लिपा मलाक । अय्लाः काइबलय् ति थहां वयाः यच्चुसे च्वंगु बखतय् कायेगु याइ । त्यप थुयातःगु बुत धायेव ति थहां वयेगु याइ । न्हापां भचा बुलु थें जूसां लिपा यच्चुसे च्वनी । थथे वइगु तियात ह्याउँथ्वँ धाइ । ति थहाँ वल धायेव मि दुइ जिल धयागु सीकाः कापाः मबिक अय्लाः कायेगु याइ । कापाः बिकाः काइगु अय्लाः सवालय् पाउँइ । थज्याःगुली काँय् बजि क्वफानाः पाउँ लंकेगु याइ ।

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला बागमती प्रदेश ७७ जिल्लाया दुनेया छगू प्राचीन सांस्कृतिकस्थल खः । थुगु बस्ती ख्वप जिल्लां ४४.९ कि.मी. दक्षिण पूर्वय् लाः । थनया क्षेत्रफल ५३९ वर्गमाइल दु । काभ्रेया वि.सं. २०७८ सालया जनगणना कथं कुल जनसंख्या ३,६६,८७९ दु । थ्व २०६८ सालया जनगणना सिबें ०.४० प्रतिशत म्हो खः । थुगु जिल्लाया पूर्वय् रामेछाप व दोल्खा, पश्चिमय् स्वनिगः, उत्तरय् सिन्धुपाल्चोक, दक्षिणय् सिन्धुली व मकवानपुर लाः । थुगु थाय् समुन्द्री सतहं ३१८ मिटर च्वय् लाःसा कोखाजोर खुसिंनिसें बेथान्चोक नारायण डाँडा तकया जाः ३०१८ मिटर दु । थुगु जिल्लाया अप्वः भाग पहाडी भू–धरातलं जाः ।
थन ३४.५ प्रतिशत तामाङ, २१.५ प्रतिशत पहाडी ब्राम्हण, १३.३ प्रतिशत क्षेत्री व १३.२ प्रतिशत नेवाः दुसा मगर, कामी, सार्की, दनुवार, दमाइ, थकुरी, पहरी आदि छुं प्रतिशत दु । थन ११.१ प्रतिशत नेवाःतय्सं थःगु भाय्
छ्यलाच्वंगु दु । थुगु जिल्लाय् मुक्कं १३ गू नगरपालिका दु । थुकी मध्ये विशेष यानाः धुलिखेल, बनेपा, पनौति, नमोबुद्ध नगरपालिकाय् नेवाःत अप्वः दु ।
थनया धार्मिक सांस्कृतिक क्षेत्रत बेथानचोक नारायणस्थान, धनेश्वर महादेव, चण्डेश्वरी देगः, इन्द्रेश्वर महाद्यः, उग्रचण्डी भगवती, नाला करुणामय, पलाञ्चोक भगवती, खोपासी, नमोबुद्ध चैत्य आदि नांजाः । थन बनेपाया चण्डेश्वरी जात्रा, नमोबुद्धया बुद्ध जयन्ती कुन्हु माने याइगु नमोबुद्ध जात्रा, पन्तिया मकरमेला विशेष प्रख्यात जू । थनया प्रमुख व्यापारिक थाय्त भोँत, धौख्यः, दाप्चा, खोपासी, पन्ति, पाँचखाल आदि खः ।

काभ्रेस्थली निगः खँग्वः ‘काभ्रे’ व ‘थली’ स्वानाः बने जूगु खँग्वः खः । येँ जिल्लां यंतापाखे च्वंगु थ्व बस्तीइ यक्व थें गैरनेवाःत दुसां श्रेष्ठ, खड्गी, प्रधान, महर्जन, डंगोल थरया नेवाःत नं थन च्वनाच्वंगु दु । तारकेश्वर नगरपालिका वडा २ लय् लाःगु थुगु बस्ती दुने धोखुसी ठाँटी, ढल्काप, पद्मसाल, भेडिगोठ, काभ्रे, थलीगां, थुम्की आदि थीथी नां दुगु त्वाः दु । वंताय् साङ्गला, योताय् जितपुरफेदी, यंताय् नुवाकोट जिल्लाया सिमाना, यिताय् धर्मस्थली, फुटुङ व मनमैजु लागां दथुइ लाःगु काभ्रेस्थली बस्तीं यितापाखे महादेव खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने सिम्लेश्वर, भिंद्यः, देवस्थली, कालिका, विन्धवासिनी द्यः दु । थन नेवाःतय्सं हनीगु मू जात्रा देवस्थलीया खः जात्रा खः । वैशाखय् स्वन्हुतक न्ह्याइगु थ्व जात्राया परम्परां थुगु थासय् नेवाःतय्गु अस्तित्व क्यनाच्वंगु दु ।

ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

बजिपौ प्यपुनाच्वंगु बजि । बजि ल्हुइत वा सीगु मगात धायेव लुसिंं च्वाइबलय् धीधी चिनी । कुसाकथिं कुलीबलय् ल्यहेंदंसां धीचिंगु दक्वं छुतय् मजुयाः काँय् बजि जुइ ।

नेवाः दुनेया छगू जात कारंजित खः । थुकिया पूर्व रूप भाः खः । थुपिं वशिष्ठ गोत्रया हिन्दु धर्मावलम्बी खः । थुमिगु बसोबास ऐतिहासिक लाय्कूया जःखः केन्द्रित खनेदु । तर थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः दुने पिने
व देशं पिनेनं न्यना वनाच्वंगु जुल । लजगाः कथं बनेज्या, उद्योग व्यवसाय, सरकारी जागिर आदि नाला वयाच्वंगु दु ।

नेडरलैन्डस्या पूर्वी नगरपालिका अरहमय् सन् १९३९ य् बूम्ह कार्ल रिजक भान कुइज संस्कृत भाय् व कला विधाया ज्ञाता खः । पुलांगु भाय्, संस्कृत अले दक्षिण एसियाली कला व पुरातत्व विषयय् अध्ययन यानावयाच्वंम्ह कार्ल भाजुं नेडरलैन्डस्या उट्रेच विश्वविद्यालयय् दक्षिण व दक्षिण एसिया व पुरातत्व विभागया लेक्चरर कथं तःदँ तक लजगाः यानादिल । सन् १९७२ य् थ्वहे विश्वविद्यालयं कला व पुरातत्व विषययात कयाः विद्यावारिधि पूवंकादिल । लिपा लाइदेन विश्वविद्यालयय् प्राध्यापन यानादिल ।

दक्षिण एसियाली पुरातत्वसम्बन्धी युरोपेली संगठनया नायः जुया च्वनादीम्ह वय्‌क:या महत्वपूर्ण कृति खः ‘Religion in Nepal’ अथेहे येँया ज्याथाय् च्वंगु छुस्याबहाःयात मू अध्ययनया लागा दयेकाः The Iconography of the Buddhist wood carving in Newar Monastery in Kathmandu, Nepal सिफू च्वयादिल । तन्त्र आदि विषयय् विशेष रुची दुम्ह वय्‌कलं भारतया पुरातात्विक कलाकृति अले कालिकापुराणयात कयाः आपालं शोध च्वसु च्वयातःगु दु । अवकास लिपा आः थौंकन्हय् बेल्जियमय् च्वंच्वनादीगु दु ।

‘कालकठोरी’ शव्द नेपालभाषाया जेलकालिन साहित्यनाप स्वापू दुगु खँग्वः खः । नेपालय् ने.सं १०५० निसें तत्कालिन निरंकुश राणा शासन विरोधी चहल पहल विस्तारं खनेदत । राणा शासनयात वांछ्वयेगु तातुनाः टंकप्रसाद आचार्य व धर्मभक्त माथेमाया नेतृत्वय् ने.सं १०५६ स नेपाल प्रजापरिषद्या भूमिगतरुपं स्थापना जुल । हरिकृष्ण श्रेष्ठ, गणेशमान आदिपिं थुकिया सदस्यपिं खः । अथे हे नेपाली जनताया मौलिक अधिकार पूर्णरुपं हनन् जूगु वाःचायेकाः उकिया विरोधय् देशवासीतय्‌त सचेत यायेगु तातुनाः शुक्रराज शास्त्रीया नेतृत्वय् ने.सं १०५७ स नेपाली नागरिक अधिकार समितिया भूमिगतरुपं गठन जुल । शहिद गंगालाल श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, मुरलीधर आदि थ्व नागरिक अधिकार समितिया सक्रिय सदस्यपिं खः । अथे हे नेपालभाषाया मेम्ह कवि हरिकृष्णं मेपिं पासापिं नाप जानाः नेपाल प्रजापरिषद्या आह्वानय् निरंकुश राणा शासनया विरुद्धय् ने.सं १०६० इ पर्चा ह्वलेगु ज्या यानादिल । थ्व ज्यां राणा शासकत तसकं आतंकित जुल । फलतः तत्कालिन राजनैतिक कार्यकर्तात जक मखु साहित्यकार, पत्रकार, कलाकार, संगीतकार आदि फुक्क बुद्धिजिवीतय्‌त ज्वनाः जेलय् स्वथना बिल । नेपालभाषाया जेलकालया प्रमुख कविपिं — चित्तधर ‘हृदय’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिं नं थ्व हे प्रहारया शिकार जुल । तत्कालिन राणा शासकत मेमेपिं बन्दीत स्वयाः राजनैतिज्ञ, लेखक, कलाकार आदि बुद्धजिवी बन्दीत खनाः अप्वः ग्याःगु जुयाच्वन । फलतः उमित थः परिवारनाप जक नापलाके मब्यूगु मखुसे जेल दुने नं अझ मेगु जेल दयेकाः फुक्कसित छथाय् हे कुनेगु यात । थ्व हे जेल दुनेया मेगु जेल गन बृद्धिजिवीत कुनेगु याःगु खः व हे जेलयात ‘कालकठोरी’ धाःगु खः । थ्व कालकठोरी दुने लाःपिं बन्दीत मध्ये साहित्यकार, संगीतकार, कलाकार, अंग्रेजी भाषाया विद्वानपिं लिसें राजनैतिक चेतनां जाःपिं ल्याय्‌म्हत नं दुगु खः । उमि दथुइ जुइगु न्हियान्हिथंया अन्तरक्रियां कालकठोरीया वातावरणं जिवन्त रुप काल । अगःचा मालां देगःचा लू धाःथें फुक्क बौद्धिक वर्गत छथाय् हे लाःबलय्, मखंक खुयाः खुयाः सफू दुतहयेगु, दुहांवःगु सफू पालंपाः ब्वनेगु, छम्हेस्यां मेम्हसित स्यनेकने यायेगु, छम्हेस्यां मेम्हेसित प्रेरणा हौसला बिइगु ज्या जुल गुकिं यानाः यक्वस्यां यक्व हे सयेके सीके खन । थ्व कालकठोरी ला यातनागारया थासय् विविध ज्ञानया अन्तक्र्रिया जुइगु खुला विश्वविद्यालय थें जुल । फलतः नेपालभाषाया कविपिनिगु नितिं नं थ्व कालकठोरी छगू साहित्य साधनागार थें जुल । न्हापा च्वयाच्वपिं कविपिं चित्तधर ‘हृदय’, फत्तेबहादुर, सिद्धिचरणपिंसं च्वयेगु नापं कवि मखुपिं केदरमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंत नं प्रोत्साहन व प्रशिक्षण बियाः च्वकेबीगु यात । फलतः थ्वय्‌कःपिं थ्व हे कालकठोरी दुनें कवि जुयाः पिदन ।

चित्तधरया सुगत सौरभ महाकाव्य, धर्मरत्न ‘यमि’या अर्हत्नन्द महाकाव्य थ्व हे कालकोठरीइ रचना जूगु साहित्य रत्नत खः । थ्वय्‌कःपिं जेलं मुक्त जूबलय् थ्व कालकठोरीइ रचना जूगु थःथःगु सफू ज्वनाः पिहांझाल । नेपालभाषाया ख्यलय् कालकोठरीई प्यदँया दुने गुलि सफू च्वज्या जूगु खः व स्वयां न्हापा गुबलें जूगु मदुनि ।

मूर्तिकार कालिदास श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०४३ प्वहेलागाः सप्तमि, सोमबारखुन्हु येँया झ्वःछेँय् जूगु खः । वय्कःया बौ गोविन्ददास श्रेष्ठ व मां मंगलकुमारी श्रेष्ठ खः । नेपालभाषाय् साहित्य विशारद यानादीम्ह वय्कः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया मानार्थ दुजः नं जुयादीगु दु । रत्नराज्य क्याम्पसय् तयातःगु मुमाबडामहारानी रत्नराज्यलक्ष्मीया मूर्ति वय्कलं दयेकादीगु खः । अध्यापन नं यानादीम्ह वय्कलं बाल रेखात्मक चित्र (वि.संं २००७), बाल कला (भाग १–५) सपूm पिथना दीगु दु । थीथी थासय् थःगु चित्रकला नं ब्वज्या यानादीम्ह वय्कः शुभराज्याभिषेक पदक (२०१३), जनपद सेवा पदक (२०२३), दीर्घसेवा पदक, शुभराज्याभिषेक पदक (२०३१), गद्दी आरोहण पदक (२०५३) पाखें विभुषित जुयादीगु दु ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु कालीप्रसाद श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९७० मंसीर १९ गते जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां सुब्बा रत्नप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्‌कलं धरानय् नेपालभाषा प्रचार प्रसार यायेगु ज्या बाहेक थम्हं हे जग्गा दान बियाः धरानय् कलेज चायेकेगु अभियान न्ह्याकादिल । वय्‌कःया हे कुतलं तयार जूगु थौया महेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस खः । शिक्षाप्रेमी वय्‌कः बि.सं.२०२९ साल चैत्रय् दिवंगत जुयादिल ।