ललितकलाकर्मी उदयचरण श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०८३ बछलाथ्वः पन्चमि, आइतबारखुन्हु येँय् अबु बद्रीचरण श्रेष्ठ व मां विष्णुदेवी श्रेष्ठ्या कोखं जूगु खः । त्रिभुवन विश्वविद्यालयं बी.एफ.ए. यानादीम्ह वय्कःया न्हापांगु सन् १९९४ य् च्वःगु चित्र छिन्नमस्ता थौंकन्हय् रुविन म्यूजियम न्यूयोर्कय् दु । अथे हे वय्कलं च्वयादीगु यल कुमारी, श्वेतकाली, अर्धनारीश्वर, कौमारी, महालक्ष्मी नांजाः । वय्कलं थी थी पत्रपत्रिका व नगुमालय् नं चित्र च्वयादीगु दु । वि.सं. २०५३ सालय् नाफां ग्वसाः ग्वःगु कला प्रदर्शनीइ वय्कलं न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्कःयात थी थी संघसंस्थां हनापौ व प्रशंसा–पौ द्यछाःगु दु ।

नेवाः जाति दुनेया छगू जात उदाय् खः। वज्राचार्ययात पुरोहित माने यानाः छगू हे धर्म व छगू हे कथंया रीतिथिति हनाः थीथी कथंया लजगाः ज्वनाः जीवनयापन यानाच्वंपिं मूलतः स्वनिगःया नं येँय् आगंछेँ व दिगुद्यः दयाच्वंपिं बौद्धमार्गी समुदाय उदाय् खः । उदाय् खँग्वःया ब्युत्पत्ति ‘उपासक’ खँग्वलं जूगु खनेदु । उदाय्त बुद्धया उपासक खः। थ्वहे उपासक खँग्वः हिलाः उदाय् जूवंगु खनेदु ।
उदाय् दुने सिलाकार, स्थापित, कंसाकार, तुलाधर, ताम्राकार, सिन्दुराकार, सिख्राकार, बनिया, सेलालिक यानाः गुंगू थर दु ।

पत्रकार कलाकार उदेन न्हूसाय्‌मिया जन्म अबु सिद्धिनारायण मानन्धर व मां नारायणदेवी मानन्धरया कोखं ने.सं. १०९५ य् येँया न्हूसालय् जूगु खः । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं मेट्रो एफ.एम।य् नं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वनादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं नेवाः जः लय्‌पौ, केन्द्रीय मानन्धर संघया ख्वाःपतिइ नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः थौंकन्हय् नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौ व मेट्रो एफएमय् आवद्ध जुयादी ।

वय्‌कलं नेपालभाषाया दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा, टेलिप्याखं लिसें म्यूजिक भिडियाय् अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं म्हितादीगु मतिनाया कल्लि, इहिपाः, पटाचारा, कृषा गौतमी, जामनः गुभाजु, घोषक व कर्म संकिपा पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे वय्‌कलं ख्वताबजि, बाखंचा, चाकुमाकु लिसें आपालं टेलिफिल्मय् म्हितादीगु दु । वय्‌कलं : इमान जमान प्रा.लि. (ख्यालः), आजु जय हा (ख्यालः), मस्र्याराज (ख्यालः), आः जित नं तन तन दइ वल (ख्यालः), सिद्धार्थया गृहत्याग (पूधाःप्याखं), तथागत (पूधाःप्याखं), छ्यं (ख्यालः), थुल थुल जिं (सतक नाटक– ख्यालः), अपहरण (ख्यालः), यः बाः थः दः नं काः वा (ख्यालः), सेकेन्ड ह्याण्ड सप (ख्यालः)य् नं थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वयादीगु दु ।

नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबूया संस्थापक मूछ्याञ्जे जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं केन्द्रीय मानन्धर संघ (निगू कार्यकाल, सहायक सचिव व दुजः), नेपाल लिपि गुथि (दुजः, निगू कार्यकाल), मानन्धर ल्याय्‌म्ह पुचः (संस्थापक सहसंयोजक), टोल सुधार समिति न्हूसाः (संस्थापक), निभाः पुचः २३ वडा (संस्थापक दुजः), नेवाः देय् दबू राष्ट्रिय परिषद, येँ जिल्लाया पार्षद, न्हापांगु हलिं नेवाः न्ह्यसः लिसः कासा समिति (दुजः), गुंला बाजं व्यवस्थापन तथा संरक्षण संघ (संस्थापक), भिंतुना मोटरसाइकल ¥याली ११२६ (सचिव)लिसे आवद्ध जुयाः नेपालभाषा व नेवाः ख्यलय् ज्या यानादीगु दु ।

न्याक्वःगु पलिस्था ख्यालः कासाय् लिउ सिरपाः, बाइजीएन न्वचु कला तालिम न्हाप सिरपाः त्याकेधुंकूम्ह वय्‌कःयात तिमिला खलः पाखें, लहना मोहनी सम्मान पाखें हनेधुंकूगु दुसा वय्‌कःयात पत्रकार दुबलिं भिक्षु कुमारकाश्यप पत्रकारिता पुरस्कार नं लःल्हायेधुंकूगु दु ।

बौ चन्द्रबहादुर मास्के व मां गहवादेवी मास्केया क्वखं ने.सं. १०७४ सिल्लाथ्व श्रीपञ्चमि कुन्हु ख्वपया तौलाछेँ त्वालय् भाजु उद्धव मास्केया जन्म जूगु खः । वय्‌कः विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया जीवंकाछि दुजः नं खः । उद्धव मास्के नं छम्ह प्रगतिशील बिचाःधाः दुम्ह साहित्यकःमि जूगुलिं वय्‌कलं पंचायतया इलंनिसें पंचायतया राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, शासन व्यवस्थाप्रति थःगु असन्तोष प्वंकाः थःगु च्वसा न्ह्याका झायाच्वंगु दु ।

वय्‌कलं थौं स्वयां न्यय्दँ न्ह्यवनिसें नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् बाखं साहित्यया सृजना यानादीगु खःसा वय्‌कःया च्वसा च्वखँ व काव्य ख्यलय् नं न्ह्यज्याःगु खनेदु । भाजु उद्धव मास्केया दकलय् न्हापां पिदंगु बाखं कलाया ध्वंसक (वि.सं. २०३० पल्पसा) खःसा च्वखँपाखे हाकु जाकि (सितु ५ः२८, ने.सं १०८७,) खः । थुकथं वय्‌कलं २०३० सालंनिसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मदिक्क थःगु च्वसा न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । वय्‌कलं थःगु च्वसा न्हापां बाखं च्वखँपाखे न्ह्याकादीगु खःसां वय्‌कलं थःगु न्हापांगु सफू काव्य विधापाखें पिथनादीगु दु । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु सफू वंम्ह अबुयात लुमंकाः (ने.सं. १०९३) शोक काव्य खः । अनं दछि लिपा वय्‌कःया बाखंमुना सफू लाय्‌लामा (ने.सं. १०९४) पिदनसा अनं तःदँ हे लिपाने.सं. ११३९ य् छगू नन्द देशय्.नियात्राया सफू प्रकाशित जुल ।

नेपालभाषाया उपन्यासया विकास संस्कृत साहित्यपाखें जूगु मखसे विदेशी भाषाया उपन्यास ब्वनाः उकिं प्रभावित जुयाः थःगु भाषाय् नं उपन्यास दयेके धइगु भावनां जन्म जूगु खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु उपन्यास धूस्वां साय्मिया मिसा (ने.सं.१०७४) खः । अभावपूर्तिया ल्याखं साय्मिजुं मिसा उपन्यास च्वयादीगु खःसा न्हापांगु उपन्यास विधा न्ह्याकूगुलिं थ्वयात श्रेष्ठ सिरपाः लःल्हाःगु खः । मिसा उपन्यास ल्यू केशवलाल श्रेष्ठया मां (ने.सं.१०७५), धूस्वां साय्मिया हे मतिना (ने.सं.१०७७), पासा (ने.सं.१०७८), गंकी (ने.सं.१०७८) पिदन । गंकीनिसें नेपालभाषाया उपन्यास साहित्यय् मनोविश्लेषणात्मक प्रवृत्ति दुहांवल । धर्मरत्न यमिया सामाजिक उपन्यास लिथु (ने.सं.१०७८), ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी (ने.सं.१०८०) व आङ्ल्हामो (ने.सं.१०९६) पिदन । ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं न्हाय्कं (१०८३) पितबियाः मनोवैज्ञानिक उपन्यासय् छतँ तनाबिल । वय्‌कलं उपन्यासय् यौन समस्यायात ब्वयाः मनूया नुगःया खँया जक चित्रण मखसे मनया स्वंगू तगिमय्‌तक च्वंगु भावना वालाः ब्वयादिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् धूस्वां साय्मि लिपा न्हूगु आयाम तनेगु ज्या गिरिजाप्रसाद जोशीं यानादिल । धकिं (ने.सं.१०९०), छि स्याना हत्या (ने.सं.१०९६), सिलुस्वां (ने.सं.१०९८) आदि उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासयात न्हूगु आयाम बिल । प्रचलित उपन्यासया धारणा, स्वरूप व संरचनाया विरोधय् छगू मेगु विद्रोहया जग तयेत स्वःम्ह उपन्यासकार गिरिजाप्रसाद जोशी खः । नेपालभाषाय् प्रगतिशील धाः व ग्रामीण जनतायात जुयाच्वंगु शोषण न्ह्यब्वयाः रामशेखर नकःमिं नसंफाःगु चा च्वयाः उपन्यास विधाय् छतँ तनादिल । थ्वयां लिपा केवलप्रसाद कायस्थया हिं प्याःगु सः (ने.सं.१०९०), मल्ल के. सुन्दरया नसना (१ने.सं.१०३) उपन्यासं प्रगतिशील उपन्यासया विधायात अझ चकंकाबिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् मतिना व समाज सुधारयात विषयवस्तु दय्काः कतांमरि (ने.सं.१०९८), ज्वाला (ने.सं.१०९८), यांमिखा (ने.सं.११०३) आदि उपन्यास च्वयाः आदर्श प्रेमया चित्रण यानाः मथुरा साय्मि दं झाल । थ्व परम्परायात रत्नबहादुर साय्मि, अरूण साय्मि, मदनगोपाल प्रधानपिंसं अझ न्ह्यज्याकादिल । अथेहे समसायिक जीवनया घाट प्रतिघाटया नापं आँचलिकतां जाःगु छगू दर्जनं मयाक उपन्यास च्वयाः उपन्यास ल्याः च्वन्ह्याकेगु ज्याय् नजरराम महर्जनं तिबः बियादिल । शशिकला मानन्धरं शैली उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासय् मय्‌जुपिनिगु उपस्थितिया नं आभास जुइकेबिल । शशीकला धुनेवं खनेदुम्ह मेम्ह मय्‌जु उपन्यासकार खः अर्पणा प्रधान । चिनियालाल वज्राचार्यया बुंबाली जगदीश चित्रकारया नचुयावंपिं मनूत उपन्यासं न्हून्हूगु विषय दुथ्याकेगु यातसा केदार सितुया स्वम्हम्ह मनू (ने.सं.१११२) उपन्यासं नेपालभाषाय् नं उत्तरआधुनिकवादया पलाः चिं महसुस जुइकेबिल । मथुराकृष्ण साय्मिं उपन्यास लेखनया लिपायागु चरणय् वनाः माकुगु विष, ब्लूडल लघु उपन्यास च्वयाः लघु उपन्यासया विकासय् जक मखु खालु, राप थेंज्याःगु यौनमूलक उपन्यास च्वयाः यौन नं थौंया उपन्यासया छगू विषय जुइफु धकाः क्यनाबिल । नेपालभाषाया न्हापांगु जासुसी उपन्यास यःम्ह सत्रु ज्वनाझाःम्ह राज साय्मिं थ्वयां लिपा ग्यानापुगु छेँ आदि बागू दर्जनं मयाक जासुस उपन्यासया नापं मेमेगु सामाजिक उपन्यास च्वयाः निरन्तरता बियादिल । जनयुद्धया बाखंनापं बौद्ध दर्शन व माक्र्सवादी दर्शन कःघानातःगु व लँपु थ्व पलाः, राजनीतिक विसंगति ब्वयातःगु द पोष्टर, प्रवासय् थःगु म्हसीका मालाच्वंपिनि डाइस्पोरिन समस्या उलातःगु सेप्टेम्बर १७, ऐतिहासिक रोमान्स शंखधर आदि उपन्यासं विषयगत विविधता नापं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर च्वन्ह्यानावःगुया अनुभूति मल्ल के. सुन्दरं याकेबिल । रीता प्रधानं नवाइम्ह छुँ थेंज्याःगु बाल उपन्यास च्वयाः उपन्यासय् नं किपा तयेगु परिपाटिया नी यानाबिल । लिपांगु इलय् अर्थात ने.सं. ११४० स अख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह उपन्यासकार मय्‌जुपिं झिंनिगू हे उपन्यास ज्वनाः नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् दुहांवयेगु ऐतिहासिक घटना नं जुल । थ्वय्‌कः मय्‌जु उपन्यासकारपिं मध्ये रीना तुलाधरं जिगु लः नांगु उपन्यास च्वयाः तेश्रोलिङ्गीतय्‌गु विषययात नं नेपालभाषाया उपन्यासय् न्हापां दुथ्याकेबिलसा मय्‌जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठजुं कोरोनाया किचलय् च्वयाः नेपालभाषा उपन्यासय् नं अभिघाट उपन्यासया सुत्रपात यानादिल । अथेहे ख्वबि व लाय्‌लामा उपन्यासया च्वमि अर्चना शाक्यं नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् स्वनिगलं पिने नं मय्‌जु उपन्यासकारपिनिगु उपस्थिति बोध जुइके बिल ।

येँ, वँतुया भाजु खड्गमान व मय्जु प्राणमायाया काय्भाजु उपेन्द्रमान सन १९३४ स बूगु खः । वय्कः भारतया पटना विश्वविद्यालयपाखें भूगोल बिषयस् सन् १९५१ स स्नातकोत्तर क्वचायेका दीम्ह खः । नेपालय् भूगोल बिषयया अध्ययन व अध्यापनया ख्यलय् थ्वय्कःया मूवंगु ल्हाः दु ।

यलया ओकुबहाः (रुद्रवर्ण महाविहार)या लुखां जवय्‌ च्वंगु बहीयात उबाहाःबही (जशश्री महाविहार) धाइ । आकारया ल्याखं चिकूसां थुगु बही कलात्मक खनेदु । बहिलिइ दुहां वनेवं दुने पुलांपहःगु द्यःछेँ दु । नितँ जाःगु थुगु बहीछेँया मूलुखा कलात्मक अले लिं भुनातःगु दु । लुखाया जःखः निम्ह सिंह फ्यतुनाच्वंगु व पुलांगु ध्वाँय्‌ धंकातःगु दु । छखे गं छगः व मेखे माने तयातःगु दु । खवपाखे अमोघपास लोकेश्वरया मूर्ति नं दु । अथे हे मूलुखाया दुने लुँ सियातःम्ह अभिताभ पलिस्था यानातःगु दु । लुखाया फुसय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध दथुइ तयाः जवंखवं भिक्षु व पञ्चबुद्धया मूर्ति नं दुगु तोरण तयातःगु दु । द्यःछेँया न्हापांगु तल्ला

न्हय्‌पाः तिकिझ्याः तयाः कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । थन हे बहीया आगं नं दु । वयां च्वय्‌ पल्लिइ धातुया पौ दुगु देगःचा थज्याःगु पुल तयाः उकिया द्यःने चैत्य आकारया गजू छुनातःगु दु । द्यःछेँ दुने गन्धुरी देवता कथं व्याकरण मुद्राया दनाच्वंम्ह बुद्ध दु । अथे हे बहीया मूलुखाया जवय्‌ छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उकिइ वैरोचन बुद्ध दुगु तोरण तयाः अन छ्वासकामिनीया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे खवय्‌ अंगलय्‌ बज्रसत्व दुगु तोरण तयाः अन महांकालया मूर्ति नं तयातःगु दु । बहिलिइ लिच्छविकालीन चैत्य व परिभोग चैत्य यानाः निगः चैत्य तयातःगु दुसा उकिइ धर्मधातुमण्डल नं तयातःगु दु ।

थुगु बही उकुबहाःया नापनापं हे दयेकूगु धाइ । अभिलेखया आधारय्‌ धायेगु खःसा थन जुजु जयस्थिति मल्लं ने.सं. ५११य्‌ भिक्षु श्री जयसिंह वीरभद्र संस्कारित धकाः थुगु बहिलिइ नां बियाः थन गन्धुरी द्यःया न्ह्यःने लक्षाहुति यज्ञ याःगु खँ उल्लेख जूगु सुवर्णपत्र थनया मूलुखाया फुसय्‌ तयातःगु दु । अथे हे मेमेगु थनया अभिलेखं थन ने.सं. ६७२य्‌ गन्धुरी द्यःया सुवर्ण प्रतिमा दयेकूगु, ने.सं. ७८८य्‌ बही जीर्णोद्धार याःगु आदि नं उल्लेख दु । थ्व ल्याखं थ्व बही म्होतिं नं खुसः दँ पुलांगु धकाः धायेगु लँ दत ।

थुगु बहीया संघ ओकुबहाःया दुजःत हे जानाः दयाच्वंगु खः । न्हापा थुगु बहीयात बहीविहार संघया परम्पराकथं झिबही संघय्‌ दुथ्यानाच्वंगु खः । लिपा बही विहारसंघया परम्परा हे न्हनावंगु जुल । थुगु बहीया संघपाखें थन नं मेमेगु बहिलिइ थें बन्दे लुइगु व पञ्चस्थविर आजुपिनिगु व्यवस्था दुगु खः । लिपा थ्व बुलुहुं म्हो जुयावन । उकिया पलेसा थनयापिं शाक्य बन्दे लुइगु ज्या आः मूबहाः उकुबहालय्‌ न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे थन बहिलिइ बहीद्यः पाः फयेगु व पुजाकर्म इत्यादि जुयावयाच्वंगु दु । अथे हे थन आः धर्मगोष्ठीया ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु । थनया धर्मगोष्ठीया दुजःतय्‌सं गन्धुरी द्यःयाथाय्‌ खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु आदि पाःकथं यानावयाच्वंगु दु । उगु नियमकथं न्हवंपुन्हिकुन्हु बहीद्यः बुसाधं यायेगु, मोहनिया दशमिकुन्हु दशमि पुजा यायेगु व गुंलाबलय्‌ चलन कथं बहीद्यः ब्वयेगु आदि नं यानावयाच्वंगु दु ।

नेवाः अभियन्ता उमेश स्थापितया जन्म अबु प्रथमजीव स्थापित व मां माणिकशोभा स्थापितया कोखं ने.सं १०८७ गुंलाथ्व एकादशीया दिनस येँया मिखाद्वँय् जूगु खः । भाजु उमेश स्थापित जातिय पहिचान तथा आदिवासी जनजातिया अधिकारया आन्दोलनय् निरन्तर नेतृत्वदायी क्रियाशील भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह जनजाति आन्दोलनया न्ह्यलुवा खःसा नेवाःतय्‌गु राष्ट्रिय दबू नेवाः देय् दबूया केन्दीय न्वकु जुयाः नेवाः हकहीतया नितिं ज्या यानादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । अथे हे थ्वय्‌कःया मन थःगु भाषा, साहित्य,संगीत तथा संस्कृतिप्रति नं उलि हे क्वसाःगु दु । थ्वय्‌कलं थःगु सम्पादनय् चकना दँपौ (ने.स१११५) पिकयादीगु दुसा थःगु संयोजकत्वय् थीथी सांगितिक, सांस्कृतिक कार्यक्रमया नं आयोजना यानादीगु दु ।

नाटक, टेलिफिल्म तथा फिल्मया नितिं पटकथा तथा म्ये च्वयेगु, निर्देशन यायेगु जक मखु थः स्वयम् हे कलाकार जुयाः नं म्हितेगु यानादीगु दु । ख्वाँय् उस्तादया मुल्याःम्ह चेला नांगु ख्यालः थ्वय्‌कलं म्हितादीगु न्हापांगु ख्यालः खः । नेवाः युट्युबय् चिहाः संकिपा तथा नेपाल मण्डल टेलिभिजनया बाखंचा टिभि सिरियल (ने.सं.११३०—११३३) या पटकथा थ्वय्‌कलं हे च्वयादीगु खः । अथेहे थ्वय्‌कः लोकंह्वाःगु खोताबजि, बाखंचा टिभि सिरियलया सहायक निर्देशक नं खः । थ्वय्‌कः यल मंकाः खलः (ने.सं ११२१) व निभाः साहित्य पाःलाः (ने.सं ११२०) या ग्वसालय् जूगु म्ये धेंधेंबल्लाः कासाय् दकलय् बांलाःम्ह म्येच्वमि घोषित जुयादीगु खः ।

येँ, गणबहाःया भाजु गोविन्दबहादुर व मय्जु लक्ष्मी देवीया काय्भाजु उमेशबहादुर सन १९४३ स बूगु खः । वय्कः भारतया रुडकिपाखें इन्जिनियरिङ्ग शिक्षा क्वचायेका वःम्ह खः । लिपा वेलायतया एडिन्वर्ग विश्वविद्यालयपाखें सन् १९७६ स एमफिल उपाधि कयादिल । थ्वयकः नेपाःया शहरी बिकासया ख्यलय् योजना दयेकेगुली आपालं भूमिका दुम्ह विज्ञ खः ।

थीथी पत्रिकाय् चिबाखं पिथनाः चिबाखं च्वमिया रुपय् खनेदयेकः झाःम्ह उर्मिला डंगोलं उपन्यास व हाइकु विधाय् नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । ने.सं. १०७२ य् जन्म जूम्ह मां सानुमाया व बौ सांहिला डंगोलया म्ह्याय् मय्‌जु थ्वय्‌कलं समाजय् जुयाच्वनीगु सामान्य घटना निसें मभिं मनिंगु विषययात बाखंया माध्यमं सरल रुपं न्ह्यब्वयेगु यानादी । थ्वय्‌कलं आत्मीय स्वापू (ने.सं.११४१) नांगु उपन्यास व च्वापु (ने.सं.११४२) नांगु हाइकु सफू पितबियादीगु दु । थ्वय्‌कः नेपालभाषा मिसा खलःया न्वकु तथा मेमेगु संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं आपालं ज्या यानादीगु दु ।