाजु अच्यतानन्दया नेपालभाषाया निंतिं दकलय् मूवंगु ज्या धैगु माघ महिनाबलय् कनीगु स्वस्थानी धर्मव्रत कथा न्हापा नेपाल लिपिं जक च्वयातःगुयात नेपालभाषा देवनागरी लिपिं हिलाः सफूया रुपय् पिकयादीगु खः । थ्व स्वस्थानी सफू फुक्कस्यां ब्वनेमा धैगु तातुनाः स्वदँ बिकाः अति मिहेनत यानाः ने.सं ११०० य् प्रकाशन यानादीगु खः । थथे देवनागरी लिपिं पिदंबलय् थ्व सफू नेवाः समुदायलय् तसकं लोकप्रिय जुल । थ्व सफुलिं स्वस्थानी बाखं ब्वन अःपुकाब्यूगु जक मखु नेपालभाषाया नं प्रचार प्रसार जुइकेबिल । थौं नेवाःतय्सं थ्व हे सफू ब्वनाः माघ महिनाबलय् छेँय् छेँय् स्वस्थानी बाखं कनेगु यानाच्वंगु दु । अथेहे वय्कलं संस्कृतया हितोपदेशया बाखं नेपालभाषां हीकाः तत्कालिन सितु पत्रिकाय् पिकायेगु यानादीगु दुसा वयकःया तःपु हे कविता सितु लगायत झी आदि पत्रिकाय् पिदंगु दु । वय्कःया योगदानयात कदर यानाः कन्या मन्दिर माध्यमिक विद्यालय लगायत मेमेगु संस्थां नं सम्मान देछाःगु दु । छन्हु थ्व नस्वर देह फुक्कस्यां त्वःतेमाः धाथें अच्युतानन्दं नं ने.सं ११११ य् थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।