वा प्वलाः लिकयातःगु अन्नयात कि धायेगु याइ। कि आखःग्वःया न्ह्यःने मेगु आखःग्वः तनाः अर्थ पूवंकी। थथे पूवंगु खँग्वलं कि अन्नया छगू ताजियात संबोधन याइ। सामान्यकथं धाइबलय् न्ह्यागु कथंया वा प्वलाः लिकयातःगु अन्नयात जाकि हे धाइगु चलन दु।

जाकि
जा थुयाः नयेगु अन्न। वा प्वलाः लिकया तःगु अन्न जा थुयाः नयेगु यात धायेव जाकि धाइ। छुं छगू विशेष वां लिकया तःगुयात जक धाइगु मखु न्ह्यागु वां लिकया तःगुयात नं धाइ।

च्वकि
जाकि हाइबलय् हासाया च्वकापाखे लाःवनीगु कि। चिचीचाकू जुइ। भ्यातःकेँ खुनीबलय् भ्यलय् पुंकेत यच्चुक सिलाः तइ। च्वकि जक अलग्ग जा थुयाः नं नयेगु याइ।

तय्तकि
जाकिइ वा ल्वाकछ्यानातःगु कि। स्वनाः पुजा याइबलय् स्वनेज्वलं दिकेत आशन यानाः तयेगु याइ। कूछि माः धयागु चलन दु। पुजा क्वचायेकाः पुरेतं यंकेगु याइ।

थ्वँकि
थ्वँ दयेकेत म्हइगु जाकि। गुथि भ्वजय् थ्वँ दयेकेत खलःपिनि म्हदाछि दामासाहीं थ्वँकि कायेगु याइ। पाःलाखं थथे कयागु थ्वँकि प्वः हायाः थ्वँ दयेकाः गुथिबलय् त्वंकेगु याइ।
बागःकि
बागःदःगु जाकि। जाकिनाप ल्वाकछयानाः नयेगु याइ। वा पामस्वयेक क्यल बाय् सुल धायेव बागःकि वइ। भ्वसाः जूगु वा क्यलेबलय् नं बागःकि वइ।

भ्वसाच्वकि
म्वय् ल्वाकज्याना च्वनीगु चिचीचाकूगु च्वकि। म्व हायाः लिकायेगु याइ। नचुगु म्व ल्वाकज्यानाच्वंगु दइ। मचा मचापिं खाचातय्त नकेगु याइ।

मरिकि
मरि छुइत चुं दयेकीगु जाकि। गुथि भ्वजय् चतांमरि छुइत दयेकेगु याइ। मरिकि गुथि खलःपिनि पाखें दामासाहिं कायेगु याइपिं नं दु पाःलाखं जक तइपिं नं दु।

म्वःकि
जाकि हाइबलय् हासाया ल्यूनेपाखे लाःवइगु कि। कुचादःगु व नचुगु दइ मखु। दक्वं पोष्ट जुइ। थज्याःगुयात प्वःकि नं धाइ।

लःकि
स्वांया रुपय् द्यःपिन्त द्यछाइगु कि। बुंगद्यः रथय् तयेगु बाःछि न्ह्यःनिसें लःकि काःवयेगु याइ। लःकि बीबलय् लःकिया लिसें स्वां सिन्हः व गच्छेकथं ध्यबा नं द्यछायेगु याइ।

यलय्‌ आर्यावलोकितेश्वर बुंगद्यः बिज्याकीगु तःबहालं पिने पश्चिमपाखे इतित्वालय्‌ लँसिथय्‌ किनूबही (लोककीर्ति महाविहार) दु । बहीया मूलुखाया जवय्‌ अंगलय्‌ महांकाल स्थापना यानातःगु दु । अथे हे मूलुखाया चुलिंचू बहीदेगः छतँ जक सिमन्तिं प्लास्तर यानाः, धलान यानाः, कःसि पिहां वयेकाः न्हूकथं दयेकातःगु दु । लुखा पुलां पहःया कलात्मक हे खःसां फुसय्‌ तोलं मदु । देगः दुने पूर्व स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापित यानातःगु दु । बहीद्यःया न्ह्यःने धर्मधातुमण्डल सहितया चैत्य छगः स्थापना यानातःगु दु । व बाहेक थन बही धायेल्वःगु छुं धार्मिक, कलात्मक खँ ल्यं मदयेधुंकल । थ्व बहीयात वि.सं. २०४६सालपाखे जीर्णोद्धार यानाः थुकथं दयेकूगु खः । बहीद्यःया द्यःछेँ यानातःगु क्वथा बाहेक छचाःलिं क्वथा खुयाः युवक बौद्ध मण्डल नेपालया ज्याकूया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु ।

थुगु बहीया गन्धुरी देवताया क्वफलय्‌ लिच्छवी लिपि छ्यलातःगु आधारय्‌ थुगु बही लिच्छविकालीन जुइफुगु सम्भावना दु । अथेसां उगु ईया थन मेगु अभिलेख धाःसा मदु । थन दकलय्‌ पुलांगु अभिलेख धइगु थनयाम्ह महांकालया पादपीठयागु खः, गुकिइ ने.सं. ५३८ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्व ल्याखं थुगु बही म्होतिं नं ६०६दँ पुलांगु खनेदत ।

थनया संघ न्हनावनेधुंकल । थनया मज्जिमगाःगु धार्मिक क्रियाकलाप लिक्कसं च्वंगु धौगाःबहीया सर्वसंघया दुजःतय्‌सं यानाच्वंगु दु । अनया संघं थन द्यःपाः फयाः नित्यपुजा यानाच्वंगु दु । अथे हे उमिसं हे थन दँय्‌दसं दिशिपुजा नं यानाच्वंगु दु । व बाहेक मेगु पराम्पराकथंया मेमेगु क्रियाकलाप जुयामच्वनेधुंकल ।

स्वयम्भू महाचैत्यया दक्षिणपाखे क्वय्‌ लाक्क च्वंगु किन्बहाः ने.सं. ८०७ पाखे भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्र पारावत् महाविहारया शाक्यभिक्षुपाखें पलिस्था याःगु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । उम्ह शाक्यभिक्षुया नां स्पष्ट मजूगुलिं इतिहासयात भचा कुले थाकु । थ्व बहाः इतुंबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । थ्व बहाःयात श्रीकिर्तन महाविहार वा किन्बहाः वा किमडोलबहाः धकाः नं धाइ । थ्व बहाः इतुंबहाःया उम्ह शाक्यभिक्षु ध्यानय्‌ च्वनेत दयेकूगु खनेदु । उकिं अन बज्रयानया नांजाःम्ह सिद्धा नागार्जुनया मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाःयात सिद्धाया बहाः न धायेगु याः ।

थौंकन्हय्‌ थ्व बहालय्‌ इतुंबहाःया सर्वसंघ मदयेधुंकल । न्हापा थन स्वयम्भू जःखः च्वंपिं शाक्य परिवारपिंसं हे पूजाआजा याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारया जग तयेगु ज्या ने.सं. ८०५ पाखे याःगु खः । उबलय्‌ विहारया अभिषेक समारोह याःबलय्‌ जुजु पार्थीवेन्द्र मल्ल बिज्याःगु व लुँया कलश व पताः छाःगु उल्लेख दु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । जवय्‌ खवय्‌ निम्ह सारिपुत्र व मौदगल्यायनया मूर्ति दु । अथेहे जवय्‌ कुबेर, खवय्‌ नागर्जुनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने ल्वहँतय्‌ तःपाःगु मण्डपाः छपाः न कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया लुखा पिनेसं ल्वहंया सिंह निम्ह जवंखवं तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यया थाय्‌ तोरं मदु । बहाःया दथुइ लाक्क चिभाःद्यः छगः न पलिस्था यानातःगु दु ।

थ्यंमथ्यं १०० दँ न्ह्यः धर्मादित्य धर्माचार्यपाखें थ्व बहाःया दयनीय अवस्थाया बारे लेख पिकाये धुंकाः दातातय्‌सं ग्वाहालि यानाः जिर्णोद्धार याःगु खः । थ्व बहाःया थीथी इलय्‌ जिर्णोद्धार यायेगु ज्या जुया वयाच्वगु दु । २०७२ सालया तःभुखाय्‌ न्ह्यःतकं थ्व विहारया द्यःछेँ तिब्बेतियन शैलीया खनेदुगु खःसा भुखाचं क्षति जुयधुंकाः थुकियात हाकनं नेवाः पहः वयेक जिर्णोद्धार जूगु खः । थौंकन्हय्‌ नितँ जाः यानाः गजू छुनातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया मू लुखाया च्वय्‌ स्वपाः झ्याः नं दुसा व हे सरोवरय्‌ मेगु झ्याः तयातःगु दु । बहाःया पिखालखुया पिने प्यंगः तुयूगुु चिभाः दु । पिखालखु नितँ जाः व क्वय्‌ खुल्ला मातं दु गन विहारया ऐतिहासिक शिलापत्र तयातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया दुने जिर्णोद्धार याःगु इलय्‌ फ्रेस्को पेन्टिङ्गयात छ्यलातःगु खः । हेमराज शाक्यया कथं थन विहारय्‌ नागर्जुन सिद्धा, जाम्बला, कुबेर, अमोघसिद्धी, अमिताभ, नागनागिनी, प्रज्ञापारमिता, सिद्धीनि, सिंहनन्द, लोकेश्वर, अन्नपूर्णदेवी, मेम्ह प्रज्ञापारमिता, शाक्यमुनि बुद्ध, त्रि–बुद्ध (ध्यान, भूमिस्पर्श, अभय मुद्रा), मंजुश्री नापं वया निम्ह मिसापिं, पद्मपाणीलिसे निम्ह तारा, धर्मचक्र बोधिसत्व व शाक्यश्री लामाया किपा खनेदु । तर २०७२ सालया जिणोद्धारया इलय्‌ थज्याःगु चित्र च्वःसां न्हूगुकथं थीथी द्यःपिनिगु किपाः च्वयातःगु खनेदु ।

सायाःया कन्हय्कुन्हु किपुलिइ गणेद्यःया जात्रा याइगु चलन दु । किपूया बाघभैरव देगः दुगु गुने लागा अर्थात बाघभैरव लागांनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित जात्रा यानाः देसाः चाःहीकेगु याइ । बहनी जुइगु थुगु जात्रा न्हापा न्हापा जूसा द्वारेपाखें याइगु खःसा थौंकन्हय् धाःसा किपूया इन्द्रायणी द्यःया द्यःखः कुबिइगु त्वाःपाखें पालंपाः यानाहःगु दु । जात्रा चाःहीका गुने लागाय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु खः ।
पांगाय् नं गणेद्यःया जात्रा याइ । गणेद्यःया जात्रा गुथिपाखें थुगु जात्रा जुइ । दीख्यःनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित पांगा चाःहीकी । थुगु जात्राय् मिसापिं मत बियाः वनी । नाय्खिं व काहा बाजा जात्राया न्ह्यःने च्वनीसा त्वाः त्वाःया सांस्कृतिक बाजा द्यः लँस्वःवनेगु धकाः जात्रा नापनापं वनी । गुथिया आखाछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।

धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाःगु ऐतिहासिक बस्ती किपुल्चा खः । प्राचीनकालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु थ्व बस्ती येँनं १० किलोमिटर योतापाखे लाः । थ्व थाय्यात आः महादेवस्थान बस्ती दुने दुथ्याकातःगु जुल । चन्द्रागिरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीं वतापाखे बलम्बु व सतुंगः, योतापाखे धादिङ्गया सिमाना, यंताय् थानकोट अले यिताय् मातातीर्थ बस्ती दु । किपुल्चायात किसिपिडी नं धाः । थ्व बस्ती लिच्छविकालंनिसें विकास जुया वःगु खः । थन उबलेया अभिलेखत लुया वःगु दु । लिच्छविकालय् थ्वयात
‘बिचप्रिचिङ्गग्राम’ धाइगु जुयाच्वन । मध्यकालय् वयाः ‘किसिपिडी’ धायेगु चलन वल । उबले थ्व थाय्यात किसिप्पण्डे, किसिपिण्ड, किसिप्रे, किशपेर व किसप्येदे सम्बोधन यानातःगु दु । थुपिं नां दथुइ छुं भिन्नता खनेदुसां व फुक्कं नांयागु भावार्थ किसिपिडी हे धायेत्यंगु खनेदु । किपुल्चायात ‘हस्तिनापुर’ नं धायेगु याः । किसिपिडी नां किसिनाप स्वाःगु खनेदु । न्हापा थ्व थासय् यक्व किसि लहिना तइगु खः । दरवारय् लहिना तइपिं किसिया निंतिं नं माक्व घाँय् थनं हे यंकीगु खः । वहे कारणं थ्वयात किपुल्चा (किसिपिडी) धयातःगु खः ।
थन नेवाःतय्सं न्यायेकीगु मू जात्रा कालिकामाई व भैलद्यःया खः जात्रा खः । थ्व जात्रा चौलाथ्व (चैत्र शुक्ल) पारु कुन्हु तःजिक न्यायेकी । दँय्दसं गुंलागा पारु कुन्हु हनीगु सायाःयात थन धंयाः धायेगु चलन दु ।

येँय् दक्षिण पश्चिमभेग चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा नं ५ स्थित छगू प्राचीन नेवाः बस्ती किपुल्चा दु । न्हापा न्हापा किसिया संरक्षण यानाः तइगु जुयाः थ्व थाय्यात हस्तिनापुर नं धायेगु याः । अथे हे थ्व थासय् किसितय्सं अतिकं दुख बिइगु जुयाः किसिपिडीत नं धाल, लिपा अपभ्रंस जुयाः किसिपिडी धायेगु यात । लिच्छवीकालीन अभिलेखय् धाःसा किसिपिडीयात किचप्रिंग्राम उल्लेख यानातःगु दु ।
येँया दुनेया शहरय् पाँहाचह्रे हनाच्वनीगु इलय् थुगु किपुल्चाय् धाःसा श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा हनी । थुगु जात्रा भैरव व कालिका दथुया मतिनाया किंवदन्ति दु । किंवदन्ती कथं नुवाकोटया भैरव कालिकाया सुन्दर बर्णनं मोहित जुयाः स्वयेत वःगु बखतय् निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्ह रसरंगय् भुलय् जुयाः च्वनी । छन्हु अथे हे प्रेमलापय् तनाच्वंगु इलय् ग्वंगः हाःगु तःकं मतायेवं भैरव लिहाँ वने फैमखु, अन हे सुया दुम्ब्वलय् सुली । सुथय् पुजा यायेत वःम्ह पुजारीं सुलाच्वंम्ह भैरवयात खनेवं स्थानीयवासीतय्त खबर याइ । सकस्यां केरकार यायेवं नुवाकोटया भैरव धकाः सिइकाः भैरव थःपिनिगु हे बस्ती तयातये दःसा सकसियां भिं जुइ धइगु धारणां अन हे च्वनेत इनाप याइ । नापं दच्छिया छन्हु जक पिहाँ वयाः कालिका नापलायेगु व पुजा फयेदइगु कवल ल्हाकी । थुकथं चिल्लागा द्वादशीनिसें चौलाथ्व पारु तक थ्व जात्रा गुरुजुपिंपाखें तान्त्रिक विधिं पुजाआजा यानाः हनेगु चलन जुल  ।

यलु क्वँ थुइगु
श्री कालिका, भैरव व गणेशया जात्राया चिल्लागा द्वादशीया दिं कुन्हुनिसें शुरु जुइ । लाछिया भगवती व नासः द्यःया न्ह्यःने मेय् बलि बिइ, उगु हे इलय् भ्यलुक्वँ थुइत लः तइ । नितां ज्या सिधय्काः बलि बिउम्ह मेय्या ला दयेकाः गुथियारपिनि भ्वय् नइ ।

छ्वय्लाभु
त्रयोदशीया दिं कुन्हु गनेद्यःयाथाय् किलामेय् स्यायेगु धकाः मेम्ह मेय्या बलि बी । बज्राचार्य पुजारीं तान्त्रिक बिधिं पुजा याइ । थ्व दिं कुन्हु किपुल्चाया स्थानीयपिन्सं छ्वय्लाभु भ्वय् नइ ।
तान्त्रिक पुजा
चह्रेया दिं कुन्हु दच्छि तक गुप्तवास च्वनाच्वम्ह भैरव व कालिकाया खः व तिसा सफा याइ । गुथियारपिन्सं तःखा दयेकी । गुथियारपिं भैरवया पीठय् होमयानाः बलि बिया पुजा याइ । थुगु पुजा चच्छि तक जुइ । गुरुजुपिन्सं तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अन लिहाँ वयाः मस्तय्त समयबजि तःखा व चतामरि प्रसाद कथं इनाबिइ । चान्हय् स्थानीयवासीया न्हयःने भैरवयात गुथि छें पलखया नितिं पितहइ । हानं तान्त्रिक बिधिं पुजा यायेत भैरव दुने यंकी ।
सिन्दुर जात्राया
आमाई कुन्हु मूजात्रा कथं सिन्दुर जात्राया रुपय् हनी । सुथय् भैरवयात पितहइ । भैरव पिहाँ वयेवं लाछिइ तयातःगु कालिका व गनेद्यःया खः पीठय् यंकी । अनलिपा भैरवयात न्वलय् तयाः पालापिन्सं प्याखं हुइकाः स्थानीयवासीया छेँय् छेँय् वनाः पुजा फइ । पुजा फये सिधयेवं भैरवयात नं पीठय् यंकी । अन न्हिच्छि पुजा फइ । पालापिन्त मह्रजा नके धुनेवं मस्तय्त मह्रजा नकिइ ।
दुहाँ बिज्याइगु
पारु अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु सुथय् स्थानीयवासीया पुजा क्वचायेकाः भैरवयात बास लानाः हानं बस्ती दुने हइ । व्रत च्वंपिन्सं स्वां सिन्हः कयाः व्रत फुकेयाइ । अन लिपा कालिका व गनेद्यः हाकनं पुजा फयेत बस्ती दुने चाहिली । सनिलय् गनेद्यः थःगु द्यःछेँय् दुतयंकीसा कालिका नं देगलय् दुहाँ बिज्याकी ।
पीठय् क्षमा पुजा
दुतिया कुन्हु पीठय् वनाः क्षमा पुजा याइ । उकीयात बिचाः पुजा नं धायेगु याः । उकथं क्षमा पुजा क्वचायेकाः उगु दँया श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा पूर्णरुपं क्वचाइ ।

स्वनिगःया पुलांगु बस्ती मध्ये किपू (कीर्तिपुर) तसकं नांजाः । स्वनिगलं योता (पश्चिम) पाखे च्वंगु थ्व लागा स्वनिगःया सर्वप्राचीन बस्ती खः । किपूया प्यखें वताय् (पूर्व) त्रिभुवन विश्वविद्यालय लागा, योताय् (पश्चिम) बोसीगां, यंताय् (उत्तर) तीनथाना व यिताय् (दक्षिण) पांगा बस्ती दु । थौंकन्हय् कीर्तिपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं थ्वहे बस्ती खः । थुगु ऐतिहासिक बस्तीबारे पौराणिककालं निसें हे चर्चा जुया वयाच्वंगु खनेदु । उबले थ्व थाय्यात पद्मकाष्ठगिरी धाइगु खः । डाँडाया च्वय् पलेस्वां थें च्वंगु बस्ती जुयाः थ्वयात पद्मकाष्ठगिरी धाःगु खः । मध्यकालय नं थ्वहे नामं सम्बोधन याना तःगु यक्व प्रमाण दु । थुकिया नापं उबले ‘गुँदे’ (गुन्दे) धायेगु नं चलन जुइधुंकूगु खँ गोपालराज वंशावलीं सीदु । उबले थ्व बस्तीयात छगू क्वाथया रुपय
छ्यलातःगु खः । यल राज्यया जुजु राज्यप्रकाश मल्लं थ्व वनदुर्ग सुरक्षा यायेत नियम दयेका बिउगु खनेदु । आः तक नं थ्वया चाकःलिं गुँया रुप स्वयेदु । ‘गुँदे’ धयागु गुँया दथुइ च्वंगु बस्ती खः । पौराणिककालंनिसें थःगु बिस्कं म्हसीका दुगु थ्व थाय्यात पञ्चायतकालय् राजनैतिक दृष्टिकोणं लाय्कू, चिठुविहार, पालिफल व बाहिरीगाउँ धकाः प्यंगू गाउँ विकास समिति दयेकल । लिपा उगु प्यंगू गाउँ विकास समिति व नापनापं च्वंगु पांगा बस्ती दुने लाःगु बिष्णुदेवी व बालकुमारी गाउँ विकास समिति, चोभार दुने च्वंगु भूतखेल गाउँ विकास समिति, अथेहे मच्छेगां नापं च्वंगु चम्पादेवी गाउँ विकास समिति समेत यानाः मुक्कं च्यागू गाउँ विकास समिति छथासं तयाः वि.सं. २०५३ चैत्र १४ गते कीर्तिपुर (किपू) नगरपालिका घोषणा यात ।
थ्व थाय्या कीर्तिपुर धइगु नां पशुपतिया ज्योतिर्लिङ्ग उत्पत्तिनाप स्वापू दु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । प्राचीनकालय् थन च्वनीपिं ग्वालातय् छम्ह सां छेँय् दुरु मबिसे सदां बागमती खुसि सिथय् वनाः थम्हं हे दुरु बिया वइगु जुयाच्वन । थ्व खँ ग्वालातय् नायलं सीकाः सां दुरु बीगु थासय् वनाः म्हुया स्वःबलय् अन ज्योतिर्लिङ्ग पिहां वःगु खँ वंशावलीइ न्ह्यथनातःगु दु । थथे ज्योतिर्लिङ्ग लुइकाः बांलाःगु कीर्ति तःगु जुयाः थ्व थाय्या नां हे कीर्तिपुर तःगु धाइ । जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यः किपुलिइ यलया सप्तकुटुम्बज महापात्रतय्सं थःगु प्रभाव तया वःगु खः । उबलेया महापात्रत मध्ये जगतपाल व राजेन्द्रपाल निम्हेसिया नां न्ह्यःने वयाच्वंगु दु । जगतपाल वर्मां ने.सं. ६३५ य् बाघभैरवया देगः ल्ह्वना ब्यूगु खः । उत्तरमध्यकालय् नेपालमण्डल राजनैतिक विभाजन जुइ धुंकाः थ्व थाय् यल राज्यया अङ्ग जू वन ।
थ्व बस्तीयात प्यखेरं ततःजाःगु पःखाः दनाः क्वाथ दयेका तःगु जुल । थ्व पःखाःया भग्नावशेष आःतक नं किपूया पश्चिमपाखे स्वयेगु दु । बस्तीइ दुहां वनेत प्यंगुलिं दिशाय् ततःधंगु लुखा दयेकातःगु दु । थथे स्यल्लाक क्वाठ दयेका तःगु जुयाः पृथ्वीनारायण शाहं आक्रमण याःबलय् निक्वः तक बुका छ्वःगु खः । स्वक्वःखुसी नं पृथ्वीनारायण शाहं खुला तक घेराबन्दी यानाः जनतायात तःधंगु अभाव व कष्ट बिउगुलिं अनयाम्ह नायकं आत्मसमर्पण याना बिल । अनं लिपा किपू गोर्खालीतयगु ल्हातिइ लाः वन । थुगु ऐतिहासिक बस्तीइ कलाकृतिं जाःगु धार्मिक सम्पदात यक्व दु । उकी मध्ये बाघभैरव, उमामहेश्वर, इन्द्रायणी, नारांद्यः आदि नांजाःगु देगः खः । थन दँय्दसं मंसिर शुक्ल चतुर्थी निसें नापनापं च्वंगु खुगू गां छसिकथं पांगा, सतुंगः, नगां बोसिगां, सिंर (नैकाप), मच्छेगां, ल्होंखा (तपाख्यः) मिले जुयाः थःथःगु थासय् च्वंपिं द्यःपिंत खतय् तया नापं जात्रा याइ । जात्रा यायेत किपूया इन्द्रायणी, पांगाया बालकुमारी, नैकापया गणेद्यः व ल्होंखाया भैलःद्यः हइगु खः । मेगु स्वंगू गामं थःथःगु लागाया बैष्णवी देवीया खः हइ । किपू नापं मुक्कं न्हय्गू गामं थुगु जात्राय् ब्वति काइगु जुयाः थ्वयात ‘न्हय्गां जात्रा’ नं धाः । थ्व फुकं खःत नैकाप व थक्वाःया दक्षिणपाखे लाःगु बःखुइ हयाः जात्रा याइगु खः ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

किपूया मौलिक प्याखं जुयाच्वंगु गथु अर्थात मालीतसें क्यना वयाच्वंगु गथु प्याखंयात लिपांगु इलय्‌ वयाः बाघभैरव प्याखं नं धायेगु यानाहःगु दु । झिंनिदँ पतिकं पिकाइगु थुगु गथांमुगःया दिनंनिसें स्यनाः प्याखं मोहनिया चालंया दिनंनिसें क्यनीगु खः । अले भलभल अस्तमिकुन्हु क्वचायेकीगु खः । किपूया गथु प्याखय्‌ ब्रम्हायणी, कौमारी, इन्द्रायणी, काली, वैष्णवी, बाराही व रुद्रायणी (गंगा) अले सिंघिनी (सिम्बा), ब्याघ्रीणी (धुम्बाः), गणेश व भैरव यानाः झिंछम्ह द्यःपिं दुथ्याः । महालक्ष्मी द्यः धाःसा दुथ्याना च्वंगु मदु । उकिं थुगु प्याखंयात गं मखाःगु प्याखं नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । प्याखनय्‌ ख्वाःपाः पुयाः भैरव, गणेश, सिम्बाः, धुम्बाः नापं सप्त मातृका देवीपिं प्याखं ल्हुइगु खः । मुक्कं झिंछम्ह अले भैरव जुइम्ह हे स्वेत भैरव जुयाः नं तुयूगु लं फिनाः प्याखं ल्हुइगु खः । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ तुख्वलय्‌ तियातःम्ह तुयू द्यःया ख्वाःपाः दइ । चिपाःगु उगु ख्वाःपाःयात कथितिया महाद्यः नं धाइ । थुगु प्याखनय्‌ मूद्यः धकाः नं दइ । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ द्यःखतय्‌ तयातःगु कलशयात हे मूद्यः धकाः नाली । दबःखिंया तालय्‌ लँय्‌ वनीगु इलय्‌ नं मूद्यः कलश गुथ्याःतसें ज्वना हे वनी । लँय्‌ ल्हुया वनीगु प्याखंयात लँ प्याखं धाइगु खः । लँ प्याखंया इलय्‌ दकलय्‌ न्ह्यःने सिम्बाः, धुम्बाः, अनंलि छसिकथं इन्द्रायणी, भैरव, काली, बाराही, कुमारी, वैष्णवी, गंगा, ब्रम्हायणी अले गणेश वनीगु खः । प्याखं ल्हुल्हुं वनीगु इलय्‌ क्वाथय्‌ वनाः पःमाःपिन्त प्रसाद बीसा अन द्यःपिन्त सगं बीगु याइ । किपूया लाय्‌कू लागाय्‌ मोहनिया चालं खुन्हु हे विशेष लँ प्याखं ल्हुयावनी । मेमेगु थासय्‌ सिबें ब्यागलं कथंया थुगु प्याखं धइगु छम्ह द्यः खवं छम्ह द्यः जवं यानाः अतः गानाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः । अतः गानाः प्याखं ल्हुयावनीगु थ्व हे छगू जक खः ।
दबःखिं बाजंया तालय्‌ म्ये नं हालीगु अले द्यःपिं प्याखं ल्हुइगु खः । किपूया गथु प्याखं ख्वाःपाः मपुसे खुकः प्याखं ल्हुइगु खःसा ख्वाःपाः पुयाः नं खुकः हे प्याखं अनिवार्य रुपं क्यनेमाः । किपूया सतःक्वय्‌ स्वकः, किपूया लाय्‌कुलिइ छकः, यलया लाय्‌कुलिइ छकः अले येँया लाय्‌कुलिइ छकः अनिर्वाय रुपं क्यनेमाः । थ्व खुकः क्यनीगु प्याखं धइगु न्हिखः व चाखः याना पूवंक हे क्यनीगु खः । अथे हे किपूया नःगां व पांगाय्‌ नं क्यंवनेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व धइगु अनया मनूतसें निम्तो बियाः क्यना वयाच्वंगु खः ।
भलभल अस्तमिया दिनय्‌ किपूया नःगामय्‌ गनेद्यः बाहेक मेमेपिं फुक्क द्यःपिन्त सीजा नकीगु खः । सामान्य कथंया जा थुयाः लाछिइ तयाः नासःद्यःयात छायाः नैंक्याः, घ्यः तयाः थुयातःगु सीजा नकीगु खः । अनं लिपा प्याखं ल्हुल्हुं वइगु अवस्थाय्‌ द्यःपिं थाय्‌ थासय्‌ सिनावनी । अले क्वःदःपिं द्यःपिन्त कुबियाः लाय्‌कू लागाय्‌ हइ । झ्वःलाकं द्यःपिं सिनावनी । इमित तुयूगु गाचां फायेकाः सीम्ह थें हे यानाः हइ । दकलय्‌ लिपा भैरव बाघभैरवया मन्दलय्‌ क्वःदइ । अले लाय्‌कुलिइ यंकी । अन तकया दुने गनेद्यः छम्ह जक ल्यनी । अले गनेद्यवं तन्त्र साधना यानाः सकलसित लः त्वंकाः म्वाकी । हाकनं प्याखं ल्हुइ लायकू लागाय्‌ । लाय्‌कू लागा क्वचाये धुनेवं हाकनं द्यःपिं धमाधम सिनावनी । फुक्क द्यःपिं पीगनय्‌ यंकी । पीगनय्‌ नं गनेद्यवं हे तन्त्र साधना यानाः म्वाकी । अले सकलसिनं थःथःगु ख्वाःपाः ज्वनाः ह्वाँय्‌ ह्वाँय्‌ ख्वया वनी । ख्वया वनीगु धइगु सीबाजं हे थानाः सिथं यंकीगु खः । द्यःया ख्वाःपाः उइगु थासय्‌ देय्‌ गुथियापिन्सं निगू तँ कथंया सिपँ दयेकातइ । फुक्क ख्वाःपाः व हे सिपँय्‌ तइ । अनंलि गनेद्यः जूम्हेस्यां मि तइ । गुथ्याःतसें सी उइगु याइ । ख्वाःपाः उनाछ्वइ । किपूया गथु प्याखं अर्थात बाघभैरव प्याखं दबुलिइ क्यने मज्यूगु, गं मखाःगु प्याखं अले महालक्ष्मी मदुगु प्याखं जुयाः थ्व मल्लकालसिबें न्ह्यःयागु हे प्याखं खयेमाः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । अष्टमातृकाया प्याखंसिबें नं न्हापाया सप्त मातृकाया प्याखंकथं नाला वयाच्वंगु दु ।
किपूया गथु प्याखनय्‌ द्यःपिनिगु ख्वाःपाः थुगु
कथं दु ः
भैरव
मूल रुपं हाकुगु रंग जुइ अले ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । ख्वाःपाःया मुकुट ह्याउँगु जुइ । भैरवया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
काली
मूल रुपं ह्याउँगु ख्वाः जुइ । छुं भच्चा वाउँगु रंग दु । गाःगाःवंगु ख्वाःपाःया मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ । चामुन्दा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
बाराही
थुगु द्यःया ख्वाः मूल रुपं ह्याउँगु खः । त्वाः च्वामुसे च्वंगु बाराहीया ख्वालय्‌ कालीया तुलनाय्‌ वाउँगु भच्चा अप्वः खनेदु । मुकुट वाउँसे हे जुइ, निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
कुमारी
ख्वाःपाःया रंग पुरा हे ह्याउँगु जुइ । मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ । कुमारी माजु नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा नं दइ ।
गणेश
थुगु ख्वाःया रंग तुयूगु जुइ । स्वँ दुगु थुगु ख्वाःपालय्‌ स्वँ व न्हाय्‌पं धाःसा ह्याउँगु जुइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ नं धनाच्वंगु मिखा दइ ।
ब्रम्हायणी
ख्वाःया रंग पुरा हे म्हासुगु जुइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । म्हासुख्वाः धाइम्ह थुम्ह द्यःया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापनापं कपालय्‌ धनाच्वंगु मिखा दइ ।
विष्णु
थुगु ख्वाःया रंग मूल रुपं वाउँसे च्वनी । वाउँख्वाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु द्यःया ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु छगः मिखा दइ ।
गंगा
थुम्ह द्यःया ख्वा पुरा हे तुयूगु जुइ । तुयूख्वाः द्यः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुम्ह द्यःया ख्वाःया मुकुट ह्याउँगु जुइ । निगः मिखा नाप नापं कपालय्‌ धनाच्वंगु छगः मिखा दइ ।
इन्द्रायणी
ख्वाःया रंग सुन्तला जुइ । भुयू ख्वाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः मिखा ग्वःतुला च्वंगु दइ । मुकुट धाःसा वाउँसे च्वनी ।
सिंघिनी
मूल रुपं ख्वाः तुयूगु जुइ । ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । भच्चा त्वाः न्ह्याः वइ । मुकुट ह्याउँगु जुइ । सिन्चा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ मिखा मखसे सिन्हः तिकातःगु दइ ।
ब्याघ्रिनी
रंग ह्याउँगु जुइ । वाउँगु नं भच्चा ल्वाकज्याइ । ब्यान्चा नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ सिन्हः तिनातःगु दइ । मुकुट धाःसा वाउँगु जुइ ।
स्वेत भैरव
भैरवया थें हे आकार प्रकारया जूसां रंग धाःसा तुयूगु जुइ । मुकुट धाःसा दइ मखु । तुयूम्ह भैरव धायेगु याना वयाच्वंगु दुसा निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः मिखा दइ ।
कथितिया महाद्यः
चिपाःगु ख्वाःपाः जुइ । प्याखं क्यनीगु इलय्‌ तुख्वलय्‌ तियातइ । लँय्‌ वनीगु इलय्‌ गणेशं ज्वनावनीगु खः । थुगु ख्वाःया रंग तुयूगु जुइ । मुकुट धाःसा ह्याउँगु जुइ । महाद्यः व एकलब्य नं धायेगु याना वयाच्वंगु थुगु ख्वाःपालय्‌ निगः मिखा नापं कपालय्‌ छगः धनाच्वंगु मिखा दइ ।

द्यःया वसः व ज्वँसा
गथु प्याखनय्‌ द्यःपिनगु वसः ख्वाःपाःया रंग नाप ज्वःलना च्वंगु दु । भैरवया लं हाकूगु अले ह्याउँगु नं ल्वाकज्याइ । कालीया मूल रुपं ह्याउँगु लं जुइ । छुं भच्चा वाउँगु रंग दु । बाराहीया मूल रुपं ह्याउँगु लं जुइ । कुमारीया लंया रंग पुरा हे ह्याउँगु जुइ । गणेशया लंया रंग तुयूगु जुइ । ब्रम्हायणीया लंया रंग पुरा हे म्हासुगु जुइ । विष्णुया लं मुल रुपं वाउँसे च्वनी । गंगाया लं पुरा हे तुयूगु जुइ । इन्द्रायणीया लंया रंग सुन्तला जुइ । सिंघिनीया लं मूल रुपं ह्याउँगु जुइ । ब्याघ्रिनीया लं रंग ह्याउँगु जुइ । स्वेत भैरवया लंया रंग धाःसा तूयुगु जुइ ।
गथु प्याखनय्‌ थीथी द्यःपिन्सं थीथी कथंया ज्वँसा ज्वनाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः । इपिं छसिकथं सिम्बाःनं पाःताः ख्वला ज्वनावनी व धुम्बाःनं दमरु थानावनी । अनंलि छसिकथं इन्द्रायण्ािं बज्र ज्वनावनी, भैरवं खड्ग ज्वनावनी । अथे हे कालिं खड्ग, बाराहिं खड्ग, कुमारिं तारयागु मयुर, वैष्णविं कलश थें जाःगु सिँयागु चु तयातःगु मय्‌चा, गंगां नं मय्‌चा, ब्रम्हायणी नं मय्‌चा अले गणेशं कतिथिति महाद्यः ज्वनाः प्याखं ल्हुयावनीगु खः ।
द्यः काः वनीगु
किपूया गथु प्याखं स्यनेगु निंतिं थीथी थासय्‌ वनाः विशेष पुजा यानाः द्यः काः वनेमाःगु चलन दु । द्यः काः वनीगु धइगु गुम्ह द्यः जुयाः प्याखं ल्हुइगु खः उम्ह हे मनू सुथंनिसें द्यांलानाः नीची याना च्वनेमाः । द्यः कावनीगु धइगु फुक्क हे तान्त्रिक विधिनाप स्वापू दु । प्याखंया निंतिं मूद्यः दकलय्‌ न्हापां बःखुं भच्चा च्वय्‌ मच्छेगां वनेगु लँय्‌ च्वंगु गालय्‌ गनेद्यः जुइम्हेसां सःपिम्हा अर्थात बिलिम्हा पिनावइ । अले ब्रम्हायणी देवं लिनाहइ । अनंलि बःखुइ वयाः लुँस्वां, वहःस्वां, व दाफा स्वां खुसिइ चुइकी । अबलय्‌ मूद्यः ज्वनीम्हेस्यां लानाः कलशय्‌ तयाहइ । उकियात हे द्यः लायेगु नं धाइ । अले कलशय्‌ बिलिम्हा अर्थात सःपिम्हा नं तइ । थ्व हे मूद्यः कथं नाली ।
अनं लिपा बिष्णुदेवी द्यःयाथाय्‌ बःखुइ पुजा याइ । अले भ्याय्‌ छम्ह मूहायेकी । बिष्णु जुयाः प्याखं ल्हुइम्हेस्यां उम्ह भ्याय्‌ ज्वनाः प्याखं स्यनीगु थासय्‌ हइ । अले बलि बी । थीथी द्यः काःवनीगु झ्वलय्‌ दीखुइ बाराही, बःखुइ विष्णु, यलया छम्पिइ गनेद्यः, भैरव, सिम्बाः, धुम्बाः किपूया बाघभैरव देगःया दक्षिणपाखेया हिफः द्यःयाथाय्‌ कायेगु याइ । अथे हे ब्रम्हायणी, गंगा, कुमारी, इन्द्रायणी व काली किपूया द्यःध्वाखाया पीगनय्‌ काः वनेगु चलन दु । द्यः काः वनीगु इलय्‌ घंगली ज्वनावनी । अले जीव बलि बियाः व हे घंगलिइ हि म्हुकेगु याइ । अनंलि घंगलिइ द्यः दुब्यूगु कथं नालीगु खः । अले गुरुपिन्सं व घंगली लःल्हाना बीगु खः ।

सीजा नकेगु
गथुप्याखंया लिपांगु न्हि धकाः भलभल अस्तमिकुन्हु पांगाया लिसें नःगामय्‌ सकल गथु प्याखंया गुथियारया लिसें देवगणपिं देय्‌ चाःहिलाः ववं थीथी थासय्‌ थ्यंकाः विविध विधि क्वचायेकाः सीजा नकाहइ । सीजा नयाः छम्ह छम्ह यायां पालंपाः सीपिं द्यःपिन्त तुयू कापतं भुंकाः मनूतय्‌सं कुबियाः लाय्‌कूया दबुलिइ पूर्वपाखे झ्वःलिक थ्यनातइ । सीजा मनःम्ह छम्ह जक गनेद्यः जुइ । किपूया हे लक्ष्मीगालं हयातःगु लः तन्त्रसाधन यानाः सीपिं द्यःपिन्त त्वंकाः म्वाकी । हानं प्याखं ल्हुयाः न्ह्याःवनी । लाय्‌कू पुलेवं द्यःपिं छसिकथं हानं पालंपाः सिनावनी । किपूया पीगनय्‌ सीपिन्त गनेद्यवं लः त्वंकाः म्वाकी । अले थःपिं सिनाः नं हाकनं म्वानावयागु तायेकाः ख्वाःपाः जक तुयूगु कापतं भुनाः सिथं यंकी । थुकथं जात्रा क्वचाइ ।

न्ह्यासू वनेगु
छुं नं देवी वा गणप्याखं गनं नं थासय्‌ प्याखं हुलेत पिहां वयेधुंकाः छसिकथं मूस्याः, मूद्यः बाजंयालिसें देवगणपिं छसिकथं झ्वःलिक च्वनाः लँपुइ प्याखं हुला वनेगुयात न्ह्यासू वनेगु धाइ ।

प्वःसः कायेगु
दँय्‌ छक्वः पिहां वइपिं देवदेवीया प्याखं जुइमा वा भिंmनिदँया छक्वः पिहां वइपिं देवगणपिं जुइमा, अथेहे द्यः पिहां वइबलय्‌ बलि बीमाःगु परम्परा दु । थुकथंया बलि बीगुयात प्वःसः कायेगु धाइ ।