ख्वप इनाचो त्वाःया इन्द्रवर्त महाविहारं दक्षिण हनुमानघाट स्वयाः वनेगु लँ दथुया पश्चिम गल्ली दुने अवस्थित थौंकन्हय्‌या मुनि विहार हे प्राचीन धर्मउत्तर विहार खः । थुगु विहारयात इना बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । धर्मउत्तर महाविहार ने.सं. ७७६ पाखे इन्द्रवर्त महाविहार संघया मुनि बुद्धाचार्यं दयेकूगु खः धयागु अभिलेखय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ल्वहंपतिइ उल्लेख जूगु कथं मुनि बुद्धाचार्य धाःम्ह ल्हासा देशय्‌ व्यापार याइम्ह ख्वप इनाचो त्वाःया कायमचा खः । ल्हासा देशं ख्वप देशय्‌ लिहां वयाः थम्हं कमे यानाहयागु ध्यबां थुगु विहार दयेकूगु खः । थः पुत्री आर्या मनोहरा, पुत्र उत्तर भू, अथेहे ल्हासा जिगाछेँ तिसिमरु विहारया भिक्षु पञ्चध्वजया नापं थः स्वर्गारोहण जुइधुंकाः हाकनं जन्म काये म्वाःलेमा धकाः कामना यासें नेपाःया उत्तराखण्डया नां क्वकयाः धर्मउत्तर महाविहार धकाः नामाकरण याःगु जुल ।

थुगु विहारसम्बन्धी ल्वहंपतिइ निगू संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । छगुलिइ संवत् ७७६ मार्गशिरसदी कुन्हु विहार निर्माण जूगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दतसा मेगु ल्वहंपतिइ संवत् ७८७ वैशाखवदी ११ कुन्हु शाक्यमुनि बुद्ध, दीपंकर बुद्ध, चैत्य, गणेश, महांकाल, चक्रसम्बर व पञ्चरक्षा सपूmया नापं विहारया नित्यकर्म चले यायेत ४० रोपनी स्वयां अप्वः बुँ दत्त तयाथकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे विहारया सम्पत्ति लोभ याइपिंत पंचमहापाप लायेमा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । ल्वहंपतिइ मुनि बुद्धाचार्यया अबु जय बुद्धाचार्य, आबौ (तःधि अबु) श्री देव बुद्धाचार्य, किजापिं श्री रथन देव वंदे, श्री कुशल देव वंदेपिनि नां उल्लेख यानातःगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया दुजःतय्‌सं हे धर्मउत्तर विहार स्थापना जूगुलिं छुं ई तक विहारया परम्परा न्ह्याके धुंकाः लिपा हाकनं पुलांगु इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ हे ज्या न्ह्याकावंगु खनेदु । विहार हेरचाह याइपिं मदयेवं बुलुहुं स्यनावनाः कालान्तरय्‌ खिखांमुगःया अवस्थाय्‌ परिणत जूगु खः ।थुकथं ख्वपया प्राचीन बौद्ध सम्पदा इतिहासया गर्भय्‌ तनावनेत्यंगुयात वाःचायेकाः बुद्धधर्मय्‌ नुगः क्वसाःम्ह विहार संघया दुजः भीमराज बुद्धाचार्य व सम्यकरत्न बज्राचार्यपिनि कुतलय्‌ विहार निर्माण याःम्ह मुनि बुद्धाचार्यया नां क्वकयाः वि.सं. २००९ निसें ‘मुनी विहार’ या नामं थेरवादी विहार सञ्चालन जुयाः वि.सं. २०३२ आषाढ ३२ गते भिक्षु संघया नामय्‌ भिक्षु रत्नज्योतियात कागजात सहित दान याःगु जुल । थौं मुनि विहार स्वनिगःया स्थापित थेरवादी विहार कथं धस्वानाच्वन ।

नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् इन्द्र माली कथं परिचितम्ह नांदंम्ह च्वमि इन्द्र मालीया पुरा नां इन्द्रबहादुर माली खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०६५ इ बौ पद्मबहादुर माली व मां हरिमाया मालीया कोखं येँया तेय्बाः त्वालय् जूगु खः। बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभाया धनी, इन्द्र माली वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं बुइकूम्ह छम्ह स्रष्टा खः । तत्कालीन पञ्चायात सरकारं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि उकिया विरुद्धय् नेवाः युवातय्‌सं त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःपिनिगु विरोध आक्रोश प्वंकेगु यात । इन्द्र मालीं नं थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पितहःम्ह छम्ह युवा खः । थथे वयकःया साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु कविता नापं मेमेपिं पासापिनिगु नं कविता मुनाः गाजलं दाःगु चा नामं ने.सं १०८६ स कविता संग्रह पिदन । थ्व संग्रहया प्रकाशनं नेपालभाषाय् आधुनिक कविताया प्रार्दुभाव जुइकल ।

इन्द्र मालीया साहित्य प्रवेश न्हापां कविया रुपय् जूगु खःसां लिपा वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह धिसिलाःम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक जुयाः पिदन । थौंया नेपालभाषाय् दकलय् न्ह्यःने लाःपिं समालोचकपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः। समालोचनाया ख्यलय् वयकःया दकलय् न्हापां पिदंगु समालोचनाया लेख सितु पत्रिकाय् पिदंगु नेपालभाषा काव्य ख्यलय् न्हू मूल्यवोध (ने.सं १०८७) खःसा सफूया रुपय् न्हू पुखुली कसाःया ख्वाःपाः (ने.सं १०९१) खः । अथेहे वय्‌कःया पुलां कसि न्हूगु दापू, नेपालभाषा म्हिगः, थौ व कन्हे, विद्रोही कवि बुद्ध साय्‌मि, नेपालभाषा प्रबन्ध काव्यय् कवि गिरिजाप्रसाद जोशीया थाय् ,नेपालभाषाय् मिसा च्वमिपिं आदि सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कः नेपालभाषाय् समालोचनाया ख्यलय् दकलय् अप्वः सफू पिकयादीम्ह समालोचक खः। इद्र माली छपु कविता, छपु बाखं, छपु निबन्धयात कयाः स्वयाः छम्ह कवि, छगू सफू, छगू प्रवाह, छगू युगयात ज्वनाः समालोचना याइम्ह छम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक खः । इन्द्र माली नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया छम्ह अन्वेषक नं खः । वय्‌कःया नेपालभाषा माध्यमिककालया छुं (ने.सं १११९) नांगु सफू पिदंगु दु गुकी माध्यमिककालया न्हापा म्हमस्यूपिं तःम्ह च्वमिपिनिगु बारे तथ्य प्रमाण सहित आपालं खँ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

इन्द्र माली नेपालभाषा व थ्व भाषाया भाषिकाबारे न्हापां अध्ययन यानादीपिं अध्ययतापिं मध्ये नं छम्ह खः । थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे इद्र मालीं झीगु भाय् झीगु खँग्वः (ने.सं १०९८), दोलखा भाषा व छुं (ने.सं १०९९), पहरी भाषिका : छगू अध्ययन (ने.सं ११०२), झीगु मां भाय् म्हिगः व थौं (ने.सं १११५), आदि सफू पिकयाः नेपालभाषाया उत्पति, स्वभाव, विशेषताया लिसं पहरी व दोलखा भाषिकाया बारे आपालं न्हून्हूगु खँ न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।

इन्द्र मालीया उल्लेख मयासे मगाःगु व्यक्तित्व मध्ये कोशकारया व्यक्तित्व नं छगू खः । अंग्रेजी, नेपाली भाषाय् थें नेपालभाषाय् नं छगू तःधंगु शव्दकोश पिकायेगु तातुनाः थः नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव जुयाच्वनादीबलय् थःगु हे सम्पादनय् नेपालभाषाया तःखँग्वः धुकू नामं छगू वृहत् शव्दकोश ने.सं ११३० य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिकयादिल । थ्व आःतक नेपालभाषां पिदंगु खँग्वः धुकू मध्ये दकलय् तःधंगु खँग्वः धुकू खः ।

इन्द्र मालीया योगदान नेपालभाषाया हाइकुया ख्यलय् नं उलि हे उल्लेख यायेबहःजू। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्‌गः आखःया (५—७—५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुयात नेपालभाषाय् ठोसरुपं प्रतिष्ठापित यायेगु ज्याय् इन्द्र मालीया तःधंगु भूमिका दु । वय्‌कलं थम्हं जक हाइकु च्वयादीगु मखसे हाइकुसम्बन्धी सफू गथे हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाइजिन : झीगु हाइकु सफू व नेवाः हाइकु नांगु पत्रिका पिकयाः हाइकुया च्वमि व ब्वँमिपिंत हाइकु ख्यः चकंका बियादीगु दु ।

इद्र माली थम्हं थीथी सफू च्वयेगु जक मखु आपालं महत्वपूर्ण सफू तथा पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा निबन्ध पुचः, नेपालभाषा कविता संग्रह, मत क्वय् खिउँ, कुचा कुचागु किपा, न्हूगु पलाः, न्ह्यलुवाः आदि । थथे सम्पादन यानादीबलय् थम्हं सम्पादन यानागु सफुलिइ दुथ्याःपिं च्वमिपिनिगु परिचय व उमिगु साहित्यिक विशेषताया न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया सम्पादनया विशेषता खः । अथेहे इन्द्र मालीं नेपालभाषाया न्ह्यथने बहःगु सफूयात नेपाली भाषां अनुवाद यानाः नेपालभाषाइतरया ब्वँमिपिंत नेपालभाषाया सफू म्हसीकेबीगु ज्या नं यानादीगु दु । शशीका केही गीत, नेवारी भाषाका केही आधुनिक कविता, सुन्दर मधिकःमिको कविता आदि थुकिया दसु खः ।

लेखन, अनुवाद, सम्पादन आदि ज्या बाहेक इन्द्र मालीं थीथी संस्था व परियोजनाय् आवद्ध जुयाः नं थःगु मातृभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्या यानादीगु दु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानं संचालन याःगु नेवारी नेपाली अंग्रेजी डिक्सनरी परियोजना, च्वसापासां न्ह्याकूगु क्लासिकल नेवारी डिक्सनरी प्रोजेक्ट आदिया सदस्य जुयाः नं थुपिं डिक्सनरी दयेकेत ज्या यनादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्यसचिव जुयादीबलय् नं वय्‌कलं न्ह्थनेबहगु यक्व ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप— श्रेष्ठ सिरपाः, हेमराज सिरपाः आदि सिरपालं वय्‌कःयात छायेपिउगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४१ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

इन्द्रवर्त महाविहार धयागु ख्वपया इनाचो व गोमढीया शाक्य कुलपुत्रपिनि चूडाकर्म याइगु मू बहाः खः । थुगु बहाःयात इन्द्रवर्ण महाविहार धकाः नं म्हसीके फु । इनाचो त्वाःया मू लँसिथया दक्षिण, वाँचु त्वाःया पश्चिम व मुनि विहारया उत्तर अवस्थित चीधंगु प्राचीन विहार हे इन्द्रवर्त महाविहार खः । थुगु विहार जुजु ज्योति मल्लया शासनकाल ने.सं. ७४१ पाखे निर्माण जूगु खनेदु । थुगु विहारया दातात इन्द्रवर्त महाविहार सकल शाक्य संघया पुर्खापिं श्री देवसिं बुद्धाचार्य, श्री जयसिं बुद्धाचार्य, श्री मुनि बुद्धाचार्य व श्री कुशल बुद्धाचार्यपिं खः । इन्द्रवर्त महाविहारया शाक्यत गनं वल धयागु क्वःजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया दिगुद्यः गुहेश्वरी जूगुलिं येँ तःक्षे बहाःया सन्तान जुइफु धयागु अनुमान यायेफु ।

इन्द्रवर्त महाविहार पलिस्था जूगु छुं दँ लिपाया छगू तमसुक कथं बुद्धाचार्य देवसिंह आकाझाकां मदयावंम्ह थः काय देवदासया नामं संवत् ७५५ आषाढ १२ य्‌ दीपंकर तथागतया सुवर्ण मूर्ति दयेकूगु खँ च्वयातःगु दु । बहिद्यः ब्वयेगु झ्वलय्‌ थनया दीपंकर तथागतयात गोमढीया झौर बहिलिइ ब्वये यंकेगु याना वयाच्वंगु खः । अथे हे संवत् ७६३ श्रावण सुदि १० या छगू अभिलेखय्‌ इन्द्रवर्ण महाविहार कुलदेवता स्थापना जूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । लिसें गुथिया दुजःत देव बुद्धाचार्य, मुनि बुद्धाचार्य, जय बुद्धाचार्य व रथन बुद्धाचार्यपिंसं नित्य कर्म पुजापाठ यायेत माःगु व्यवस्था यानाथकूगु तमसुक पत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागत खः । क्वाःपाःद्यःया जवय्‌ प्रज्ञापारमिता व खवय्‌ अवलोकितेश्वरया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । स्वतँ जाःगु द्यःछेँया मातं तल्लाय्‌ लुँ सियातःगु पासुकाझ्याः दु । थ्व हे तल्लाया आगं क्वथाय्‌ चक्रसंवर विराजमान याकातःगु दु । उकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ चपाझ्याः दु । दथुझ्याःया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यानया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ पंचरक्षा मूर्ति कियातःगु न्यापु त्वानाःसिँ फयेका तःगु पल्लि जुल ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुलांगु स्वरुप लुप्त अवस्थाय्‌ थ्यनेधुंकूगु दु । पुलांगु सम्पदाया नामय्‌ क्वाःपाःद्यः, गणेद्यः, मांकाःद्यः, लोकेश्वरया चैत्य व पलि च्वय्‌या गजू बाहेक मेगु मदयेधुंकल । इन्द्रवर्त महाविहारया दक्षिणपाखे धर्मउत्तर महाविहार (थौंकन्हय्‌ मुनिविहार) दयेकूपिं इन्द्रवर्त महाविहार संघ खलः हे जूगुलिं निगुलिं विहारय्‌ चूडाकर्म यायेज्यू । तर धर्म उत्तर विहार भग्नावशेषय्‌ परिणत जुइवं इन्द्रवर्त महाविहारय्‌ जक हे चूडाकर्म यायेगु जूवंगु दु ।

इन्द्रवर्त महाविहारया पुरोहित न्हापा चतुव्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यत खः । तर थौंकन्हय्‌ प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं पुरोहितया ज्या याना वयाच्वंगु खः । थुगु विहारय्‌ थीथी सांस्कृतिक कर्म यायेत थीथी गुथि नीस्वनातःगु दु । थुकथं गुथि नीस्वनातःगुया हुनि गुंला पारु निसें च्याचा गुन्हु तक झौरबहिलिइ बहिद्यः ब्वयेगु, निसलाः बजि छायेगु, पंचदान कुन्हु दीपंकर तथागतपिंत पुजा छायाः सर्वसंघपिंत पंचदान बिइगु ज्या थौंतक जुया वयाच्वंगु दु । थुगु विहारया संघ परिवार थ्यंमथ्यं ८०० म्ह दु । इन्द्रवर्त महाविहारयात व्यवस्थित रुपं संचालन यायेत विहार संरक्षण समिति गठन यानातःगु खनेदु ।

ललितकलाकःमि इन्द्र विक्रम मल्लया जन्म १०६९ यंलागाः चौथि, आइतबारखुन्हु पर्वतया बालकोटय् अबु गुप्त बहादुर मल्ल व मां सत्रकुमारी मल्लया कोखं जूगु खः । चित्रकलाय् डिप्लोमा यानादीम्ह वय्कलं चित्रकलाया सेवा यानादिल । २०३० सालय् दकलय् न्हापांगु कृति परिवार नांया चित्र च्वयादीगु खः । वय्कलं दकलय् न्हापां २०३१ सालय् नाफा हलय् एकल दृश्यचित्र प्रदर्शनी यानादिल । नेपाः व भारतय् वय्कलं तःक्वः हे एकल चित्रकला प्रदर्शनी यानादीगु दु ।
अथे हे वय्कलं तःक्वः हे बंगलादेश, पाकिस्तान व जापान आदि देसय् मंकाः कला ब्वज्या यानादीगु दु । २०३६ सालय् युनिसेपंm ग्वसाः ग्वःगु एकल चित्रकलाय् सिरपाः त्याकादीगु दु व २०३९ सालय् राष्ट्रिय चित्रकला प्रतियोगिताय् सर्वोत्तम पुरस्कार त्याकादीगु दु । अथे हे राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ मदिक्क ब्वति कयाः तःक्वः हे सिरपाः त्याकादी धुंकूगु दु । २०५५ सालय् हृदयचन्द्रसिंह स्मृति प्रतिष्ठानं कला क्षेत्रय् याःगु योगदानया बापतय् वय्कःयात सम्मान नं याःगु खः ।