गुन्हु पुन्हि अथवा सापारुखुन्हु किपुलिइ छगू कथंया प्याखं हुइकी । ख्वाःपाः पुयाः हुइकीगु थ्व प्याखंयात झ्याँय्झ्याँय् पांपां नं धाइ । थुकी मुक्कं च्याम्ह प्याखंम्वः दइ । ह्याउँख्वाःपाः, म्हुकं ख्वाःपाः, न्याँत्वाः ख्वाःपाः व मेपिं न्याम्ह बापाःत्याः ख्वाःपाः पुयातःपिं प्याखंम्वःत झ्वःलिं च्वनाः प्याखं हुली । थ्व प्याखं किपू देय्या मूमूथाय्या त्वालय् छसिकथं देय् चाःहिलाः हुइकीगु चलन दु । न्हापां प्याखं हुइकेगु सुरु याइबलय् बुलुहुं धाःबाजं भुस्याः व प्वंगाचा पुयाः बुलुहुं हुइकूसां सिधयेके त्ययेकाः बाजं झ्याँय्झ्याँय् यानाः थानाः हुइकीगु व तसकं कोलाहल जुइक हुलीगुलिं थ्व प्याखंयात झ्याँय्झ्याँय् पांपां धायेगु याना वयाच्वंगु दुसा धेंधेंपांपां नं धायेगु याः । नापं प्वंगाचा पुइबलय् थ्व हे धेपांधेधे पांपां धैगु बोल पुइगुलिं नं थ्व सापारु प्याखंयात धेधेपांपां नं धायेगु याना वयाच्वंगु खः ला धैगु नं न्यनेदु । थ्व प्याखं हुइकेगु निंतिं धाः बाजं थायेगु नापनापं प्वंगाचा पुइगु, भुस्याः थायेगु याइ ।
सापारुया थ्व झ्याँय्झ्याँय् पांपां अथवा धेधेपांपां प्याखं पिथनेगुयात थाचिनेगु नं धाइ । थथे थाचिना छ्वयेगु ज्या त्वाःत्वालं पालंपाः पाःब्व कयाः याइ । तर थथे थाचिना छ्वयेगु ग्वसाः ग्वयेगु निंतिं उगु पाःब्व काइगु त्वालय् उगु दँय् सुं नं सुं थकालिम्ह सीगु छेँपाखें भाला कायेमाः । उगु भाला काइगु छेँजःयात थाचिना छ्वइम्ह धाइ ।
इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय् द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय् दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय् दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय् तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय् बँय् स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय् थन पुज्याइ । जवय् जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय् धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय् नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।
उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय् तजाःगु थासय् कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय् वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय् वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय् प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय् देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु खँय् विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।
चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय् पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय् चकंगु थासय् वर्गाकार जगय् छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय् छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय् निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय् कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय् हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय् हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय् मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय् जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय् दुगु खनेदु ।
च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय् दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय् न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय् सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय् छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय् नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय् व नापसं च्वंगु सतलय् बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय् सतलय् भजन हालेगु थाय् दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय् लंकेत व छेँय् त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय् थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय् अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय् तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय् दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय् लुइकाः आःया चोभार डाँडाय् तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य् थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।
जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय् जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय् स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय् झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय् आँय्पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य् याःगु खः ।
नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय् सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय् राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय् मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय् गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य् क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।
पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय् छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय् जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय् लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।
बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय् पुलांगु व दकलय् तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय् दु । देगः दुने खवय् म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय् अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय् च्वय् नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय् नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय् वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय् गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य् महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।
ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय् सिंहदुवाः त्वालय् बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय् थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय् वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय् ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय् प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय् नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् दयेकूगु खः ।
किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।
किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।
किपुलिइ थुुगु ख्वाःपाः प्याखं– मोहनिबलय् चालं क्वकाये धुंकाः देवी प्याखं पिकयाः हुइकीगु खः । थौंकन्हय् थ्व प्याखं तःननि त्वालं जक पिथनाच्वंगु
दुसा, छुंदँ न्ह्यःतक गःछेँ दाफा खलःपाखें नं पिथनाः वयाच्वंगु खःसां थुथाय् उगु गःछेँ त्वाःपाखें पिथनेगु दिकेधुंकूगु दु ।
थुगु प्याखंया प्याखंम्वलं गं खाइगु जूगुलिं थुकियात गं प्याखं नं धायेगु याः ।
थुगु प्याखं हुइकेत खिं, ताः, बभूचा थानाः प्वंगाचा पुइगु याइ । द्यःप्याखनय् भैरब, ब्रम्हायणी, इन्द्रायणी, ख्याः, कवं, दागिं, प्वः आदि प्याखंम्वः दुगु थुगु प्याखं खास यानाः लालहिरा बाखंया लिधंसाय् खिंनापं दाफा राग म्ये जक हालाः प्याखं हुली । मुक्कं रागया आधारय् जक हुलीगु जूगुलिं थ्व प्याखं छगूकथं थ्व ब्याले प्याखं नं खः ।
ने.सं. १०९१ दिल्लाथ्व तृतीया कुन्हु ख्वपया ग्वःमरि त्वालय् बूम्ह किरणकुमार रंजितया साहित्यिक नां किरण केन खः । अमेरिकाया वाशिङ्गटन डि.सी.इ क्थकतझ ब्मmष्लष्कतचबतयच जुयाः ज्या यानाच्वनादीम्ह किरण केन रंजित अमेरीकाय् नेवाः जाति, नेपालभाषा तथा नेवाः संस्कृति प्रचार प्रसार यायेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वनादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । वय्कलं नेपालय् च्वनादीबले छुं च्वसुत च्वयेगु यानादीसां नेवाः जाति नेपालभाषाया निंतिं ज्या यायेगु जोश धाःसा वय्कःयात अमेरिका वनेधुंकाः जागृत जुल । वय्कः अमेरिकाय् वने धुंकाः नेवाः तजिलजि, नेवाः संस्कृति, नेपालभाषा साहित्ययात विदेशय् म्हसीकेबीगु निंतिं अमेरिकाय् थीथी नेवाः संस्था लिसे आवद्ध जुयाः ज्या यायेगुया नापं थम्हं नं थीथी संस्था पलिस्था यायेगु ज्या यानादिल । गथे— सन् १९९६ सालय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया टेक्सास राज्यया कोर्सिकाना (Corsicana) धाःगु थासय् च्वंगु नभारो कलेज (Navarro Coege) य् Neplese Students Associationया पलिस्था यानाः थः हे संस्थापक न्वकु जुयाः थीथी राष्ट्रं ब्वनेत वःपिं विद्यार्थीपिंत नेपाल व नेवाः संस्कृति म्हसीकेत ग्वाहालि यानादिल । अनं लिपा सन् १९९९स् टेक्सासय् Nepalese Society Texas पलिस्था याना थः संस्थापक ल्यू छ्याञ्जे जुयाः ज्या यानादिल । सन् २००४ स् नभारो कलेज, कोर्सिकानाय् ब्वंपिं विद्यार्थीपिं जानाः ड्यालस गुठी पलिस्था यानाः नेवाःतय्त छप्पं छधी जुइगु व झीगु भाषा व संस्कृतियात थकायेत हःपाः बीगु ज्या यानादिल । नेपाल संवत ११२६ (इ.सं.२००५)य् टेक्सास राज्यया शहरय् नेवाः कल्चरल एसोसियसन अफ टेक्सासया संस्थापक न्वकु जुयाः वय्कलं थ्व संस्था मार्फत अमेरिकाय् नेवाःतय्त म्हसीका बीगु थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकादिल । अथेहे सन् २००१ सालय् अमेरिकाया मेरिल्याण्ड राज्यय् पलिस्था जूगु नेवाः संस्था नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया सन् २०१६ निसें Nepal Country Coordinator जुयाः उगु संस्थाया ख्वाःपौ लसकुसया सम्पादकपिं मध्ये छम्ह जुयाः थौंतक ज्या यानाच्वनादीगु दु ।
थथे थःगु मांभाय् प्रति अतिकं माया दुम्ह भाजु किरन लिपा नेपाः झायाः नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें नेपालभाषाय् एम.ए. यानादील । थथे नेपालय् नं ने.सं. ११३८ निसें स्वदँ तक नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् ब्वनादीबलय् अन नं विद्यार्थीतय्गु पुचः लुमन्ति दबूया नायः जुयाः स्वंगू अंक तक लुमन्ति दबू सफू पिथनादिल । वय्कलं थःगु मिहेनतया कदर स्वरुप योगवीर सिंह अनुसन्धान सिरपाः (ने.सं.११४२), सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः त्याकेत नं ताःलाःगु दु ।
अथेहे वय्कलं अमेरिका लगायत नेपालं पिदनीगु थीथी पत्रिकाय् हाइकु, स्वनिगःया छत्वाःचा इतिहास, झिपु हाइकु, त्रास बाखं, अमेरिकाय् नेवाः उपस्थिति आदि विषयया च्वसु पिकयाः, नेवाः पहिचान थीथी आह्वान विषयस कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः थःगु सिर्जनात्मक सशक्तता नं ब्वयादीगु दु । सफूया रुपय् थ्वय्कःया तन्त्राख्यान (ने.सं ११४१), अमेरिकाय् नेवाः प्रकाशन (ने.सं ११४१) पिदंगु दु । नेपालय् च्वनाः नं भाजु किरण केनं Newa Organization of America या दुजः, World Newa Organization या Country Coordinator व लोकसाहित्य परिषदया दुजः जुयाः थःगु भाषा साहित्यया ज्यायात निरन्तरता हे बियाच्वनादीगु दु ।
ललितकलाकःमि किरण मानन्धरया जन्म ने.सं. १०७७ बछलागाः दुतिया, बुधबारखुन्हु येँया नयाँबजारय् अबु पूर्णमान मानन्धर व मां विष्णुदेवी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्कलं फाइन आर्टय् स्नातकोत्तर यानादीगु दु । वय्कः २०६७ सालय् नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानया कुलपति जुयादिल । वय्कलं नेपाःया कला, संस्कृति चित्रया माध्यमं प्रचार यानादीगु दु । वय्कलं थःगु न्हापांगु रचना वि.सं. २०१६ य् पेन्सिल कलरं श्रीकृष्ण च्वयादीगु खः । वय्कलं धरहराया बार्दलीइ च्वनाः धरहरा हाकःगु कापतय्् चित्र नं च्वयादीगु दु ।
वय्कलं नेपालय् ३३ क्वः, भारतय् गुक्वः, फ्रान्सय् २२ क्वः, जर्मनी प्यक्वः, तिब्बतय् छक्वः व डेनमार्कय् छक्वः याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु । अथ ेहे नेपालय् १४ क्वः, भारतय् गुक्वः, इङ्गल्याण्डय् छक्वः, बंगलादेशय् स्वक्वः, फ्रान्सय् खुक्वः, यु.एस.ए.य् छक्वः, अष्ट्रेलियाय् छक्वः, जापानय् छक्वः, जर्मनीइ छक्वः, दक्षिण कोरियाय् छक्वः, जर्मनीया बर्लिनय् छक्वः व तिब्बतय् छक्वः मंकाः कला ब्वज्या यानादीगु दु । वय्कलं सन् १९८० य् भारतया वाराणशीइ वार्षिक कला प्रदर्शनीइ न्हाप सिरपाः, सन् १९८३ य् नेपाःया नाफा कला प्रदर्शनी सर्वोत्तम पुरस्कार, सन् १९८१ य् वनारस हिन्दू विश्वविद्यालय वाराणशीइ ल्यू सिरपाः, सन् १९९१ य् ३० क्वःगु सालोन दे क्लिमार्ट पेरिस, फ्रान्सय् बेष्ट प्राइज कयादीगु दु । सन् १९९६ य् राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार, सन् १९९७ य् सिल्भर जुबिली मेडल, सन १९९९ य् प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु, सन् २००० य् एशोसियसन देस आर्टस् प्लास्टिक ड्रभियल, फ्रान्सय् वेष्ट अवार्ड व सन् २००१ य् वीरेन्द्र–ऐश्वर्य सेवा पदक आदि नं त्याकादीगु दु ।
किरण मास्के भ्वं व कापःया थी थी स्वां नापं सांस्कृतिक न्ह्यब्वया कथं कतांमरि, न्ह्यवःसा दयेकेगु कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०७२ दिल्लाथ्वः तृतिया, बुधबारखुन्हु येँ, थाय्मदु त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु चन्द्रमान मास्केया प्रेरणाकथं ने.सं. १०८९ स कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं भ्वं व कापःया थी थी स्वां नापं सांस्कृतिक न्ह्यब्वया कथं कतांमरि, न्ह्यवःसा दयेकेगु ज्या यानादी ।
कला ब्वज्या— १) बाल मन्दिर २०३३, नाफा हलय् २०३४, राष्ट्रिय सभागृह २०३५ व २०३८ एकल ब्यक्ति कला प्रदर्शनी २) अन्तर्राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी भारत, जर्मनी व पोलैण्ड । सिरपाः— १) अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०३२ नेपाल प्रथम पुुरस्कार २) तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०३५ पोलैण्ड नेपाल दोस्रो पुुरस्कार ३) महिला कला तथा हस्तकला प्रदर्शनी, २०४० प्रथम पुरस्कार ४) छैठौं अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०४४ प्रथम पुरस्कार । मान÷पदक÷तक्मा— मिस् अफ रेजिनल पपेटर्स गोल्डेन पिकक फिडर सन् १९८७ (२०४४) पोलैण्ड । न्ह्यथने बहःगु कृति ः राष्ट्रिय संग्रहालय नेपाल, नेशनल म्यूजियम अफ पोलैण्ड, ईन्टरनेशनल इल म्यूजियम अफ बंगलोर, थी थी थासय् नेपाःया सांस्कृतिक कतांमरि व न्ह्यवःसा मुनातःगु दु ।
बाः देवरत्न शाक्य व मां मोहनमाया शाक्यया क्वखं यलया नकबही त्वालय् ने.सं. १०७१ कृष्णाष्टमी कुन्हु भाषिक अभियन्ता व साहित्यकार भाजु किरण शाक्यया जन्म जूगु खः । भाजु शाक्यं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीगु विधा चिनाखँ व बाखं खः । वय्कःया न्हापांगु च्वसु वि.सं. २०४८ य् थःगु हे सम्पादकत्वय् नेपाल ल क्याम्पसं पिहांवःगु अमू दँपौ ल्याः ३ य् पिदंगु खः । गुथि संस्थानया प्रशासकीय अधिकृत जुयाः ज्या यानादीम्ह वय्कलं थौं नं नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् चिनाखँ, चिबाखं आदि थीथी पत्रिकाय् पिथना सक्रिय रूप मां भाय्या सेवा यानाच्वनादीगु दु ।
बुद्धिजम पाखे स्नातकोत्तर व कानून शास्त्रय् स्नातक जुयादीम्ह वय्कलं नेवाः म्हसिका व नेवाः हक अधिकारया निंतिं नं आपालं ज्या यानादीगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः जुयाः थीथी आन्दोलनया नेतृत्व यानादीम्ह वय्कः नेपालभाषाया छम्ह भाषिक अभियन्ताया नापं भाषिक न्ह्यलुवाः नं खः ।
भाजु किरण साय्मिया पूवंगु नां किरण कुमार मानन्धर खः । वय्कःया मांया नां न्हुछेमाया मानन्धर व बाःया नां कृष्णदास मानन्धर खः । वय्कःया जन्म ने.सं.१०७६ श्रावण शुक्लपक्ष द्वादशी कुन्हु जूगु खः ।
परोपकार पत्रिकाय् बि.सं. २०२८ स पिदंगु परोपकार नांया कविता वय्कःया न्हापां प्रकाशित रचना खः । नेपालभाषाय् बिशेष यानाः म्येँ च्वयेगु व म्ये हालेगुलिइ वय्कः सक्रिय । वय्कलं कविता नं च्वयादी । वय्कलं च्वयादीगु म्ये थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदना च्वं । वय्कः झी झी थ्वः कालिमाति पाखें प्रकाशित जुइगु तय्जु पत्रिकाया दुजः खः । अले झीझी थ्वः संस्थाया छ्यान्जे नं खः । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलः येँया ग्वाहालि पुचःया दुजः नं खः ।
वय्कः नेपालभाषा उत्थानया ज्याय् सक्रियम्ह अभियन्ता खः । बि.सं.२०४२ सालय् जूगु आम चुनावय् नेपालभाषा मंकाः खलःया नायः भाजु पद्मरत्न तुलाधरं पंचायतया दुने पंचायत विरोधी उम्मेदवार जुयाः बसन्तपुली बियादीगु कालजयी भाषणया रेकर्ड यानाः देय्न्यंक न्यंकादीम्ह व्यक्तित्व नं थ्वय्कः खः ।