यल लाय्कुलिं पूर्व स्वयाः वनेबलय् थ्यनीगु लुँहितिं खवपाखेया लं वोधिमण्डल विहार जुयाः भतिचा च्वय् वनेवं पूर्व दक्षिण कुलामय् थीथी वास्तुकला कलाकृतिं जाःगु भव्यगु शिवदेव संस्कारित रुद्रवर्ण महाविहार उकुबहालय् थ्यनी । थ्व विहारयात वंकुलि विहार नं धायेगु याः । थ्व बहाः यलया मू बहाः मध्ये छगू खः । थुगु विहारय् वनेगु लुखाया जवंखवं ल्वहंया ततःधिकःपिं सिंह निम्ह व गणेश, कुमारया ल्वहंया मूर्ति दु । लुखाया च्वय् सिंह निम्ह दु ।
थनया लुखां दुहां वनेवं उकुबहाःया खण्डचुक बहाः गुथिचा थ्यनी । थुगु चुक पुलां बहालय् दुहां वनेगु त्वाथःया जःखः सिंहय् च्वनाच्वंपिं हरिहरिहरि वाहन लोकेश्वरया मूर्ति दु । थनया लुखां दुने जःखः महांकालया मूर्ति स्वनातःगु महांकालफल्चा व भजनफल्चा दु । थ्व बहालय् स्वतँजा, नितँ पौ दुगु क्वाःपाःदेगः दु । बहाः छचालं च्वय्या तल्लाय् गाःझ्याः, पञ्चझ्याः, त्रिखाझ्याः, सँझ्याः पुष्पविमानझ्याः आदि छुनाः क्वय्या तल्लाय् दलान पिकयातःगु दु ।
थुगु छेँय् धर्मागार गुम्बा, दिगि, भण्डार, सहलहशाला आदिया रुपय् छ्यलातःगु दु । कलात्मक बुट्टा कियातःगु मूलुखा जःखः सारिपुत्र, मौदगल्यान भिक्षुपिनिगु व धातुया मञ्जुश्री, पद्मपाणी लोकेश्वर, समन्तभद्र वोधिसत्व, बज्रपाणी, रत्नपाणी, विश्वपाणी, शुद्धोधन, मायादेवीपिनिगु मूर्ति नं दु । द्यःफलय् जवपाखे गं दु ।
मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथः जःखः ध्वाँय् ज्वनाच्वंपिं निम्ह सिंह दु । थुगु हे थासय् हाकनं धातुयापिं सिंह, ब्वसल, ब्वसिंह, किसि, सिंह, मलः, म्हय्खा, गरुड आदि छज्वः छज्वःया ल्याखं तयातःगु दु । देगःया भूमि तल्लाय् थुगु विहारया क्वाःपाःद्यः ह्याउँख्वाःम्ह अक्षोभ्य तथागत दु । क्वसं चीधिकःम्ह अक्षोभ्य बुद्ध छम्ह नं दु । लुखा फुसय् लुँ सियातःगु तोलं दु ।
देगःया न्हापांगु तल्लाय् न्यापाः झ्याः दु । थुगु तल्ला आगंछेँया रुपय् छ्यलातःगु दु । थुगु पौया फुसय् झ्वःलाक लुँ सियाः खुगः चैत्य दु । हरेक तल्लाय् त्वानाःसिँ दु । देगःया दकलय् च्वय् झ्वःलाक झिंनिगः सुवर्ण चैत्य तयाः दथुइ छत्रं कुइकातःगु दु । पलिंनिसें क्वय्थ्यंक पताः निपु ब्वयेकातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य, चैत्यया गर्भगृहनिसें च्वलामू थ्यंक लुँ सियाः पाताया चैत्य दयेकाः भुनातःगु दु । थुकिया नापं झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, यज्ञशाला, खादलू दुगु ल्वहंथां, महामञ्जुश्री, रत्नमणि, ल्वहंमणि, आजुया प्रतिमा, ल्वहंथां धर्मधातु मण्डल, निगः व परिभोग चैत्य दु ।
बहाः छचालं दिगि, आगं, भलिंक्वथा, अमोघपाश, लोकेश्वर, धर्मागार गुम्बा, नासः दिगि, भण्डारक्वथा व यतालिबि वनेगु क्वथा दु । थ्व बहाःया आःतक लुयावःगु प्रामाणिक अभिलेख मध्ये ने.सं. २३५ या तालपत्र खः । अनं लिपा ने.सं. २३९ खः धाःसां थनं लिपा यक्व हे तालपत्र, स्वर्णपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र, काष्ठपत्र आदि अभिलेख व १०४ गू ताडपत्र दु । थ्व उकुबहालय् दशस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय् संघय् यायेमाःगु न्हिंन्हिं, लय्लय् व दँय्दसं यायेमाःगु ज्याझ्वः याना वयाच्वंगु दु ।
वि.सं. २०७४ सालय् नीस्वंगु इमर्ज ब्याण्डपाखें नेपालभाषाया म्ये ‘मैंचा’ पिदनेवं ल्याय्म्ह पुस्तालिसें मेमेगु समुदायय् तकं लोकंह्वात । थुगु म्ये च्वयादीम्ह, लसय् चिनादीम्ह, बाजं ग्वसाः ग्वयादीम्ह व हालादीम्ह उजं शाक्य नं लोकंह्वात । अबु उत्तम शाक्य व मां विना शाक्यया कोखंं ने.सं. १११८ चिल्लागाः तृतिया, सोमबारखुन्हु येँया ओमबहालय् जन्म जूम्ह उजंया ‘मैंचा’ नेपालभाषाया म्ये वि.सं. २०७७ सालय् कोरोना महामारीया हुनिं जूगु लकडाउनया इलय् पिदंगु खः । ५० गुलिं मल्याक दबुलिइ न्ह्यब्वया दीगु थुगु मेलिसें नुगः दुने, नुगः, थौंकन्हय्, मतिना, झ्यालय् च्वनाः (नेवाः व खस नेपालीभाय् ल्वाकःजाःगु) म्ये पिदंगु दुसा खस नेपाली भाय्या १२ पु म्ये पिदनेधुंकूगु दु ।
वय्कलं थौंकन्हय् म्ये स्टुडियो न्ह्याका च्वनादीगु दु, गुकिं संगीत उत्पादनया ज्या जुयाच्वंगु जुल । वय्कःयात पेजथ्री पिपल्स च्वाइस अवार्डपाखें विशेष सम्मान द्यछाःगु दुसा लहना वाःपौ व ओमबहालया ओलम्पस क्लबपाखें नं हंगु जुल ।
चित्रकलाकार उज्ज्वल कुन्दन ज्यापुया जन्म ने.सं. १०७६ दिल्लागाः पन्चमि, सनिबारखुन्हु येँया झ्वःछेँय् अबु गोविन्दनारायण डङ्गोल व मां चम्पा सिंहया कोखं जूगु खः । चित्रकलाय् बी एफ. ए., प्रागय् एनिमेनि आर्ट ब्वनादीम्ह वय्कलं युनिसेफय् सेवा यानादीबलय् चित्रकारिता व पर्यटनय् नं ल्हाः तयादीगु दु । वय्कलं सन १९७० इ न्हापांगु एकल कला ब्वज्या यानादीगु खः । वय्कलं राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ सन् १९७० निसें १९७४ या अवधितक ब्वति कयादीगु खः । वय्कलं सन् १९७७ य् पोस्टर कला प्रतियोगिताय् न्हाप सिरपाः, सन् १९७८ य् चित्र कम्पोजिशनय् न्हाप सिरपाः, सन् १९७९ य् नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं ग्वसाः ग्वःगु कार्टुन चित्रय् स्वर्ण पदक, सन् १९८० इ नेपाल ललित कला संस्थापाखें सर्वोत्तम पुरस्कार व सन १९९३ य् युनिसेफ इज्जरा ज्याक किट्स अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार नं त्याकादीगु दु ।
मां करुणामाया महर्जन व अबु लक्ष्मीलाल डंगोलया कोखं यल ध्वाखाय् बि.सं. २०३१ दँय् कलाकार उत्तम डंगोलया जन्म जूगु खः । नेपाली इतिहास, संस्कृति व पुरातत्व विषय नापं मूर्तिकलाय् त्रिभुवन विश्वविद्यालय पाखें स्नातकोत्तर यानादीम्ह डंगोलं थीथी इलय् अर्निको हाइस्कूल २००१, यल आर्ट ग्यालरी २००२, आर्ट सोसाइटि अफ नेपाल २००६, ललितकला क्याम्पस २०१०, नव विद्या मन्दिर येँ २०१२ दँय् ज्या यानादीगु दु । थ्वय्कलं सन् २००३ निसें २०२३ तक मुक्कं ३८ क्वः नेपाः, भारत, चीन, जापान, बंगलादेश, इटाली आदि थासय् एकल चित्रकला ब्वज्या यानादीगु दु । थः कलाकारिताया ज्याय् व्यस्त जुइमाःसां तबि सामाजिक ख्यलय् नं थ्वय्कःया नुगः क्वसाः । शान्ति युवा क्लब यल (सन् १९९५–१९९७), ललित कला गुथि (सन् २००८ निसें आःतक) थ्वय्कलं नायःया भूमिका म्हितादीगु दु नापनापं मेमेगु थीथी संघ संस्थाय् संचालक समितिया दुजः जुयाः नं ज्या यानादी धुंकूगु दु ।
नांजाःम्ह कलाकार, लेखक उत्तम नेपालीया खास नां उत्तमप्रसाद कर्माचार्य खः । ने.सं. १०५७ चौलागाः चौथि, सुक्रबारखुन्हु येँया किलागलय् बूम्ह वय्कःया बौ विष्णुप्रसाद कर्माचार्य व मां रत्नदेवी कर्माचार्य खः । नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया दुजः जुयादी धुंकूम्ह वय्कः नेपाःया अमूर्त चित्रकलाया अग्रणी चित्रकार खः । वय्कःया नेपाः लिसें भारत, बंगलादेश, सोभियत युनियन, अस्ट्रेलिया, दक्षिण कोरिया, जापान लगायतया देसय् याकः चित्रकला ब्वज्या जूगु दु ।
वय्कलं भारतया लखनऊ कलेज अफ आर्ट एण्ड क्राफ्ट व मुम्बइया श्री जम्सेटजी जिजोभोय स्कूल अफ आर्टय् कला सम्बन्धी अध्ययन यानादीगु खः । अध्ययन लिपा नेपाः लिहां वयेधुंकाः अप्वः थें द्यःया चित्र च्वयाद्यूम्ह वय्कःया नुगः लिपा वनाः आधुनिक चित्रपाखे क्वसाः वन । वय्कलं च्वयादीगु अमूर्त चित्रकला स्वयाः भूपि शेरचन, भीमनिधि तिवारी थें ज्याःपिं कविपिन्सं कविता तकं च्वःगु दु । वय्कः थःम्हं नं थीथी सफू च्वयादीगु व सम्पादन यानादीगु दुसा निगू संकिपा ‘आमा’ व ‘हिजो आज भोली’इ अभिनय नं यानादीगु दु । वय्कलं वि.सं. २०५४ य् राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार, सन् १९७४ य् नाफा चित्रकलाय् न्हाप, सन् १९६६ इ ल्यू्या लिसें सुप्रबल जनसेवा श्री (तृतीय) पदक त्याकादीगु दु । वय्कलं ने.सं. ११४१ दिल्लाथ्वः द्वादसि, बुधबारखुन्हु देह त्याग यानादीगु खः ।
उत्तम माकःजुया जन्म अबु तुल्सीभक्त माकःजु तथा मां बिष्णुदेबी माकःजुया कोखं ख्वपया इनाचो त्वालय् ने.सं १०७५ य् जूगु खः । वय्कः थौंकन्हय् क्यानाडाय् च्वनादी । परदेशय् च्वनाः नं नेपालभाषाप्रति मन क्वसाःम्ह उत्तमजुं थन च्वनादीबलय् विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया दुजः जुयाः नेपालभाषा तथा थ्वया साहित्य संरक्षणया नितिं सक्रिय जुयादिलसा क्यानाडाय् वनाः अनया क्यानेडियन नेवाः गुथिया दुजः जुयाः थःगु जाति भाषा संस्कृतिया लागि ज्या यानादिल । क्यानेडियन नेवाः गुथि मार्फत् नेवाःनखः हनेगु तजिलजिया ब्वज्या यायेगु, भाषा लिपि, संगीत आदि प्रशिक्षण बीगु ज्याय् संलग्न जुयादिल ।
नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी यानाः स्वता भाषं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु माकःजुया न्हापां पिदंगु च्वसु सांस्कृतिक विषयया च्वसु खः । लिपा वय्कः क्यानाडाय् झायादीधुंकाः अननं वय्कलं थःगु च्वसा दिकामदी । वय्कःया नेवाः तजिलजि सम्बन्धी च्वसुत क्यानाडां पिदनीगु थीथी पौया नापं अमेरीकां पिदनीगु लसकुस पत्रिकाय् पिदंगु दु ।
येँ, महाबूत्वाःया भाजु मुक्तिनारायण व मय्जु देवीकुमारीया काय्भाजु उत्तमनारायण सन् १९४७ स बूम्ह खः । भारतया मद्रास विश्वविद्यालयपाखें सन् १९६९ स इन्जिनियरिङ्ग क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कः लिपा वेलायतया स्ट्राचलिड विश्वविद्यालयस स्नातकोत्तर तहया शिक्षा कायेत छात्रवृति ल्हातय् लाकूगु खः, तर ब्वनेगुली अतिकं जाःम्ह विद्यार्थी, लिच्वः बांलाःगुलिं उगु विश्वविद्यालयया अधिकारीपिन्सं विद्यावारिधि तहतक ब्वनेत सुविधा बियाः सन् १९७६ स् संरचनागत निर्माणया विधाय् पीएचडीया उपाधि कायेत ताःलात । विशेष यानाः नेपालय् इन्जिनियरिङ्ग शिक्षायात ब्यवस्थित यायेगु व संस्थागत विकासया ख्यलय् थ्वय्कःया अतिकं मूवंगु तिबः दुगु जुल ।
यल नागःबहाःया भाजु उत्तम धाख्वाः सन् १९४५ स बूम्ह खः । सन् १९६१ सालया एसएलसी परीक्षाय् वोर्डफष्ट जुयादीम्ह थ्वय्कः सोभियत संघपाखें इन्जिनीयरिङ्ग ब्वने क्वचायेकाः सन् १९७१ स थुगु हे विधाय् उच्च शिक्षा ब्वनादिल ।
जर्मन सरकारया अनुदानय् ख्वपदेय्या सम्पदा व सांस्कृतिक संरचनाया पुनःनिर्माणया ज्याय् नेपाःया प्राविधिक ख्यःपाखें प्राविधिक कजि जुयाः न्ह्यलुवाःकथं छगू दशकतक ज्या यानादीगु खः
थ्वय्कः नेपालय् बौद्ध ध्यान विधि विपश्यनाया नं छम्ह आचार्य खः ।
नेपालभाषा व बुद्ध धर्मया बारे थीथी पत्रिकाय् च्वसु च्वयादीम्ह भाजु उत्तमराज शिलाकारया जन्म वि.सं. २०११ साल मंसीर २२ गते येँया कुसुंबियालाछिइ जुयादीगु खः । वय्कःया मां मय्जु ज्ञान प्रभा शिलाकार व बौ भाजु हिराकाजी शिलाकार खः । थीथी नेवाः आन्दोलनय् ब्वति कयादीम्ह वय्कलं नेपालभाषा टाइम्स, न्हू प्रेष्टिज, तिकिझ्याः, सम्यक वाःपौ, उदाय समाः आदि थीथी पत्रिकाय् च्वसु च्वयादीगु दु । अथेहे नेवाः देय् दबूपाखें पिकाःगु नेवाः समाज सफुलिइ वय्कःया उदाय समुदाय छगू म्हसीका च्वसु पिदंगु दु गुगु च्वसु वय्कलं उदाय जातिया बारे आपालं अध्ययन यानाः उदाय् समुदायया प्रतिनिधित्व यानाः प्रस्तुत याःगु अनुसन्धानमूलक कार्यपत्र खः ।
बुद्धधर्म सम्बन्धी आपालं च्वसु च्वयादीम्ह वय्कःया अंगुलिमाल धयागु किपा हनाबाखं सफू नं पिदंगु दु । गुगु सफुलिइ स्वता भाषा — नेपालभाषा, अंग्रेजी व जापानी भाय् दुथ्याकातःगु दु । थुकथं नेपालभाषा साहित्य थकायेगुलिइ ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह वय्कः धर्मकीर्ति बौद्ध अध्ययन गोष्ठी, उदाय समाज, शिलाकार समाज आदि संस्थाय् नं आवद्ध जुयाच्वनादीगु दु । वय्कलं बु.सं. २५४९ स पंचवीर सिंह सिरपाः त्याकादीगु दु ।
यल, क्वालखुया भाजु पुरुषोत्तमलाल व मय्जु पूर्णलक्ष्मीया काय्मचा उत्तमलाल सन् १९४३ स बूगु खः । वय्कः भारत, कलकत्ताया पिसिडेन्सि कलेजपाखें सन् १९५५ स स्नातकोत्तर क्वचायेका वःम्ह खः । लिपा सन् १९६२ स वेलायतया डुरहम विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु खः । जैविक प्रविधि व मलिकुलर बायोलोजि अले जेनेटिक इन्जिनियरिङ्ग ख्यलय् थ्वय्कः विश्वस्तरय् नांजाःम्ह विज्ञ खः । आपालं अन्तरराष्ट्रिय संघ संस्थापाखें थ्वय्कःयात तःगूकथं हनातःगु दु ।