यँया क्वःने लागाया यंगाःत्वालय्‌ अवस्थित छगू पुलांगु विहार खः– इकुबहाः । बज्रशील महाविहारकथं म्हस्यूगु थ्व बज्रयानी विहारया थापनाबारे स्पष्ट प्रमाण लुयावःगु मदु । विहारय्‌ न्यने दुगु किंवदन्तीकथं महामञ्जुश्री नं दकलय्‌ न्हापां मञ्जुपटन नगर दयेकूगु थाय्‌ थ्व इकुबहाः लागा हे खः । मञ्जुपतन नगरया शिरबिन्दू थौंया यंगानिसें गुह्येश्वरीतक विस्तार याःगु धयातल । न्हसिकापं नेपाःगाःया लः पितछ्वये धुंकाः भिक्षु जुयाः च्वनेन्ह्याःपिंत थन विहार दयेकाब्यूगु व मञ्जुपतनया दकलय्‌ च्वय्‌ शिरय्‌ लानाच्वंगु विहार जुयाः बज्रशील महाविहार धाल धयागु विश्वास दु ।

उकिं थ्व विहारयातस्वनिगलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दयेकूगु बहाःकथं कायेगु याः । बहाःया क्वापाःद्यया जवंखवं निम्ह ल्वहंया सिंह, बहाःया मू लुखाया तोरणय्‌ बुद्ध,धर्म,संघया प्रतिककथं धर्मधातु बागीश्वर, प्रज्ञापारमिता व षड्क्षरी लोकेश्वर; क्वाःपाःछेँया तोरणय्‌ पञ्चबुद्ध,प्रज्ञापारमिता व जवंखवं गणेद्यः, महांकाःद्यः; क्वाःपाःछेँया न्हापांगु तँय्‌ दिपंकर लाङ्वाःआजु पलिस्था यानातःगु दु । उत्तराभिमुख वैरोचन बुद्ध थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः खः ।

बहालय्‌ स्वंगःचिभाः, चैत्य, ससुद्यः व अमोघपास लोकेश्वर पलिस्था यानातःगु खनेदु । बहाःया मू चिभाद्यःया बुसादँ चिल्लाथ्व पुन्हिकुन्हु लाः । बहाःया बज्राचार्यपिनिगु आगं द्यः वज्रयोगिनी खःसा नमराया पुलांगु तुयूगु चैत्य सर्वसंघ दुजःपिनिगु दुगुद्यः खः ।

ने.सं.२१३ य्‌ स्वयम्भू महाचैत्यय्‌ पलिस्था यानातःम्ह वैरोचन बुद्धया नियमित पुजाया निंतिं गुथि स्वना थकूगु प्रमाणकथं सिजःपौ खनेदु । अमेरिकाय्‌ लुयावःगुलाङ्वाःआजुया मुखलय्‌ च्वयातःकथं ने.सं.२१८ वैशाख कृष्णपक्षया एकादशी बिहीबाः श्री हर्षदेवया शासनकालय्‌ थ्व मुखः बज्रशील महाविहारया कस्तीसेनं छाय्‌िपउगु धकाः न्ह्यथनातल । बहाःया लाङ्वाःआजुयात भुइख्यलय्‌ जुइगु सम्यक महादानय्‌ ब्वति कायेकेमाःगु चलन दु । थुकिया लसताय्‌ संघभ्वय्‌ न्यायेकेमाःगु नियम नं दु । आःतक बहाःया क्वाःपाःछेँ ने.सं.७८९, ने.सं.९४५ व ने.सं.११३१ य्‌ जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।

दिपंकर लाङ्वाःआजु

लाङ्वाःआजुयात इकु बाहाया सर्वसंघय्‌ धर्माकर जुजुकथं नाला वयाच्वंगु दु । धर्माकर जुजुयात महामञ्जुश्रीं मञ्जुपटन नगर दयेकाः जुजु यानाथकूगु धापू दु । नेपाःगालय्‌ सर्वसत्व प्राणीया उद्धारया निंतिं जुजु जूम्ह जूगुलिं लाङ्वाःआजुयात न्हापांम्ह दिपंकरकथं हना वयाच्वन । थ्व लाङ्वाःआजुया व्यवस्थापन न्हापा न्हापा राजभण्डारीतय्‌सं याना वयाच्वंगु खः । लिपा त्वःतावन । १२ दँय्‌ छक्वःजक सम्यक महादानय्‌ थ्व लाङ्वाःआजु पिहां बिज्याइगु चलन दु । यदि दथुइ पिहां बिज्यायेमाःसा गोलाप्रथा यानाः ज्यू–मज्यू क्वछीमाःगु चलन दु ।

इखाछेँ बहाः इखाछेँ त्वालय्‌ दु । थ्व बहाः क्वाःबहाःया मेगु मू कचाबहाः खः । थ्व बहालय्‌ स्वतँ जाःगु देगलय्‌ छतँ पलि यानाः क्वाःपाःदेगः छगः नीस्वनातःगु दु । थनया लीया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । जवंखवं निपाः याकःझ्याः छुनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथःया जवंखवं ल्वहंया निम्ह सिंह तयातःगु दु । अथे हे मूलुखाया खव पाखे स्वंगः माणे दु । मू लुखाया फुसय्‌ अक्षोभ्य मूल यानाः जवंखवं प्रज्ञापारमिता षडक्षरी लोकेश्वरया धातुया मूर्ति अंकित यानातःगु सिँया त्वलं छगू नं दु ।

देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः झ्याः दु । थनया चिपाःगु झ्याःच्वय्‌ बज्रपाणी व रत्नपाणीया चांचिं नं च्वयातःगु दु । अथे हे न्यापाः झ्याःच्वय्‌ पञ्चबुद्ध दथुइ तयाः जवय्‌ तारा व नामसंगीति खवय्‌ तारा व लोकेश्वरया मूर्ति चांचिं च्वयातःगु दु । थुकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ दथुइ तपाःगु खुल्ला झ्याः व जवंखवं चिपाःगु खुल्ला झ्याः दु । दकलय्‌ च्वय्‌ आँय्‌पा पौ तयाः च्वय्‌ चैत्य छगः दु । थुकिया नापं चैत्यया गजू छुनातःगु देगःचा छगः दयेकाः पुल थकयातःगु दु ।

थ्व बहालय्‌ लिच्छवि पहःवःगु चैत्य छगः, अशोक चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः स्वनातःगु दु । थनया देगः नापं च्वंगु भाग दिगीया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु । थनया कचाबहा (आन बहाचा) लय्‌ च्वंगु ने.सं. ५३५ यागु ताम्रपत्रय्‌ इखाछेँया बज्राचार्यं आल्को हिति जिर्णोद्धार याःगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथे हे इखाछेँ देगःया खवय्‌ ने.सं. ८२९ या ताम्रपत्र छगू नं तानातःगु दु ।

थन झिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थन संघया बज्राचार्य व शाक्य यानाः जम्मा १२९ दुजः दु । अथे हे थन क्वाःबहाःया झिम्ह स्थविर आजुपिनिगु उपस्थितिइ संमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, थपाः त्वायेगु, चक्रेश्वर लुइगु याना वयाच्वंगु दु धाःसा थकालि कथं द्यःपाः च्वनेगु व सम्बन्धित मेमेगु दक्व ज्या याना वयाच्वंगु दु ।

नागबहालं आल्को हिति वनेगु लँपुइ इखाछेँ बही दु । यलया मूबही मध्ये छगू खः । थ्व त्वालय्‌ निगू बही दु – पिन्तुबही व दुन्तुबही । थ्व निगू बही थवं थवय्‌ थितुंथीक दयेकातःगु दु अले निगूयातं इखाछेँ बही हे धाइ । पिन्तुबही (गोपिचन्द्र मिश्र संस्कारित गोपिचन्द्र महाविहार) ।

थ्व बहीया मूलुखा दुने अंगलय्‌ महाकाल व हनुमानया मूर्ति दु । दुने प्यखेरं फःथकयातःगु दु । बहीद्यःया लुखाय्‌ वनेगु त्वाथः जःखः सिंह तयातःगु दु । लुखाया न्ह्यःने छखे पद्मपाणी लोकेश्वर व मेखे गं तयातःगु दु । कलात्मक लुखाया दुने गन्धकुटीइ अक्षोभ्य बुद्ध दु । वयां च्वय्‌ बार्दलि पिकयातःगु दु अले छचाःखेरं थथे हे बार्दलि दु । बही देगःया च्वय्‌ गजू सहितगु देगःचा दयेकातःगु दु । बहीया दुने अशोक चैत्य व चिनालय चैत्य अले धर्मधातुमण्डल तयातःगु दु । थ्व बहीया निर्माता गोपिचन्द्र मिश्र सुनयश्री मिश्र ब्राम्हणया अनुयायी जुयाच्वन । व कपिलवस्तुं थन वयाः स्वयम्भू दर्शन यानाः थन हे च्वनाछ्वत धइगु न्यनेदु ।

थनया बहिलिइ मूद्यःया च्वसं चक्रसम्बर व वज्रकील द्यः दुगु आगंक्वथा दु । थन भारतीय विद्वानं १२दँ तक ध्यान च्वनाः वज्रकील द्यः पलिस्था यानाथकल धइगु खँ दु । थनया पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय्‌ थन बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि धार्मिक ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे दुजःपिन्सं द्यःपाः फयाः द्यः खेचायेकाः नित्यपुजा यायेगु, आरती यायेगु, स्तोत्रादि ब्वनेगु यानावयाच्वंगु दु । थन सर्वसंघय्‌ ३२म्ह दुजः दु ।

थन दँय्‌दसं कृष्णपक्षया दशमीकुन्हु आजुपिं मुनाः आगमय्‌ दशमी पुजा न्ह्याकी, अथे हे दँय्‌दसं यम्बहाःया गुरुजुपिं बिज्याकाः प्रज्ञापारमिता पाठ याकेगु चलन दु । थन दछियंक वैशाखशुक्ल चतुर्थीकुन्हु देपूजा, गुंपुन्हिनिसें भाद्रकृष्ण द्वितीयातक तग्वः जाकि ब्वयेगु, श्रावणकृष्ण आमाइकन्हु लुँचि थाय्‌ पुजा, भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हु सोह्रश्राद्ध, कतिंपुन्हिकुन्हु चैत्य बुसाधं, आश्विनशुक्ल नवमी व दशमीकुन्हु आगंपुजा, पौषकृष्ण दशमी व एकादशीकुन्हु दिशी पुजा अले चैत्रकृष्ण दशमीकुन्हु दौपूजा जुयाच्वंगु दु । गुंलाबलय्‌ थन गुंपुन्हिनिसें भाद्रकृष्ण द्वितीयातक स्वन्हुयंक तग्वः जाकि व चिग्वः जाकि ब्वयेगु यानावयाच्वंगु दु ।

स्वनिगःया प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये छम्ह नारायण इचंगु नारायणद्यःया जवय् कुंचाय् महालक्ष्मीद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । गोपालराज वंशावलीइ लिच्छविकालीन जुजु हरिदत्त वर्मां विक्रम संवत्या प्यंगू शदीपाखे, प्यंगू धामया प्रतीक प्यम्ह नारायणद्यः दयेकाः कात्तिक लछि मेला हनेगु झ्वलय् विजय प्राप्तीया कामना यानाः इचंगु नारायणद्यः दयेकाः माहेश्वरी देवी थापना यात धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे माहेश्वरीयात महालक्ष्मी धाइ ।
दँय्दसं चिल्लागा चःह्रे व आमाइकुन्हु महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ । चिल्लागा चःह्रे अर्थात् पाहांचःह्रेकुन्हु छेँछेँय् बँथिलाः नीसी यायेवं ध्वाखा लिक्कसं च्वंगु द्यःछें गणेद्यः व महालक्ष्मीद्यः पितहयाः महालक्ष्मीयात पीगमय् व गनेद्यः लिगं न्ह्यःने देगलय् स्वनी । पाहांचःह्रे नखः जूगुलिं छेँखापतिकं द्यःयात पुज्याइ । सँन्याःकाःई जुइवं पीगंद्यःया न्ह्यःने सिँग्वं च्याकी । थःगु दशा फाला वनेमा, मनया इच्छा पूवनेमा धकाः देशया जःखः च्वंगु फल्चाय् म्हय् मत तयाः चच्छि चा च्वनी । चिल्लागा आमाइकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं छँेखापतिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । बान्हि बीवं गुथि पाःलाःपाखें द्यः पुज्यानाः भोग बी । महालक्ष्मीद्यःयात पीगमं खतय् बिज्याकी । गणेद्यःयात मेगु खतय् बिज्याकी । द्यः क्वबुइपिंसं लाकां न्ह्याये मज्यू धाइ । द्यःयात बसा लायाः हइ । सिन्हःयाः धकाः नारायण द्यःयाथाय् द्यःयात व थवंथवय् अबिर छ्वाकाः जात्रा याइ । द्यःया न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं, धिमे व दाफा बाजं थानाः रामकोट, भीमढुङ्गा, टौफिकल, चिसापानी व हल्च्वया आकाश भैरवयाथाय् जात्रा यानाः पुजा फइ । लित हयाः द्यःध्वाखा लिक्कसं दिकेवं नारायणद्यःया द्यःपाःलाःनं महालक्ष्मी व गणेद्यःयात पुज्याइ । द्यःपिंत लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । थुकुन्हु इचंगुइ च्वंपिंसं थः म्ह्याय्मस्त व पासापिंत पाहांचःह्रे जात्राया नखत्या सःती ।

इचँगु स्वनिगःया छगू पुलांगु बस्ती खः । थ्व थाय् येँ जिल्लां यंकुलि (उत्तर–पश्चिम) दिशापाखे लाः । इचँगुया वता (पूर्व) य् स्वयम्भू, यःता (पश्चिम) य् रामकोट व भीमढुङ्गा, वन्ता (उत्तर) य् गोलढुङ्गा व धादिङ लाःसा इता (दक्षिण) य् सीतापाइला लाः । प्राचीनकालय् जुजु हरिदत्त वर्मां स्वनिगःया प्यंगू कुनय् पलिस्था याःपिं प्यम्ह नारायण द्यः (शिखर नारायण) पिं मध्ये छम्ह थ्व थासय् पलिस्था यानातःगु दु । थनयाम्ह नारायण द्यःयात इचँगु नारायण धाइसा थ्वहे द्यःया नामं थ्व थाय्या नां च्वंवंगु खः । थन लिच्छविकालय् संवत् १९४ दँय् चन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग पलिस्था यानातगु अभिलेख दु । अथेहे, ‘श्रीहरिदत्तभूपतिकृतन्ननराय …’ च्वयातःगु मेगु अभिलेख नं लुयावःगु दु । लिच्छविकालया थुपिं निगू अभिलेखं थ्व थाय् प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु सीदु । अथे जूसां उबले थ्व थाय्या नां छु खः धइगु धाःसा सीमदु ।
थन लुयावःगु मध्यकालया न्हापांगु ऐतिहासिक स्रोत ने.सं. ३१५ दँय् तयाथकूगु विजयकामदेवयागु अभिलेख खः । उगु अभिलेखय् नं नारायणद्यःयागु हे खँ न्ह्यथना तःगु दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय्यात स्पष्टकथं इचँगु धयातःगु दु । कान्तिपुर राज्यया जुजु नृपेन्द्र मल्लया अभिलेखय इचँगुइ च्वंपिं धकाः मनूतय्गु नां च्वया तःगु दु । आधुनिककालय् प्रतापसिंह शाहं वि.सं. १८३३ दँय् च्वया तःगु छगू लालमोहरय् नं इचँगु हे धयातःगु खः । थ्व नां नेवाः भासं व्यवहारय् वःगु धाइ । ‘इचँ’ व ‘गु’ थुपिं निगू खँग्वः स्वाना इचँगु जूगु दु । थ्व उच्च थासय् च्वंगु गुँँइ यक्व बुया वइगु थाय् खः । उकिं थ्व थाय्यात इकँगुँ धायेगु यात । वहे नां अपभ्रंश जुयाः लिपा इचँगु धायेगु यात ।
थौंकन्हय् राजनैतिक दृष्टिकोणं नागार्जुन नगरपालिका दुने दुथ्याका तःगु इचँगु बस्तीया त्वाः चिसापानी, ढोलङ्गे, सत्तल, सारौंडाँडा, बद्रीडाँडा, आकाशभैरव, गैरीगाँ, तीनघरे, दुईधारा, तीनधारा, सिलनडोल, एकलटार, रानीवन, एराहिटी, मगरबस्ती आदि खः । थ्व बस्ती छगू नांजाःगु धार्मिक तीर्थस्थल खः । थन इचँगु नारायण बाहेक महालक्ष्मीद्यः, गणेद्यः, बुद्धया नं देगः दु । थाय्थासय् बौद्ध गुम्बा दु । थन दँय्दसं चिल्लागा (चैत्र कृष्ण) आमै कुन्हु महालक्ष्मीद्यः व गणेद्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । नापं हरिवोधनी एकादशी कुन्हु नारांद्यःयाथाय् तःधंगु मेला जुइ ।

येँ देया दथुपुइँया छगू महत्वं जाःगु बज्रयानी विहारमध्ये इतुंबहाः नं छगू खः । लिच्छविकालीन थ्व विहारया लागा मेमेगु विहारसिबें तःकूगु व चकंगु खनेदु । झिंछगूगु शताब्दीपाखे थ्व विहारयात केशचन्द्र नांया मनुखं दयेकूगु जनमान्यता दु । वया छम्ह हे जक मचा(काय) ईमत्येवं मदुगु लुमंतिइ थ्व विहार दयेकाः बौद्धसंघयात दान याःगु धाइ । थ्व इलय्‌ थन भाष्करदेव नांया थकुजुजुं शासन न्ह्याका वयाच्वंगु खः । उकिं थ्व विहारयात संस्कृतभासं भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयातःगु खः ।

इतुंबहाःयात पुलांगु अभिलेखय्‌ याटुम्बहार, याटुम्ब बाहार धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । आःतक लुयावःगु अभिलेखमध्ये जयस्थितिमल्लया पालय्‌ च्वयातःगु गोपालराज वंशावलीया पृष्ठ ४१ य्‌ वि.सं.१२९६ ज्येष्ठ शुक्ल अष्टमीया दिनय्‌ यलया कीर्ति भारों कान्तिपुरया याटुम्ब बाहारया किल्ला चायेकल धयातल । थ्व ल्याखं इतुंबहाःया इतिहास थ्यंमथ्यं ८०० दँ जःखः खनेदु । इतुंबहाःया नां गुकथं च्वंवन धयागु स्पष्ट खनेमदु । तर बुंगःद्यःयात न्हवं याइबलय्‌ स्नान याकीगु स्वघः लः ‘इतुं’ नांया तुँछिं कयायंकेमाः, उकिं थ्व शब्द वा नां तसकं पुलांगु अनुमान यायेछिं ।

ने.सं.४७८पाखेया छगू हस्तलिखित ग्रन्थय्‌ भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत महाविहार धकाः स्पष्ट न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे विद्धान्भाजु डेनियल राइटं ने.सं.२०० पाखे जुजु हरिसिंहदेवं विहार दयेकूगु धयातलसा स्वयम्भू पुराणय्‌ १२ औं शताब्दीपाखे भाष्कर वर्माया शासनकालय्‌ विहार दयेकूगु न्ह्यथनातःगु खनेदु । थ्व विहारया पूर्वय्‌ भेडासिं(भ्याचाद्यः)÷वंघः, उत्तरय्‌ किलागः÷न्यत, पश्चिमय्‌ न्यत÷तमोगल्ली, दक्षिणय्‌ चोखाछेँ गल्ली÷मखंगल्ली दु । विहारय्‌ दुहां वनेगु लँपु उत्तर व दक्षिणपाखे खनेदु । तसकं चकंगु आयातकारया विहार दु । थ्वयात हे इतुंबहाः धयावल । तर दुने च्वंगु क्वाःपाःद्यः दुगु विहारयात केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयावल । विहार संघसदस्यपिंसं थ्व थाय्‌यात बाःदुने धाइ । तर ताहननि वा अन्य जातयापिंसं थ्व बहाःयात साबहाः धाइ ।

बहाःपिने अर्थात् आयातकार तःकूगु इतुंबहाःया दक्षिणपाखे विहारया आगंछेँ दु । आगंछेँ न्ह्यःनेसं तुयूगु चिभाः निगः दु । स्वतँजाःगु आगंछेँ,मातनय्‌ पसुकाझ्याः,जवंखवं याकःझ्याः,वयां च्वय्‌ बार्दली तयातःगु दु । दथुइलाक्क तग्वःगु चिभाः,वया न्ह्यःने पश्चिमया यौता लागाय्‌ वंघल सीमा छमा व देगःत दु । विहारया उत्तरया इशान कोण व वायव्य कोण,पूर्वया वन्ता,दक्षिणया आग्नेय कोणय्‌ देगःत पलिस्था यानातःगु दु । वंघल सीमाया चुलिंचु विहारया मू बहालय्‌ दुहां वनेगु लुखा दुसापिनेसं तःधिकःपिं जवंखवं ल्वहंया सिंह पलिस्था यानातल । वया न्ह्यःनेसं मन्दःपाता छपाः नं तयातल । बहाःपिने थ्यंमथ्यं झिंनिगः तःग्वःचिग्वःगु चिभाः पलिस्था यानातःगु दु । स्थानीय भासं बहाःया तग्वःगु चिभाःलं च्वय्‌ (उत्तरपाखे)यात बहाच्व, चिभालं क्वय्‌(दक्षिणपाखे)यात बहाःक्व धाइगु खनेदु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पलिस्था यानातःगु केशचन्द्र पारावत् महाविहारया छचाःखेरं नितँ जाःया पलिंचिनाः छेँ दयेकातःगु दु । ल्वहँतं सियातःगु थ्व थासय्‌ पूर्वाभिमुख अक्ष्योभ्य बुद्ध क्वाःपाःद्यः खः । जयस्थितिमल्लया महामन्त्री जयसिंह रामबद्र्धनया किजा महामन्त्री मदनरामबद्र्धनं थन दीपंकर बुद्धया मूर्ति पलिस्था याःगु खः । थ्वहे इलंनिसें इतुंबहालं सम्यक महादान याःगु अनुमान दु । थ्वयां लिपा ने.सं.७१४पाखे थ्वहे विहारया कायमचा गुडो चन्द्र शाक्यपाखें १२ दँया सम्यक न्यायेकेत हाकनं न्हूम्ह दीपंकरबुद्ध पलिस्था याःगु धयातल । ने.सं. ५०२या अभिलेखय्‌ लगंबहाःया म्ह्याय्‌मचा जैत्रलक्ष्मी(जयतलक्ष्मी)पाखेंश्री आर्यताराया पलिस्था याःगु न्ह्यथनातःगु दु ।

बहाः दुने छचाःखेरं दातापिंसं थीथी इलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु त्वानाःसिँ दयेकाः देछायेगु; गं,सिंह दयेकाबिउगु अभिलेखं क्यनाच्वंगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया चुलिंचु चैत्ययात छतँ जाःया देगःदुने तयातःगु दु । थ्व चैत्यया दक्षिणपाखे स्वयेमदु आगं दुसा उत्तरय्‌ क्वय्‌या मातनय्‌ बहिद्यः ब्वइगु थाय्‌ दु । च्वय्‌ भ्वय्‌ यायेजिउगु ताःहाकःगु च्वत दु । दक्षिणलङ्गया क्वसं प्यंगू दिशाय्‌ स्वया दनाबिज्याःपिं भगवानबुद्धया चिभाः दु । वयां क्वसं पिण्डगाः व ल्वहंया शंख छगः नं कियातःगु दु । तंमातंया चुलिंचू चिभाःछगः व मण्डःगाःत दु । थ्व विहारया चक्रेश्वर वा थाय्‌पाः लुइबलय्‌ अभिषेक याइगु थाय्‌ खः । क्वाःपाःद्यःया खवय्‌लाक्क तपाःगु ल्वहंया मण्डःपाः नं तयातःगु जुल ।

काय्‌गःननि

ससुननिं ताहाननि जुयाः न्यत पिचायेकेगु गल्लीं वनेबलय्‌ काय्‌गःननि थ्यनी । थ्व ननियात अशोक विहार धाइ । थ्व विहारया इशान कोणय्‌ छगः देगः दु । देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य छगः न पलिस्था यानातःगु दु । नापसं चिभाः छगः व न्यतं दुहां वयेबलय्‌ चुलिंचू मेगु छगः छुं हे रुप मदुगु ल्वहं ग्वाराया देगः दु । थ्व देगःयात न्यासिचाः अजिमा धाइ । थ्व द्यवं गल्लीं वःपिंत दयेका बियाः न्हिलीगु जूगुलिं मनूतय्‌सं ज्वनाः छ्यं क्वय्‌ तुति च्वय्‌ यानाः थुना बिउगु धाइ । थ्वयात जनबोलीं भक्कु नं धया वयाच्वंगु दु । हलचोकया सवभक्कुयात येँयाःबलय्‌ छवाःन्यंक थन बिज्याका तइ । थनं हे जात्राबलय्‌ दुहां पिहां बिज्याकीगु जूगुलिं काय्‌गःननियात दुइँबहाः नं धाइ ।

ताराननि

थ्व ताराननि इतुंबहाःया मध्यभागया पश्चिमपाखेया लुखाया चुलिंचू दु । थ्व ननिया श्री आर्यतारा मदनरामबद्र्धनया तिरीमय्‌जु लगं बहाःया शाक्यकुलया म्ह्याय्‌मचा जैत्रलक्ष्मी (जयतलक्ष्मीं) ने.सं. ५०२ पाखे पलिस्था याःगु खः । श्री आर्यताराया न्ह्यःने सत्वपूजा वा मेमेगु पूजा यायेत तपाःगु मन्दःपाः छपाः नं दु । देगःया जवपाखे ध्याकुनय्‌ जलनागं न्यातकी पुजा याइगु तुंथि छगः नं दु । थ्व तुंथिइ विशेषकथं पुजा यायेमाः । नापं बुंगद्यःया न्हवं यायेत नं थनया लः यंकेमाः । थ्व ननियात आर्यतारा विहार नं धाइ । थन गुंलान्यंक बहिद्यः नं ब्वयेगु चलन दु ।

ताहाननि

थ्व बाकुननिं दुहां वनकी ताहाननि थ्यनी । केशचन्द्र पारावत् महाविहारया पश्चिमपाखे अर्थात् क्वाचपाल द्यःया थ्याक्क हे लिउने लाः । इतुंबहाः थें ताहाकःगु थ्व थासय्‌ ज्यापु जातिया बाहुल्यता दु । तसकं ताःहाकःगु ननि जूगुलिं ताहाननि धयावल । अझ ला थ्व ननिया नां राजमतिया म्येँ यानाः झन् प्रख्यात जूगु खनेदु । थन पूर्वपाखेया पःखाः क्वय्‌ पश्चिम स्वयाच्वंम्ह ससुद्यः छम्ह पलिस्था यानातःगु दु ।

बाकुननि

थ्व ननि केशचन्द्र पारावत् महाविहारया दक्षिणपाखे लाः । चोखाछेँ गल्लीं इतुंबहालय्‌ दुहां वयेवं छखा छेँ नापसं खवया गल्लीं दुहां वनेवं बाकुननि वइ । थन छतँ जाःगु देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ इतुंबहाःया क्वय्‌ लाःगुलिं ‘बहाःक्वः ननि’ धाधां अप्रभंश जुयाः बाकुननि जूवंगु खः । थ्व थाय्‌यात कुटुँननि,कुटुम विहार वा धर्मधातु विहार नं धाः ।

ससुननि

किलागलं इतुंबहालय्‌ दुहां वयेवं जवपाखेया चुकयात ससुननि धाइ । थन देगलय्‌ मञ्जुश्री पलिस्था यानातःगु दु । मञ्जुश्री व ससुद्यःया ज्या अज्ञानीपिंत ज्ञां बिइगु खःसां धार्मिक ल्याखं थुपिं निम्हं छम्ह बौद्ध व छम्ह हिन्दू द्यः जुल । उकिसनं थुपिं छम्ह मिजंम्ह द्यः खःसा मेम्ह मिसाम्ह खः । तर समाजय्‌ मञ्जुश्रीयात मसिइकं मिसाम्ह ससुद्यःकथं हनावयाच्वन । थ्व ननियात मञ्जुश्री विहार नं धयातल ।

ख्वप इनाचो त्वाःया इन्द्रवर्त महाविहारं दक्षिण हनुमानघाट स्वयाः वनेगु लँ दथुया पश्चिम गल्ली दुने अवस्थित थौंकन्हय्‌या मुनि विहार हे प्राचीन धर्मउत्तर विहार खः । थुगु विहारयात इना बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । धर्मउत्तर महाविहार ने.सं. ७७६ पाखे इन्द्रवर्त महाविहार संघया मुनि बुद्धाचार्यं दयेकूगु खः धयागु अभिलेखय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ल्वहंपतिइ उल्लेख जूगु कथं मुनि बुद्धाचार्य धाःम्ह ल्हासा देशय्‌ व्यापार याइम्ह ख्वप इनाचो त्वाःया कायमचा खः । ल्हासा देशं ख्वप देशय्‌ लिहां वयाः थम्हं कमे यानाहयागु ध्यबां थुगु विहार दयेकूगु खः । थः पुत्री आर्या मनोहरा, पुत्र उत्तर भू, अथेहे ल्हासा जिगाछेँ तिसिमरु विहारया भिक्षु पञ्चध्वजया नापं थः स्वर्गारोहण जुइधुंकाः हाकनं जन्म काये म्वाःलेमा धकाः कामना यासें नेपाःया उत्तराखण्डया नां क्वकयाः धर्मउत्तर महाविहार धकाः नामाकरण याःगु जुल ।

थुगु विहारसम्बन्धी ल्वहंपतिइ निगू संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । छगुलिइ संवत् ७७६ मार्गशिरसदी कुन्हु विहार निर्माण जूगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दतसा मेगु ल्वहंपतिइ संवत् ७८७ वैशाखवदी ११ कुन्हु शाक्यमुनि बुद्ध, दीपंकर बुद्ध, चैत्य, गणेश, महांकाल, चक्रसम्बर व पञ्चरक्षा सपूmया नापं विहारया नित्यकर्म चले यायेत ४० रोपनी स्वयां अप्वः बुँ दत्त तयाथकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे विहारया सम्पत्ति लोभ याइपिंत पंचमहापाप लायेमा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । ल्वहंपतिइ मुनि बुद्धाचार्यया अबु जय बुद्धाचार्य, आबौ (तःधि अबु) श्री देव बुद्धाचार्य, किजापिं श्री रथन देव वंदे, श्री कुशल देव वंदेपिनि नां उल्लेख यानातःगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया दुजःतय्‌सं हे धर्मउत्तर विहार स्थापना जूगुलिं छुं ई तक विहारया परम्परा न्ह्याके धुंकाः लिपा हाकनं पुलांगु इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ हे ज्या न्ह्याकावंगु खनेदु । विहार हेरचाह याइपिं मदयेवं बुलुहुं स्यनावनाः कालान्तरय्‌ खिखांमुगःया अवस्थाय्‌ परिणत जूगु खः ।थुकथं ख्वपया प्राचीन बौद्ध सम्पदा इतिहासया गर्भय्‌ तनावनेत्यंगुयात वाःचायेकाः बुद्धधर्मय्‌ नुगः क्वसाःम्ह विहार संघया दुजः भीमराज बुद्धाचार्य व सम्यकरत्न बज्राचार्यपिनि कुतलय्‌ विहार निर्माण याःम्ह मुनि बुद्धाचार्यया नां क्वकयाः वि.सं. २००९ निसें ‘मुनी विहार’ या नामं थेरवादी विहार सञ्चालन जुयाः वि.सं. २०३२ आषाढ ३२ गते भिक्षु संघया नामय्‌ भिक्षु रत्नज्योतियात कागजात सहित दान याःगु जुल । थौं मुनि विहार स्वनिगःया स्थापित थेरवादी विहार कथं धस्वानाच्वन ।

नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् इन्द्र माली कथं परिचितम्ह नांदंम्ह च्वमि इन्द्र मालीया पुरा नां इन्द्रबहादुर माली खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०६५ इ बौ पद्मबहादुर माली व मां हरिमाया मालीया कोखं येँया तेय्बाः त्वालय् जूगु खः। बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभाया धनी, इन्द्र माली वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं बुइकूम्ह छम्ह स्रष्टा खः । तत्कालीन पञ्चायात सरकारं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि उकिया विरुद्धय् नेवाः युवातय्‌सं त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःपिनिगु विरोध आक्रोश प्वंकेगु यात । इन्द्र मालीं नं थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पितहःम्ह छम्ह युवा खः । थथे वयकःया साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु कविता नापं मेमेपिं पासापिनिगु नं कविता मुनाः गाजलं दाःगु चा नामं ने.सं १०८६ स कविता संग्रह पिदन । थ्व संग्रहया प्रकाशनं नेपालभाषाय् आधुनिक कविताया प्रार्दुभाव जुइकल ।

इन्द्र मालीया साहित्य प्रवेश न्हापां कविया रुपय् जूगु खःसां लिपा वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह धिसिलाःम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक जुयाः पिदन । थौंया नेपालभाषाय् दकलय् न्ह्यःने लाःपिं समालोचकपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः। समालोचनाया ख्यलय् वयकःया दकलय् न्हापां पिदंगु समालोचनाया लेख सितु पत्रिकाय् पिदंगु नेपालभाषा काव्य ख्यलय् न्हू मूल्यवोध (ने.सं १०८७) खःसा सफूया रुपय् न्हू पुखुली कसाःया ख्वाःपाः (ने.सं १०९१) खः । अथेहे वय्‌कःया पुलां कसि न्हूगु दापू, नेपालभाषा म्हिगः, थौ व कन्हे, विद्रोही कवि बुद्ध साय्‌मि, नेपालभाषा प्रबन्ध काव्यय् कवि गिरिजाप्रसाद जोशीया थाय् ,नेपालभाषाय् मिसा च्वमिपिं आदि सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कः नेपालभाषाय् समालोचनाया ख्यलय् दकलय् अप्वः सफू पिकयादीम्ह समालोचक खः। इद्र माली छपु कविता, छपु बाखं, छपु निबन्धयात कयाः स्वयाः छम्ह कवि, छगू सफू, छगू प्रवाह, छगू युगयात ज्वनाः समालोचना याइम्ह छम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक खः । इन्द्र माली नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया छम्ह अन्वेषक नं खः । वय्‌कःया नेपालभाषा माध्यमिककालया छुं (ने.सं १११९) नांगु सफू पिदंगु दु गुकी माध्यमिककालया न्हापा म्हमस्यूपिं तःम्ह च्वमिपिनिगु बारे तथ्य प्रमाण सहित आपालं खँ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

इन्द्र माली नेपालभाषा व थ्व भाषाया भाषिकाबारे न्हापां अध्ययन यानादीपिं अध्ययतापिं मध्ये नं छम्ह खः । थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे इद्र मालीं झीगु भाय् झीगु खँग्वः (ने.सं १०९८), दोलखा भाषा व छुं (ने.सं १०९९), पहरी भाषिका : छगू अध्ययन (ने.सं ११०२), झीगु मां भाय् म्हिगः व थौं (ने.सं १११५), आदि सफू पिकयाः नेपालभाषाया उत्पति, स्वभाव, विशेषताया लिसं पहरी व दोलखा भाषिकाया बारे आपालं न्हून्हूगु खँ न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।

इन्द्र मालीया उल्लेख मयासे मगाःगु व्यक्तित्व मध्ये कोशकारया व्यक्तित्व नं छगू खः । अंग्रेजी, नेपाली भाषाय् थें नेपालभाषाय् नं छगू तःधंगु शव्दकोश पिकायेगु तातुनाः थः नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव जुयाच्वनादीबलय् थःगु हे सम्पादनय् नेपालभाषाया तःखँग्वः धुकू नामं छगू वृहत् शव्दकोश ने.सं ११३० य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिकयादिल । थ्व आःतक नेपालभाषां पिदंगु खँग्वः धुकू मध्ये दकलय् तःधंगु खँग्वः धुकू खः ।

इन्द्र मालीया योगदान नेपालभाषाया हाइकुया ख्यलय् नं उलि हे उल्लेख यायेबहःजू। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्‌गः आखःया (५—७—५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुयात नेपालभाषाय् ठोसरुपं प्रतिष्ठापित यायेगु ज्याय् इन्द्र मालीया तःधंगु भूमिका दु । वय्‌कलं थम्हं जक हाइकु च्वयादीगु मखसे हाइकुसम्बन्धी सफू गथे हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाइजिन : झीगु हाइकु सफू व नेवाः हाइकु नांगु पत्रिका पिकयाः हाइकुया च्वमि व ब्वँमिपिंत हाइकु ख्यः चकंका बियादीगु दु ।

इद्र माली थम्हं थीथी सफू च्वयेगु जक मखु आपालं महत्वपूर्ण सफू तथा पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा निबन्ध पुचः, नेपालभाषा कविता संग्रह, मत क्वय् खिउँ, कुचा कुचागु किपा, न्हूगु पलाः, न्ह्यलुवाः आदि । थथे सम्पादन यानादीबलय् थम्हं सम्पादन यानागु सफुलिइ दुथ्याःपिं च्वमिपिनिगु परिचय व उमिगु साहित्यिक विशेषताया न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया सम्पादनया विशेषता खः । अथेहे इन्द्र मालीं नेपालभाषाया न्ह्यथने बहःगु सफूयात नेपाली भाषां अनुवाद यानाः नेपालभाषाइतरया ब्वँमिपिंत नेपालभाषाया सफू म्हसीकेबीगु ज्या नं यानादीगु दु । शशीका केही गीत, नेवारी भाषाका केही आधुनिक कविता, सुन्दर मधिकःमिको कविता आदि थुकिया दसु खः ।

लेखन, अनुवाद, सम्पादन आदि ज्या बाहेक इन्द्र मालीं थीथी संस्था व परियोजनाय् आवद्ध जुयाः नं थःगु मातृभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्या यानादीगु दु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानं संचालन याःगु नेवारी नेपाली अंग्रेजी डिक्सनरी परियोजना, च्वसापासां न्ह्याकूगु क्लासिकल नेवारी डिक्सनरी प्रोजेक्ट आदिया सदस्य जुयाः नं थुपिं डिक्सनरी दयेकेत ज्या यनादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्यसचिव जुयादीबलय् नं वय्‌कलं न्ह्थनेबहगु यक्व ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप— श्रेष्ठ सिरपाः, हेमराज सिरपाः आदि सिरपालं वय्‌कःयात छायेपिउगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४१ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

इन्द्रवर्त महाविहार धयागु ख्वपया इनाचो व गोमढीया शाक्य कुलपुत्रपिनि चूडाकर्म याइगु मू बहाः खः । थुगु बहाःयात इन्द्रवर्ण महाविहार धकाः नं म्हसीके फु । इनाचो त्वाःया मू लँसिथया दक्षिण, वाँचु त्वाःया पश्चिम व मुनि विहारया उत्तर अवस्थित चीधंगु प्राचीन विहार हे इन्द्रवर्त महाविहार खः । थुगु विहार जुजु ज्योति मल्लया शासनकाल ने.सं. ७४१ पाखे निर्माण जूगु खनेदु । थुगु विहारया दातात इन्द्रवर्त महाविहार सकल शाक्य संघया पुर्खापिं श्री देवसिं बुद्धाचार्य, श्री जयसिं बुद्धाचार्य, श्री मुनि बुद्धाचार्य व श्री कुशल बुद्धाचार्यपिं खः । इन्द्रवर्त महाविहारया शाक्यत गनं वल धयागु क्वःजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया दिगुद्यः गुहेश्वरी जूगुलिं येँ तःक्षे बहाःया सन्तान जुइफु धयागु अनुमान यायेफु ।

इन्द्रवर्त महाविहार पलिस्था जूगु छुं दँ लिपाया छगू तमसुक कथं बुद्धाचार्य देवसिंह आकाझाकां मदयावंम्ह थः काय देवदासया नामं संवत् ७५५ आषाढ १२ य्‌ दीपंकर तथागतया सुवर्ण मूर्ति दयेकूगु खँ च्वयातःगु दु । बहिद्यः ब्वयेगु झ्वलय्‌ थनया दीपंकर तथागतयात गोमढीया झौर बहिलिइ ब्वये यंकेगु याना वयाच्वंगु खः । अथे हे संवत् ७६३ श्रावण सुदि १० या छगू अभिलेखय्‌ इन्द्रवर्ण महाविहार कुलदेवता स्थापना जूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । लिसें गुथिया दुजःत देव बुद्धाचार्य, मुनि बुद्धाचार्य, जय बुद्धाचार्य व रथन बुद्धाचार्यपिंसं नित्य कर्म पुजापाठ यायेत माःगु व्यवस्था यानाथकूगु तमसुक पत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागत खः । क्वाःपाःद्यःया जवय्‌ प्रज्ञापारमिता व खवय्‌ अवलोकितेश्वरया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । स्वतँ जाःगु द्यःछेँया मातं तल्लाय्‌ लुँ सियातःगु पासुकाझ्याः दु । थ्व हे तल्लाया आगं क्वथाय्‌ चक्रसंवर विराजमान याकातःगु दु । उकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ चपाझ्याः दु । दथुझ्याःया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यानया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ पंचरक्षा मूर्ति कियातःगु न्यापु त्वानाःसिँ फयेका तःगु पल्लि जुल ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुलांगु स्वरुप लुप्त अवस्थाय्‌ थ्यनेधुंकूगु दु । पुलांगु सम्पदाया नामय्‌ क्वाःपाःद्यः, गणेद्यः, मांकाःद्यः, लोकेश्वरया चैत्य व पलि च्वय्‌या गजू बाहेक मेगु मदयेधुंकल । इन्द्रवर्त महाविहारया दक्षिणपाखे धर्मउत्तर महाविहार (थौंकन्हय्‌ मुनिविहार) दयेकूपिं इन्द्रवर्त महाविहार संघ खलः हे जूगुलिं निगुलिं विहारय्‌ चूडाकर्म यायेज्यू । तर धर्म उत्तर विहार भग्नावशेषय्‌ परिणत जुइवं इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ जक हे चूडाकर्म यायेगु जूवंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुरोहित न्हापा चतुव्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यत खः । तर थौंकन्हय्‌ प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं पुरोहितया ज्या याना वयाच्वंगु खः । थुगु विहारय्‌ थीथी सांस्कृतिक कर्म यायेत थीथी गुथि नीस्वनातःगु दु । थुकथं गुथि नीस्वनातःगुया हुनि गुंला पारु निसें च्याचा गुन्हु तक झौरबहिलिइ बहिद्यः ब्वयेगु, निसलाः बजि छायेगु, पंचदान कुन्हु दीपंकर तथागतपिंत पुजा छायाः सर्वसंघपिंत पंचदान बिइगु ज्या थौंतक जुया वयाच्वंगु दु । थुगु विहारया संघ परिवार थ्यंमथ्यं ८०० म्ह दु । इन्द्रवर्त महाविहारयात व्यवस्थित रुपं संचालन यायेत विहार संरक्षण समिति गठन यानातःगु खनेदु ।

ललितकलाकःमि इन्द्र विक्रम मल्लया जन्म १०६९ यंलागाः चौथि, आइतबारखुन्हु पर्वतया बालकोटय् अबु गुप्त बहादुर मल्ल व मां सत्रकुमारी मल्लया कोखं जूगु खः । चित्रकलाय् डिप्लोमा यानादीम्ह वय्कलं चित्रकलाया सेवा यानादिल । २०३० सालय् दकलय् न्हापांगु कृति परिवार नांया चित्र च्वयादीगु खः । वय्कलं दकलय् न्हापां २०३१ सालय् नाफा हलय् एकल दृश्यचित्र प्रदर्शनी यानादिल । नेपाः व भारतय् वय्कलं तःक्वः हे एकल चित्रकला प्रदर्शनी यानादीगु दु ।
अथे हे वय्कलं तःक्वः हे बंगलादेश, पाकिस्तान व जापान आदि देसय् मंकाः कला ब्वज्या यानादीगु दु । २०३६ सालय् युनिसेपंm ग्वसाः ग्वःगु एकल चित्रकलाय् सिरपाः त्याकादीगु दु व २०३९ सालय् राष्ट्रिय चित्रकला प्रतियोगिताय् सर्वोत्तम पुरस्कार त्याकादीगु दु । अथे हे राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ मदिक्क ब्वति कयाः तःक्वः हे सिरपाः त्याकादी धुंकूगु दु । २०५५ सालय् हृदयचन्द्रसिंह स्मृति प्रतिष्ठानं कला क्षेत्रय् याःगु योगदानया बापतय् वय्कःयात सम्मान नं याःगु खः ।