अरनिको कृत श्वेत चैत्य वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीया निगूगु महाकाव्य खः । नेपालभाषा परिषद येँ पाखें ने.सं ११०४ स पिदंगु थ्व १४८ पौया महाकाव्य नेपालभाषाया आःतक पिदंगु महाकाव्य मध्ये दकलय् ताःहाकःगु नां दुगु महाकाव्य खः । च्वमिं थ्व महाकाव्ययात लोकशैली कथं च्वयातयागु न्हूगु महाकाव्य धयादीगु दु । थ्व महाकाव्य सत्यमोहन जोशीं १३ शदीइ नेपालं चीन वनाः विश्वप्रसिद्ध श्वेचैत्य “White Pagoda” निर्माण यानाः थःगु शिल्पकला कालिगढी ब्वयाः नेपाःया हे गौरब थकाःम्ह राष्ट्रिय विभूति कलाकार अरनिकोया जीवन गाथायात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः ।

थुकथं थ्व महाकाव्य चीन व नेपाःया सांस्कृतिक दौत्य सम्बन्धया प्रतिक थेंज्याःगु विषय ज्वनाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । च्वमिं महाकाव्यया नितिं ऐतिहासिक विषयया आवरण कयाः नं अरनिकोया जीवन ब्वयेगु झ्वलय् थःगु सिर्जना नं क्यनेगु यानादीगु दु । चीनया सांस्कृतिक जीवनयात बांलाक म्हस्यूम्ह च्वमि सत्यमोहन जोशीं चीन व नेपाःया सांस्कृतिक जीवनयात नं महाकाव्यया अन्तरंग विषय थें यानाः बांलाक ब्वयादीगु दु । सत्यमोहन जोशीं थ्व महाकाव्य वि.सं २०२१ साल पाखे थः चीनया बेइजिंगय् च्वनादीबलय् अन अरनिको सम्बन्धी आपालं अध्ययन यानाः अन हे कलाकार अरनिकोया जीवनी जक मखु अरनिकोया विषयया महाकाव्य च्वयादीगु खः ।

अरनिकोया स्वेतचैत्य सफू भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं च्वयादीगु पूधा प्याखं खः । वय्‌कलं थ्व सफू थः मदुम्ह अबुजु मोहनलाल खिं मानन्धरयात देछाया च्वयादीगु सफू खः । नेपालभाषा एकेडेमिया प्रकाशनय् ने.सं ११२९ स पिदंगु थ्व अरनिको स्वेतचैत्य प्याखं सफूलिइ स्वंगू ल्याः व स्वंगू दुया चित्रण दु । थ्व सफूया भूमिकाय् च्वमि भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं थ्व पूधाः प्याखं नेपालभाषा एकेडेमिया तत्कालिन चान्सलर सत्यमोहन जोशीया आग्रह कथं व वय्‌क:या हे अरनिकोया स्वेतचैत्य महाकाव्यया लिधंसाय् च्वयागु धयादीसां नाटककार मानन्धरं थ्व नाटकय् थःगु बिस्कं नाटककारया शिल्प ब्वयेत ताःलाःगु दुसा च्वमिया कल्पनां नं उलि हे जीवन्त व सक्रिय जूगु दु । झिंस्वंगू शदी अर्थात् थौं स्वयाः च्यासः दँ मयाक पुलांम्ह ऐतिहासिक पात्र अरनिकोया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु प्याखं खयाः नं झी नेवाः संस्कृति परम्परायात नं उलि हे सजीवढंगं ब्वयायंकेगु जक मखु थौंया आचार विचारयात नं पाय्छि जुइकथं प्याखं न्ह्याकायंकेफुगु थ्व नाटकया थःगु हे विशेषता खः।

वि.सं. २००५ सालय्‌ थँबहिलीइ जन्म जूम्ह वय्‌कःया बाः पूर्णमान व मां नानी मालाकार खः । खस नेपालीया नापनापं वय्‌कलं नेवाः म्ये नं आपालं हालादीगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु वय्‌कलं हालादीगु नेवाः म्ये ‘न जि लः हे खः, न सुपाँय्‌ हे खः’ तसकं लोकंह्वाः । थौंकन्हय्‌ वय्‌कः अमेरिकाय्‌ च्वनादी ।

वि.सं. २००५ सालय्‌ थँबहिलीइ जन्म जूम्ह वय्‌कःया बाः पूर्णमान व मां नानी मालाकार खः । खस नेपालीया नापनापं वय्‌कलं नेवाः म्ये नं आपालं हालादीगु दु । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु वय्‌कलं हालादीगु नेवाः म्ये ‘न जि लः हे खः, न सुपाँय्‌ हे खः’ तसकं लोकंह्वाः । थौंकन्हय्‌ वय्‌कः अमेरिकाय्‌ च्वनादी ।

बाः नातिमान सिं व मां इन्द्रमाया महर्जनया कोखं ने.सं. ११०० दिल्लाथ्व १० (वि.सं. २०३७ श्रावण १७) कुन्हु येँया कंगःया लखुतिर्थय् पत्रकार भाजु अरबिन्द्रमान सिं बूगु खः । नेपालभाषा विषय कयाः स्नातकोत्तर पूवंकादीम्ह भाजु अरविन्द्र नीदँ न्ह्यः निसें पत्रिका जगतय् पलाः न्ह्याका झायाच्वनादीम्ह खः । भाजु सिं नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू येँ शाखाया अध्यक्ष नं खः । नेपाल भाषा, नेवाः जाति, संस्कार, संस्कृति अथेहे मेमेगु नेवाःतय् धरोहर ल्यंकातयेगु, म्वाकातयेगु ताःतुनाः न्ह्यानाच्वंगु नेवाः जः व मेट्रो न्यूज खबर डटकमया मू सम्पादक भाजु सिंया समाजसेवाय् नं उतिकं नुगः क्वसाः । पेज ३, ईलोहं व नागरिक रिपब्लिकय् नं व्यवस्थापन समितिइ च्वनाः ज्या यानाझाःम्ह भाजु सिं नेवाः देय् दबू येँ महानगर समितिया नायः नं खः ।

नेवाःतय् धरोहर, नेवाःतय् सम्पदा ल्यंका तयेमाः धाइम्ह भाजु अरविन्द्रमानया सम्पदानाप स्वापू दुगु अभिलेख सम्पदा सफू कंगः अजिमाया वर्षाकृत्य नांगु सफू पिदंगु दु ।

बाः मोहनमान स्थापित व मां सूर्यतारा स्थापितया कोखं ने सं १०८९ चिल्लागा १२ कुन्हु येँया थाय्मदु सँछेँय् साहित्यकार भाजु अरहन स्थापितजु बूगु खः । साहित्य ख्यलय् स्थापितजुया च्वसा नेपालभाषा नापनापं अंग्रेजी भाषाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया मू विधा निबन्ध व बाखं खः । भाजु स्थापितजुया न्हापांगु साहित्यिक सृजना चकना दँ पतिइ ने.सं. ११०५ स पिदंगु आज्जुया ल्यू ल्यू घ्याचू च्वसु खः ।

थाय्‌भु पब्लिकेशन पाखें ने. सं. १११३स पिथनादीगु बाखं मुना सफू सचेतना – छध्वः भिन्नता रेखा हे स्थापितया न्हापांगु सफू खः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् निबन्ध व बाखं च्वयेगुया नापनापं थ्वय्‌कःया संलग्नता पत्रकारिताय् नं दुगुलि थीथी पत्रिका गथे कि चकना, अजः मिखा, सँझ्याः पत्रिकाया सम्पादन यानादीम्ह छम्ह साहित्यिक व्यक्ति खः । व्यवस्थापन संकायलय् प्राध्यापन यानादीम्ह स्थापितजुं व्यवस्थापन विषयया पाठ्यपुस्तक नं च्वयादीगु दु ।

मय्‌जु अर्चना शाक्यया जन्म ने.सं. १०९९ सिल्लागा त्रयोदशी कुन्हु पाल्पाय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां मायादेवी शाक्य व बाःया नां छत्रराज शाक्य खः । वय्‌कलं बिशेष यानाः नेपालभाषाय् बाखं, उपन्यास व ख्यालि च्वयादी । वय्‌कःया न्हापां पिदंगु बाखं व न्हिलाख्वाःम्ह मनू खः । थ्व बाखं ने.सं ११३२ य् बाखं दबू पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्‌कःया खस् नेपाली भाषाय् संस्कृति व बुद्धधर्म बिषयय् अपालं च्वसू पिदंगु दु । स्वनिगलं पिनेयाम्ह नेपालभाषा च्वमि नारी हस्ताक्षर मय्‌जु अर्चना शाक्यया प्रकाशित कृति– ख्वबि व लायलामा (उपन्यास, ने.सं. ११४१) खः ।

प्राध्यापन पेशा यानादीम्ह वय्‌कलं मुक्तिनाथ एफ एम, तानसेन पाल्पां नेपालभाषं बुखँ ब्वनेगु नं यानादी । मय्‌जु अर्चना शाक्य पासा खलः पाल्पाया छ्यान्जे व मिसा साहित्यकार मुना, येँया दुजः नं जुयादी । वय्‌कः करुणा बौद्ध संघ, भिक्षु शाक्यानन्द स्मुति गुथि, विपश्यना ध्यान समूह, पाल्पा सम्पदा समूह, सम्पदा प्रतिष्ठानय् आवद्ध जुयादी । लुम्बिनी वाङ्गमय प्रतिष्ठान, लुम्बिनी प्रदेश पाखें मय्‌जु अर्चना शाक्ययात लुम्बिनी नेपाल भाषा रत्न सम्मान २०८० सम्मान याःगु जुल । अथेहे नारी साहित्य तथा सांस्कृतिक प्रतिष्ठान, बौद्ध महिला आजिवन दायक समिति, पासा खलः पाल्पा पाखें नं वय्‌कः सम्मानित जुयादीगु दु ।

अर्णेश्वरी शिल्पकार लोकंह्वाःम्ह कलाकार खः । वय्‌कः अबु ज्ञानमान श्रेष्ठ व मां केशरी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०९३ चौलाथ्वः एकादसि, सुक्रबारखुन्हु ख्वपय्‌ बूगु खः । ने.सं. १११० दँंनिसें संकिपा, ख्यालः, रेडियो नाटक, दबू प्याखं, म्यूजिक भिडियो लिसेंया ख्यलय्‌ अभिनय यानावया च्वनादीम्ह खः । वय्‌कः ‘आयाँ क्वात’, ‘मिस्कट’, ‘भरियातन्त्र’, ‘छु माल ?’ लिसेंया झिगूति ख्यालकय्‌ म्हितादीगु दु । अथे हे ‘झ्वकमनीम्ह’, ‘न्हिसुतु’, ‘तंबैंक’, ‘ख्वताबजि’, ‘डाय्‌ड सन् व मम्’ नापं यानाः झिंस्वगू टेलिप्याखनय्‌ वय्‌कः म्हितादीगु दुसा ‘मिखा दुम्ह कां’, ‘जिगु मिखाया न्ह्यःने’, ‘तानांज्यः’, ‘पटाचारा’, ‘ट्याम्पु डाइभर’, ‘तुयूमति नापं यानाः सुइगूति संकिपा म्हिता दीधुंकूगु दु । ख्यालिगुलु गुथि व रामशेखर लुमन्ति दबूलिसे आवद्धम्ह वय्‌कलं ने.सं.१११४ य्‌ पलिस्था ख्यालः कासा व नेपालभाषा साहित्य तःमुंज्याय्‌ उत्कृष्ट कलाकारया सिरपाः त्याकादीगु दु । थुकिया लिसें मेगु तःगू सिरपाः व सम्मानपाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।

व्यंग्य चित्रकार अविन्द्रमान श्रेष्ठ ‘अविन’या जन्म ने.सं. १०९२ चिल्लागाः चःह्रे, मंगलबारखुन्हु सामाखुसिइ अबु गोविन्दमान श्रेष्ठ व मां शारदा श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । देय्या नांजाःम्ह कार्टुनिष्ट अविनं नेपालभाषाया न्हिपौ विश्वभूमि, सन्ध्या टाइम्स लगायत कान्तिपुर, गोरखापत्र, नेपाल टाइम्स, नेपाल जागरण, योंग हेराल्ड, कनेक्सन, नेपाल जागरण, हिमालय टाइम्स, राजधानी, दृष्टि आदि पत्रिकाय् थःगु कार्टुन कला न्ह्यब्वयाः देशय् खनेदयाच्वंगु थीथी विकृति, विसंगतियात व्यंग्य यानादीगु दु ।
वय्कलं वि.सं. २०५२ सालय् लोगो व मास्टरहेड धेंधेंबल्लाखय् न्हाप सिरपाः, वि.सं. २०५३ य् राष्ट्रिय मञ्चं याःगु व्यंग्यचित्र धेंधेंबल्लाखय् न्हाप सिरपाः, हास्यंब्यंग समाज नेपाल व नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं याःगु व्यंग्य चित्र धेंधेंबल्लाखय् ल्यू सिरपाः त्याकादीगु दु ।

अर्हतनन्द भाजु धर्मरत्नं यमिं वि.सं २००० सालया राजनैतिक पर्वय् थः भद्रगोल जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु महाकाव्य खः । लिपा थ्व महाकाव्य सफूया रुपय् छापे जुयाः नेपालभाषा परिषद पाखें ने.सं १०७३ य् पिदनसा लिपा थ्व हे सफूया निगूगु संस्करण ने.सं १०८१ इ परिषद् पाखें हे पिदन । अर्हतनन्द महाकाव्य कवि केशरी चित्तधर हृदयया सुगत सौरभ महाकाव्य पिदने धुंकाः पिदंगु नेपालभाषाया निगूगु महाकाव्य खः । च्वमि धर्मरत्नं थः मदुम्ह अबुजु भगवानरत्न उदाय्‌यात देछायाः च्वयादीगु थ्व महाकाव्य भगवान बुद्धया किजा नन्द राजकुमारया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । १६ सर्गय् ब्वथलाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्य नन्द राजकुमारया जीवन चरित्र ब्वयेगु तातुनाः महाकाव्यया शास्त्रीय नियम कथं रचना यानातःगु महाकाव्य खःसां धर्मरत्न यमिं थ्व महाकाव्यय् महाकाव्यया फुक्क शास्त्रीय नियमयात पालना धाःसा यानादीगु मदु । थ्व महाकाव्यय् भगवान बुद्धया चिरिमांया काय् अर्थात् जुजु शद्धोदनया चीधिकःम्ह महारानी गौत्तमी पाखें दुम्ह नन्द राजकुमारया जन्मं निसें वं अर्हत्व प्राप्त याःगु घटना तकया वर्णन दु । तर अथे खया नं प्रगतिशील बिचाःयाम्ह च्वमि धर्मरत्नं थ्व महाकाव्यय् नन्द राजकुमारया जीवनय् जूगु घटना व नन्द राजकुमारं याःगु ज्या अर्थात् वं अर्हत्व प्राप्त याःगु ज्याया जक चित्रण मयासे भगवान बुद्धया धर्म देशना, उपदेश ब्वयेकथं जातिपाति भेदभाव, बलि प्रथा, मूर्ति पुजा आदि विरुद्ध च्वमिं थःगु प्रगतिशील भावना नं थाय्‌थासय् स्वचाकेगु यानादीगु दु ।