‘कालकठोरी’ शव्द नेपालभाषाया जेलकालिन साहित्यनाप स्वापू दुगु खँग्वः खः । नेपालय् ने.सं १०५० निसें तत्कालिन निरंकुश राणा शासन विरोधी चहल पहल विस्तारं खनेदत । राणा शासनयात वांछ्वयेगु तातुनाः टंकप्रसाद आचार्य व धर्मभक्त माथेमाया नेतृत्वय् ने.सं १०५६ स नेपाल प्रजापरिषद्या भूमिगतरुपं स्थापना जुल । हरिकृष्ण श्रेष्ठ, गणेशमान आदिपिं थुकिया सदस्यपिं खः । अथे हे नेपाली जनताया मौलिक अधिकार पूर्णरुपं हनन् जूगु वाःचायेकाः उकिया विरोधय् देशवासीतय्त सचेत यायेगु तातुनाः शुक्रराज शास्त्रीया नेतृत्वय् ने.सं १०५७ स नेपाली नागरिक अधिकार समितिया भूमिगतरुपं गठन जुल । शहिद गंगालाल श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, मुरलीधर आदि थ्व नागरिक अधिकार समितिया सक्रिय सदस्यपिं खः । अथे हे नेपालभाषाया मेम्ह कवि हरिकृष्णं मेपिं पासापिं नाप जानाः नेपाल प्रजापरिषद्या आह्वानय् निरंकुश राणा शासनया विरुद्धय् ने.सं १०६० इ पर्चा ह्वलेगु ज्या यानादिल । थ्व ज्यां राणा शासकत तसकं आतंकित जुल । फलतः तत्कालिन राजनैतिक कार्यकर्तात जक मखु साहित्यकार, पत्रकार, कलाकार, संगीतकार आदि फुक्क बुद्धिजिवीतय्त ज्वनाः जेलय् स्वथना बिल । नेपालभाषाया जेलकालया प्रमुख कविपिं — चित्तधर ‘हृदय’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिं नं थ्व हे प्रहारया शिकार जुल । तत्कालिन राणा शासकत मेमेपिं बन्दीत स्वयाः राजनैतिज्ञ, लेखक, कलाकार आदि बुद्धजिवी बन्दीत खनाः अप्वः ग्याःगु जुयाच्वन । फलतः उमित थः परिवारनाप जक नापलाके मब्यूगु मखुसे जेल दुने नं अझ मेगु जेल दयेकाः फुक्कसित छथाय् हे कुनेगु यात । थ्व हे जेल दुनेया मेगु जेल गन बृद्धिजिवीत कुनेगु याःगु खः व हे जेलयात ‘कालकठोरी’ धाःगु खः । थ्व कालकठोरी दुने लाःपिं बन्दीत मध्ये साहित्यकार, संगीतकार, कलाकार, अंग्रेजी भाषाया विद्वानपिं लिसें राजनैतिक चेतनां जाःपिं ल्याय्म्हत नं दुगु खः । उमि दथुइ जुइगु न्हियान्हिथंया अन्तरक्रियां कालकठोरीया वातावरणं जिवन्त रुप काल । अगःचा मालां देगःचा लू धाःथें फुक्क बौद्धिक वर्गत छथाय् हे लाःबलय्, मखंक खुयाः खुयाः सफू दुतहयेगु, दुहांवःगु सफू पालंपाः ब्वनेगु, छम्हेस्यां मेम्हसित स्यनेकने यायेगु, छम्हेस्यां मेम्हेसित प्रेरणा हौसला बिइगु ज्या जुल गुकिं यानाः यक्वस्यां यक्व हे सयेके सीके खन । थ्व कालकठोरी ला यातनागारया थासय् विविध ज्ञानया अन्तक्र्रिया जुइगु खुला विश्वविद्यालय थें जुल । फलतः नेपालभाषाया कविपिनिगु नितिं नं थ्व कालकठोरी छगू साहित्य साधनागार थें जुल । न्हापा च्वयाच्वपिं कविपिं चित्तधर ‘हृदय’, फत्तेबहादुर, सिद्धिचरणपिंसं च्वयेगु नापं कवि मखुपिं केदरमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंत नं प्रोत्साहन व प्रशिक्षण बियाः च्वकेबीगु यात । फलतः थ्वय्कःपिं थ्व हे कालकठोरी दुनें कवि जुयाः पिदन ।
चित्तधरया सुगत सौरभ महाकाव्य, धर्मरत्न ‘यमि’या अर्हत्नन्द महाकाव्य थ्व हे कालकोठरीइ रचना जूगु साहित्य रत्नत खः । थ्वय्कःपिं जेलं मुक्त जूबलय् थ्व कालकठोरीइ रचना जूगु थःथःगु सफू ज्वनाः पिहांझाल । नेपालभाषाया ख्यलय् कालकोठरीई प्यदँया दुने गुलि सफू च्वज्या जूगु खः व स्वयां न्हापा गुबलें जूगु मदुनि ।
मूर्तिकार कालिदास श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०४३ प्वहेलागाः सप्तमि, सोमबारखुन्हु येँया झ्वःछेँय् जूगु खः । वय्कःया बौ गोविन्ददास श्रेष्ठ व मां मंगलकुमारी श्रेष्ठ खः । नेपालभाषाय् साहित्य विशारद यानादीम्ह वय्कः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया मानार्थ दुजः नं जुयादीगु दु । रत्नराज्य क्याम्पसय् तयातःगु मुमाबडामहारानी रत्नराज्यलक्ष्मीया मूर्ति वय्कलं दयेकादीगु खः । अध्यापन नं यानादीम्ह वय्कलं बाल रेखात्मक चित्र (वि.संं २००७), बाल कला (भाग १–५) सपूm पिथना दीगु दु । थीथी थासय् थःगु चित्रकला नं ब्वज्या यानादीम्ह वय्कः शुभराज्याभिषेक पदक (२०१३), जनपद सेवा पदक (२०२३), दीर्घसेवा पदक, शुभराज्याभिषेक पदक (२०३१), गद्दी आरोहण पदक (२०५३) पाखें विभुषित जुयादीगु दु ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु कालीप्रसाद श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९७० मंसीर १९ गते जूगु खः । वय्कःया बाःया नां सुब्बा रत्नप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्कलं धरानय् नेपालभाषा प्रचार प्रसार यायेगु ज्या बाहेक थम्हं हे जग्गा दान बियाः धरानय् कलेज चायेकेगु अभियान न्ह्याकादिल । वय्कःया हे कुतलं तयार जूगु थौया महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस खः । शिक्षाप्रेमी वय्कः बि.सं.२०२९ साल चैत्रय् दिवंगत जुयादिल ।
कालु कुम्हाः क्रोध धातु मूर्तिकलाय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया उपनां थो–श्होवा खः । वय्कः ने.सं. १०५४ स बौ स्व. सानु कुम्हाः व मां ज्ञानी थकूया कोखं यलया थपाः त्वाः ओकबहालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व. सानु कुम्हाःया प्रेरणाकथं ने.सं. १०८५ दँय् पुर्खौली पेशाय् न्ह्यचिलाः चाया थलबल दयेकेगु ज्या यानादिलसा वयांलिपा धातु मूर्ति कलाकारिताया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं न्हापां सीया क्रोधमूर्ति दयेकाः तयार यायेगु याइ । उकियात लिपा चां भुनाः ढाले यानाः थी थी क्रोध धातु मूर्ति तयार यानादी ।
वय्कः कलाक्षेत्रय् वय्कलं रौद्ररुप अन्तरगतया क्रोधकलाय् निपूर्ण, मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेकेफुम्ह, चीधंगुनिसें भिमकाय मूर्तित श्रृजना यायेफुम्ह, कल्पना व म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्ह्यब्वये फुम्ह खः । कालु कुम्हाःया कलाकृतित दुगु थाय्– हङ्गकङ्ग, ल्हासा (चीन), जर्मन, बेलायत, सिंगापुर, मलेसिया, ताइवान, फ्रान्स, अमेरिका, जापान, कोरिया, रुस, इटाली, मंगोलिया, फिलिपिन्स, भुटान, चीन, श्रीलंका, नर्वे, भियतनाम, म्यानमार, इन्डोनेशिया, थाइलेण्ड, स्वीट्जरलैण्ड, क्यानाडा, भारत, बंगलादेश आदि ।
सिरपाः— उद्यमी पुरस्कार (२०४२) दक्ष प्रजापति थकू (थपाः कुम्हाः) गुथि, अभिनन्दनपत्र नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान, अभिनन्दनपत्र राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक कोष, दीर्घ साधना सम्मान– नेपाल सम्पदा संघ, वरिष्ठ कलाकार सम्मान– नेपाल व्यवसायिक कलाकार संघ, अरनिको राष्ट्रिय ललितकला प्रज्ञा सम्मान, नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठान, ज्येष्ठ नागरिक सम्मान, प्रवल गोरखादक्षिणबाहु, प्रवल जन सेवाश्री ।