यल कुम्भेश्वरपाखें ईबही स्तुप वा शंखमूल घाटपाखे वनेबलय्‌ स्तुपया न्ह्यःने च्वंगु बहीयात ईबही (सुनयश्री मिश्र संस्कारित यम्पिविहार) धाइ । थन बहिलिइ थहां वनेगु त्वाथःया जःखः सिंह छज्वः दु । दुने खवय्‌ महाकाल व भिक्षुया मूर्ति दु । थन बहीद्यःया

देगः दु । नितँजाः दुगु देगःया पलिइ चैत्य बांलूगु गजू दु । द्यःफलय्‌ त्वाथःया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक व धातुया खापा दुगु मूलुखा देगःया दुने दीपंकर बुद्धया मूर्ति दु । लिसें थुगु क्वथाया जवय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ अक्षोभ्य व अमिताभया मूर्ति दु । बहीया दक्षिणय्‌ बहीछेँया छेलि व मातं खुल्ला यानाः उत्तरया बहीछेँ न्हूगु पहलं पुनःनिर्माण जुयाच्वंगु दु । थन दथुइ छगः चैत्य व ल्वहंया चैत्यअंकित आर्यावलोकितेश्वर व अमोघपास लोकेश्वरया देगः नं दु ।

थनया गन्धुरी देवताया च्वय्‌ मातनय्‌ आगंद्यः धकाः बज्रबाराही छम्ह स्थापना यानातःगु दु । अनं देगःया छेलिइ षटां आजु–षटकोटी आजुया प्रतिमा दु । थ्व बहीया जीर्णोद्धार जुयाच्वंगु दु ।

स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व विहार निद्वःदँ पुलांगु धकाः धायेगु याः । थ्व बही सुनयश्री मिश्रं दयेकूगु धाइ, अथेसां थनया निर्माणकाल सम्बन्धी क्वातुगु अभिलेख मदु । यलय्‌ बुंगद्यः हःबलय्‌ द्यःयात थन बिज्याकूगु अले उकिया निंतिं थन लिक्क च्वंगु करुणाचुक ल्यःगु धइगु न जनश्रुति दु ।

च्यागूगु शताब्दीइ थ्व बहीलिइ महायान बुद्ध धर्मया गुरु रिम्पोछे पद्मसम्भवयात आश्रय बिउगु धइगु विश्वास दु । ने.सं. ५९९य्‌ यम्पिथुप महाविहारयात यल तःबहालय्‌ जूगु सम्यक महोत्सवय्‌ ब्वनातःगु धइगु अभिलेखया आधारय्‌ थ्व बही व स्वयाः न्हापा स्थापित धइगु सीदत । थनया आजुपिन्सं थन संघया कायमस्तय्‌त बन्दे छुइगु, द्यःपाः फयेगु, नित्यपुजा यायेगु ज्या यानाच्वंगु दु । लिसें नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु, आगमय्‌ पुजा यायेगु, दिसि पुजा यायेगु आदि नं जुयाच्वंगु दु । व बाहेक थन थेरवाद भिक्षुपिं नं च्वनेगु यानाच्वंगु दु अले उकथं नं बौद्ध क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाया आःतक लूगु काव्यय् तिथिमिति उल्लेख जूगु दकलय् न्हापांगु काव्य कथं ६९१–६९४ दुने च्वयातःगु ईन्द्रविजयजात्रा गीतयात कयातःगु दु । थुपिं म्ये स्व. मदनमोहन मिश्रजुं ने.सं १०८७ स जर्मन पाण्डुलिपि संरक्षण परियोजनाय् माइक्रोफिल्म दयेकेत बीहःगु नेपाल लिपिं च्वयातःगु छगू थ्यासफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु लुइकूगु खः ।

थ्व थ्यासफुलिइ दुथ्याःगु स्वपु म्ये— जि प्यासनव जय जरा (ने.सं ६९१), प्रनमति श्रीजुगपति (ने.सं ६९२) तथा अमल सहस्रनाम (ने.सं. ६९४) ईन्द्रविजयजात्रा सम्बन्धी म्ये जूगुलिं भाजु काशीनाथ तमोटं थूपिं म्येयात ईन्द्रविजयजात्रा गीत धकाः नां बियादीगु खः । थ्व स्वयां न्ह्यः थुपिं म्येयात तिभय् जुजुपिनिगु बारेया म्ये धाइगु खः । थथे यलया तिभय् जुजुपिं— नरसिंहदेव, पुरन्दरसिंह देव तथा उद्धवदेवसिंह स्वम्ह शासकपिनिगु (ने.सं ६८०—६९७) राज्यकालय् अमिगु हे वीरतायात कयाः रचना यानातःगु अझ छपु म्येय्ला अमिगु रणकौशलया तकं वर्णनन् जूगुलिं नेपालभाषा काव्य वीरकाव्यं शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु ।

थुपिं म्येय् तत्कालिन समाजयात व्यंग्य नकातःगुलिं थुपिं म्येयात व्यंग्यकाव्य नं धायेछिं । अथे हे थुपिं म्येय् इन्द्रजात्राया खँ जक मखु तन्त्राख्यान थेंज्याःगु नीति बाखं पाखें उक्ति, दृश्तान्त बीगु यानातःगुलिं थुपिं म्ये पिदने न्ह्यः हे थन इन्द्रजात्राया जक मखु नेपालभाषाय् नीति बाखंया प्रचलन नं गाकं दयेधुंकल धैगु यचुक सीदु ।

यल मंगलबजारं दक्षिण स्वयाः वनेबलय्‌ हौगः त्वालं भचा च्वय्‌ लँ सिथय्‌ ईबाःबही (वज्रप्रधान महापात्र संस्कारित राजश्री महाविहार) दु । मूलँ जुयाः दुहां वनेबलय्‌ नितँ जाः च्वय्‌ फः पिकयाः दयेकातःगु थ्व बहिलिइ थाहां वनेथाय्‌ निखेरं ल्वहंया सिंह छज्वः दु । दुने वनेवं छेलिइ जवय्‌ महांकाल व खवय्‌ गणेश व कुमारया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ बज्रसत्व दूगु सिँयागु तोरण तयाः अन ल्वहंया महांकाल तयातःगु दु । हानं खवय्‌ सिँया मेम्ह महाकाल व नापसं हनुमानयागु मूर्ति तयातःगु दु । बहीया लाय्‌ब्वय्‌ लिक्क बहीदेगः दु । अन कलात्मक लुखाया फुसय्‌ पञ्चबुद्ध व निम्ह ताराया मूर्ति तयातःगु दु । लुखाया फुसय्‌ महावैरोचन दथुइ तयाः जवंखवं गन्धर्व व किन्नरपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । देगः दुने गन्धुरी द्यः कथं पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य प्रतिस्थापन यानातःगु दु ।

बहीया छचाःखेरं बरण्डा तयाः खुल्ला यानातःगु दु । द्यः लुखाया फुसय्‌ कलात्मक लुखा दु, उकिया नापं आगंक्वथा दु । अथे हे देगः न्ह्यःने दथुइ धर्मधातुमण्डल सहितया चैत्य व क्षेत्रपाल द्यः नं पलिस्था यानातःगु दु । थन लूगु ताम्रपत्रकथं थुगु बही ने.सं. ५४७य्‌ स्थापना यानातःगु जुल । लिपा वि.सं. २०५२य्‌ जापानी सहयोगं थुकिया जीर्णोद्धार जुल । थुुगु ईबाःबहिलिइ थनया पञ्चस्थविर आजुपिन्सं आः थनया दुजःतय्‌ बन्दे लुइगु, आजु तँय्‌ थ्यंपिन्त नायः लुइगु व थपाः त्वयेगु आदि रीतिथितिया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । बन्दे लुइबलय्‌ ज्याःबहाःया गुरुजुपिं सःतेगु याइ । अथे हे दुजःपिन्सं पाःफयेबलय्‌ द्यःखेचायेकेगु, आरती यायेगु, तुतः ब्वनेगु आदि याइ ।

ईश्वर अमात्य नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ लय्‌चिनामिया लिसें म्येहालामिकथं नांजाःम्ह सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०८७ प्वहलेलाथ्वः सप्तमि, बुधबारखुन्हु त्रिशुली जूगु खः । अबु रत्नदास अमात्य व मां नारायणदेबी अमात्यया प्यम्हम्ह काय्‌ थ्वय्‌कः जन्मजात हे मिखां मखंम्ह खः । थ्वय्‌कःया कूल छेँ यलया झतापोलय्‌ खः । थ्वय्‌कःया बाज्यापिं ब्यापारया झ्वलय्‌ त्रिशुलीइ च्वंझाःगु खः । अन हे थ्वय्‌कःया जन्म जूगु खः । नुगःया मिखां हे संसार खनाच्वंम्ह थ्वय्‌कः मचा इलंनिसें म्ये संगीतय्‌ नुगः क्वसाः । थ्वय्‌कःया परिवार नं प्याखंलिसें संगीतय्‌ भ्यलय्‌पूंपिं जुयाः मचा इलय्‌ हे नेवाः लोकम्येत व भजन हालेगु नं यानादी । मचाबलय्‌ हे अबु मदुगु व थःगु मिखाया हुनिं माःकथं ब्वने मखंम्ह थ्वय्‌कलं थः झिंखुदँति दुबलय्‌ संगीत ख्यःयात नालाः न्ह्याः वनेगु सोच तयादिल । थःथिति पासाभाइया ग्वहालिं थ्वय्‌कलं थःत संगीतय्‌ भ्यलय्‌पुंका यंकल । हार्मोनियम, मादलत थायेगु सयेका दिलसा हरिबहादुर राजभण्डारी, पुष्परत्न तुलाधर, धर्मरत्न शाक्यलिसें मेमेपिंपाखें नं संगीतया ज्ञान कयादिल । छन्हु त्रिशुली स्वन्तिया झालय्‌ जूगु ज्याझ्वलय्‌ बसन्त श्रेष्ठं च्वयादीगु थःम्ह हे लसय्‌ हनाः म्ये हालाः न्हाप सिरपाः त्याकादिल । उगु म्ये खः ‘सुनसान सुथःसिया प्रहरय्‌ ख्वबि तिकितिकि हायाःच्वन’ । भजनय्‌ ज्ञानमाला म्ये हालेगुलिसें थःम्हं हे लसय्‌ हनाः थीथी संगीत सम्मेलन व प्रतियोगिताय्‌ ब्वति कायेगु नं यानादिल । थ्वय्‌कलं हालादीगु म्ये न्हापां पिदंगु म्येचाः ‘बाँबांलाःगु म्ये’ ने.सं.११०८ खः । ने.सं. ११०९ स त्रिशुलीया युवक बौद्ध मण्डलपाखें पिथंगु ज्ञानमाला म्येचाः ‘ज्ञानमाला म्ये’ थ्वय्‌कलं हे लसय्‌ हनाः पिदंगु खः । नेपालभाषाया संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कलं हालादीगु आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ ‘यः मां मिखाय्‌ ख्वबि छाय्‌ छं तया’, ‘मिखा कनाः म्हगसः म्हं थें’ व ‘फिसलय्‌ हाःगु नुगः जिगु’ म्येत वय्‌कःया लुमंकाबीगु म्येत खः । थीथी म्येचालय्‌ थ्वय्‌कःया म्येत दुथ्याना च्वंगु दुसा थ्वय्‌कलं थःगु याकः सलय्‌ निचाः म्येचाः पिथना दीधुंकल । थःगु जीवन म्ये संगीतय्‌ पायेगु सोच तयादीम्ह थ्वय्‌कःया मेम्ह सांगीतिक पासा खः रेडियो नेपाल । रेडियोय्‌ म्ये न्यन्यं हाहां थ्वय्‌कलं वि.सं. २०४६ पाखें रेडियो नेपालं स्वर परीक्षा पास यानादिल । अले वय्‌कःया इच्छाकथं संगीत ख्यःया लुखा चालावन । स्वदँति लिपा आधुनिक गीत प्रतियोगिताय्‌ ब्वति कयाः ल्यू लाकादिल । थुबलय्‌ थ्वय्‌कलं कृष्णबहादुर नापितया म्ये थःम्हं हे लसय्‌ हनाः ‘मेघ गर्जिरहेछ चट्याङ्ग परिरहेछ’ हालादीगु खः । म्ये ख्यलय्‌ दुहां झायेधुंकाः कलानिधि इन्दिरा पाठशालापाखें संगीतया ज्ञान कयादिल । थःम्हं नं डोरेमी संगीत पाठशालाय्‌ स्यनेगु नं यानादिल । थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु आपालं म्ये व म्येचाःत पिदंगु दु । उकी मध्यय्‌ छपु म्ये ‘सुन्नेलाई सुनको माला भन्नेलाई फूलको माला’ नं खः । लोक, भजन, आधुनिकलिसें गजल यानाः थ्वय्‌कलं स्वसःत्यां मल्याकं म्ये हाला दीधुंकूगु दु । थ्वय्‌कलं वि.सं. २०५३ पाखे जूगु शास्त्रीय गायन प्रतियोगिताय्‌ नं ल्यू लाकादीगु दु । वि.सं. २०५२ पाखे पोखराय्‌ हे थःलिसें रेष्टुरेण्टय्‌ म्येहालीम्ह बंगाली मिसा जोस्ना भास्करलिसें इहिपाः यानादिल । थ्वय्‌कःपिनि छम्ह काय्‌ दु । थ्वय्‌कःयात वि.सं. २०७४ स दान्यहिरा सिरपालं छायेप्यूगु दुसा नीगू स्वयां अप्वः संघसंस्थापाखें नं पुरस्कारलिसें हनेधुंकूगु दु । वय्‌कःया आःतकया दुने ज्ञानमाला म्ये (ने.सं.१११२), पिकाकः युवक बौद्ध मण्डल, त्रिशुली, जिगु थ्व ख्वबि (ने.सं.१११२), पिकाकः नेपालभाषा मंका येँ, छफ्वः मतिनाया स्वां (ने.सं.११२१), पिकाकः मेलोडी स्टुडियो नापं यानाः स्वचाः म्येचाः पिदने धुंकूगु जुल ।

ईश्वर जोशी
मां राममाया जोशी व अबुजु मोहनप्रसाद जोशीया कोखं ने.सं. ११८३ गुंलाथ्वः पुन्हि। सोमबारखुन्हु क्वाक्व, मंगः यलय्‌ जन्म जुयादीम्ह कलाकार इश्वर जोशी नेपाःया दकलय्‌ न्हापांम्ह हवाइन गिटारिस्ट खः । वि.सं. २०५४ सालं न्हापांम्ह हवाइन गिटारिस्टकथं रेडियो नेपाल व नेपाल टेलिभिजनं थःगु प्रस्तुति बियाः नां दर्ता यानादीगु दु । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें बिए तकया शिक्षा कयादीम्ह जोशिं भारतया इलाहावादं, शास्त्रीय गिटारय्‌ एम्युज यानाः संगीत प्रवीणया उपाधि कयादिल । मचाबलय्‌ भजनय्‌ तबला थानाः थःगु सांगीतिक यात्रा न्ह्याकादीम्ह जोशिं ३५ दँतक थीथी संगीत संस्थाय्‌ ज्या यानाः अध्यापन यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया थीथी संगीत सम्बन्धी सफू व सिडित आपालं पिदंगु दु । गथे कि बाल गीति यात्रा भाग–१, २०५४, भाग–२, २०५७, भाग–३, २०६७, भाग–४, २०७२ यानाः मुक्कं मचाम्ये सम्बन्धि प्यंगू सिडि पिहां वःगु दुसा वि.सं. २०७० सालय्‌ परम्परागत भजन संग्रह व २०७३ सालय्‌ आत्माको गुञ्जनया सिडि नं पिदंगु दु । थ्व हे झ्वलय्‌ सन् २००० स इफ्युजन, २०१४ स न्यू फिलिङ, २०१६ स क्लासिफ्युजन (इन्स्ट्रुमेन्टल अडियो सिडि), २००४ स भ्वाइस लेस भ्वाइस (अडियो सिडि) नं पिदंगु दुसा वि.सं. २०६२ व २०६५ स बेसिक गिटार कोर्ष भोलम १ व २ पिदंगु दु ।
वय्‌कलं मथुरादेवी संगीत पुरस्कार २०५६, कलानिधि संगीत पुरस्कार २०५६, कलानिधि स्वर्ण पुरस्कार २०७० कयादीगु दुसा त्रिवेणी संगीत सम्मान २०५७ पाखें सम्मानित जुयादीगु दु । ताःहाकःगु थःगु सांगीतिक यात्राया झ्वलय्‌ थीथी संस्थाय्‌ आबद्ध जुयाः संगीत उत्थानया निंतिं विशेष योगदान यानादीगु दु । संगीतया नापनापं सामाजिक ख्यलय्‌ नं थ्वय्‌कः उत्तिकं सक्रिय । गथेकि कलानिधि इन्दिरा संगीत महाविद्यालय कार्यकारिणी दुजः, वाद्यशिरोमणि घराना यलया संस्थापक दुजः, षडज फ्युजन ब्याण्डया संयोजक, आइडियल पिस इङलिस स्कुलया संस्थापक, ओम श्री त्रिकुटा गुरुधाम नेपालया उपाध्यक्ष जुयाः थीथी संस्थाय्‌ च्वनाः ज्या यानादीगु दु ।
थ्वय्‌कःया च्वय्‌ न्ह्यथनागु ज्याया धलखं जक म्हसीका पूवनी मखु । थःगु संगीत देय्या आम मनूतय्‌गु अधिकार प्राप्तिया निंतिं जनपक्षीय सांस्कृतिक यात्राय्‌ नं छ्यलादीगु दु । थ्व हे झ्वलय्‌ क्षितिज सांस्कृतिक परिवार (विसं २०३८–२०४३), इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाज (विसं २०४४–२०५४), जनसंस्कृति नेपाल (वि.सं २०६६– २०७४), नेवाः जनसांस्कृतिक मंकाः गुथि (विसं २०६४ –२०७२), नेवाः सांस्कृतिक प्रतिष्ठान (विसं २०६८)य्‌ च्वनाः ज्या यानादीगु दु । पंचायती शासनया इलय्‌ भुमिगत रुपं थःगु संगीत सिर्जना व प्रस्तुतिं जनताया सेवा यानादीम्ह जोशिं २०६२/०६३ या जनआन्दोलनय्‌ नं थःगु संगीतपाखें ब्वति कयादीगु दु । थौंकन्हय्‌ संगीत प्रवाह ज्याझ्वलय्‌ संगीत संयोजनया भूमिकाय्‌ नं
थ्वय्‌कः सक्रिय दु ।

भाजु ईश्वरमान प्रधानया जन्म ने.सं.१०५८ य् किपुली जूगु खः । वय्‌कःया बौया नां राजमान प्रधान व मांया नां मिश्री प्रधान खः । जनस्वास्थ्यय् ज्या यानादीम्ह वय्‌कःया कार्यक्षेत्र त्रिशुली खः । त्रिशुली हे च्वनाः वय्‌कलं च्वयेगु ज्या यानादी । भाजु प्रधान स्वास्थ्य शिक्षा सम्वन्धी प्राविधिक विषयया च्वसु च्वयादीम्ह च्वमि खः। साहित्य ख्यलय् दकलय् न्हापां बि.सं.२०१८ सालय् रेडियो नेपालय् व विवाह यानाः कोथां पिहां मवः बाखं ब्वनाः पलाः तयादीम्ह च्वमि खः । नेपालभाषा व खस् नेपाली च्वसु च्वयादीम्ह वय्‌कःया प्रकाशित कृति थुकथं दु – झीगु तजिलजिइ नखः व जात्रा (ने.सं.११२२), लः व नसा (ने.सं.११२४), हे मनू व मेमेगु चिनाखँ (ने.सं.११२६), दूषित वातावरणं वइगु ल्वय् व स्वास्थ्य शिक्षा (ने.सं.११२८) ।

भाजु ईश्वरमान रंजितजुया जन्म ने.सं. १०६० आषाढ शुक्ल ११ स मजिपाट येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां मायादेवी रंजितकार व बाःया नां सत्यमान रंजितकार खः । भाजु ईश्वरमानं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं निवन्ध कविता लिसें अनुवादया ज्या नं यानादी । भाजु ईश्वरमान रंजितजुया थौं हे खः नांया कविता दकले न्हापां प्रकाशित जूगु रचना खः । थ्व कविता धर्मोदय पत्रिकाय् ने.सं.१०७२ य् पिदंगु खः ।

पत्रकारीताय् संलग्न जुयादीम्ह भाजु ईश्वरमान रंजितया कृतिगतरुपय् प्रकाशित जूगु मदु । वय्‌कलं नेपालभाषाया कविता, बाखं आदि रचना मदिक्क खस् नेपाली भाषाय् अनुवाद यानाः नेपालभाषी इतर जनसमुदायलय् नं नेपालभाषाया साहित्ययात म्हसीकेबीगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया सक्रिय कुतलं खस् नेपाली भाषाया आमा पत्रिका गुकिया सम्पादक वय्‌कः स्वयं खः पाखें नेपालभाषाया आधुनिक कविताया अनुवाद विशेषांक पिकयादीगु दु ।

भाजु ईश्वरमान सिन्या बौ भुवनलाल सिन्या व मां रत्नप्यारी सिन्याया कोखं ने.सं.१०८०इ यलय् जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कलं बिषेशयानाः संस्कृति सम्बन्धी निबन्ध च्वयेगु यानादी । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु ने.सं.११०७ य् मन्दः पत्रिकाय् पिदंगु प्राचीन ल्वहंहिति नं झीगु सांस्कृतिक…’ खः । वय्‌कःया पिदंगु सफू झीगु तिसाज्वलं खः ।

गोरखा दक्षिणबाहुं विभुषित भाजु सिन्याजुं जनपद सेवा पदक, दीर्घसेवा पदक कयादीगु दु ।

यलया तुलसीलाल व चिनिया लक्ष्मीया काय् भाजु ईश्वरलालया जन्म सन १९३८ स जूगु खः । लखनउ विश्वविद्यालयपाखें चिकित्साशास्त्रय् स्नातकोत्तर यानावःम्ह थ्वय्कलं लिपा वेलायतं सन् १९७३ स विद्यावारिधि यानादीगु खः । प्वाःया ल्वय्या सम्बन्धय् नेपालय् न्हापां न्हापां ब्वनावःपिं मध्यय् छम्ह थ्वय्कः खः । कोलोनोकोस्पी थुज्वःगु प्रविधि न्हापान्हापां नेपालय् थ्वय्कलं हे दुतहःगु खः ।

येँया चन्द्रलाल सिंह व तेजमायाया काय्मचा ईश्वरलालया जन्म सन १९४० स जूगु खः । थ्वय्कः नेपालय् वा वइगु सम्बन्धय् तथ्याङ्क मुंकाः उकिया विश्लेषण यायेगुली न्हापांन्हापां पलाः ल्ह्वनादीम्ह जलवायु विज्ञ खः । नापनापं नेपालय् वायु उर्जाया संभावनायात कयाः थ्वय्कलं दुग्यंक अध्ययन अनुसन्धान नं यानादीगु दु ।