येँ देया चाबही लागाया निगूगु महत्वपूर्ण विहार खः– कोथुचाबही । श्री राजकीर्ति गगनगञ्ज महाविहारया नांम्ह प्रचलित थ्व विहारया थापना लिच्छविकालय् गंगा महारानीया भाःतं याःगु धापू दु । लिखित शिलापत्र वा ऐतिहासिक दसू छुं मदुसां बही दुनेया निगः लिच्छविकालीन चिभालं उकिया संकेत यानाच्वंगु दु । थ्व बही सिफलं भचा च्वय् वयाः लामपोखरी धाःथाय् दु । उत्तरय् पिंगल विहार, पूर्वय् मित्रपार्क, दक्षिणय् सिफल, पश्चिमय् मालीगां लाः । विहारया सर्वसंघ तसकं तःधं मजूसां संघया कुलपुत्रपिंत थ्वहे बहिली बरे छुइगु चलन दु ।
बहिली दुहां वनेवं देपापाखे चीधिकःम्ह महांकाःद्यः अंगलय् पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मूलुखा न्ह्यःने ल्वहंया सिंह निम्ह, जवंखवं याकःझ्याः, निगः मिखा, निगः कलशया किपा च्वयातःगु दुसा च्वय् पसुकाझ्याः नापं भूमिस्पर्श अक्षोभ्य बुद्धया किपा च्वयातल । नितँजाःया क्वाःपाःद्यया च्वय् दथुइलाक गजू तयेत मेगु छगू बुर्जा थें देगः पिकयातःगु दु । क्वाःपाःद्य छेँया लिक्क दक्षिण दिशाय् दिगी थें ज्याखँ याये जिइक छेँ दयेकातल । थ्व बहिलय् स्थानियपिनिगु बसोबास याये जिइक छेँ मदु ।
बहीया क्वाःपाःद्य पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः, नापं दुने न्याम्ह बुद्ध, चिचिधिकःपिं द्यःतय्गु मूर्ति, अजिमा, च्वाम्व, मन्दःपाः, गं यखानातःगु दु । बहिलय् प्यंगः मध्ये निगः चिभाः लिच्छविकालीन धयातल । जवपाखे चिपागु, देपापाखे तपागु मन्दःपाः, यज्ञ मन्दःगाः, न्ह्यःने नं मन्दःपाः, क्वाःपाःछेँया चुलिंचू झ्वःलिं प्यंगः चिभाः पलिस्था यानातल । ने.सं ११३० अर्थात् वि.सं.२०६६ पाखे थ्व बहीया क्वाःपाःद्य छेँ जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।
डा. आनन्द जोशीया कोभिड–१९ हाइकु सफू ने.सं. ११४३ य् रुवरिक व कुतः पिकाकःया मंकाः कुतलं पिदंगु खः । थुकी निगू ब्व दु । छगू ब्वय् थःम्हं सिर्जना यानातःगु ५१ पु हाइकु, अले मेगु ब्वय् कोरोनाया आगमन व सन्त्रासया स्थिति दुने १९ म्ह नेवाः हाइजिन व छम्ह विदेशीया हाइकु यानाः २० पु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । सफूया नामं थुइके फु कि थन दुथ्यानाच्वंगु फुक्क हाइकु कोभिड दुने चाःचाःहिलाच्वंगु दु ।
कोरोनाया किचलय् नेपालभाषा नांजाःम्ह बाखं च्वमि मय्जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया न्हापांगु उपन्यास खः । भावना पिथना व कुतः पिकाकः जानाः ने.सं ११४१ य् पिदंगु १८८ पौया थ्व उपन्यासय् पीन्यागू अध्याय दु । वरिष्ठ आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् च्वःगु थ्व उपन्यास, उगु मिसा उपन्यास मिसा प्रतियोगिताय् न्हापांगु सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थ्व नेपालभाषाया अभिघाट विषययात कयाः रचना जूगु न्हापांगु उपन्यास खः । विश्वयात हे तःधंगु आघात लाकूगु कोरोना महामारीयात हे मू विषय यानाः उकिया त्रासं त्रसितम्ह थःगु देय् त्वःताः विदेसय् च्वनाच्वंम्ह डाइस्पोरियन नायिकाया नुगःखँय् हे थ्व उपन्यासया फुक्क घटना केन्द्रित जुयाच्वंगु दु । उपन्यासया अन्त विदेसय न्ह्याक्व हे सुविधायुक्त जूसां नायिकाया परिवार स्वदेश लिहांवयेगु क्वछीका उपन्यास क्वचायेकातःगु दु ।
हिन्दकुश हिमाली लागाया पर्यावरणीय संरक्षणया तातुनाः अन्तरराष्ट्रिय स्तरं पर्वतीय एकीकृत विकासया निंतिं अन्तरराष्ट्रिय केन्द्र International Centre for Integrated Mountain Development -ICIMOD नीस्वनेगु ज्याया छम्ह मू न्ह्यलुवाः खः भाजु कोलिन रोजर । हिन्दकुश पर्वतीय श्रृंखला रुस, अफगानिस्तान, पाकिस्तान, भारत, चीन, मङ्गोलिया, भुटान अले नेपाःया सीमादुनेया महत्वपूर्ण भूभाग खः । ग्रामिण लागाय् वैकल्पिक उर्जा, जलाधारया व्यवस्थापन अले विकासया ज्याय् अन्तरराष्ट्रिय स्तरय् सूचना सम्पर्कया विकास हे थुगु केन्द्रया मू तातुना खः । नेपाःया येँ देसय् थुगु केन्द्रया मूज्याकू दु । बेलायतया दक्षिण वेल्सया छगू खनिज ज्याया लजगाः याइगु परिवारय् जन्म जूम्ह कोलिनं क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयपाखें मानवशास्त्रय् स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त याये धुनेवं सैनिक सेवा अन्तर्गत निगूगु विश्व युद्धया झ्वलय् भारतया हिमाली लागा कुलु धैगु थासय् दँदँ तक च्वनादिल । थ्वहे इलय् कोलिनया नुगःया स्वापू हिमाली पर्वतीय श्रृंखला प्रति क्वातुल, अले थुकियात कयाः अध्ययन यानादिल । थ्वहे झ्वलय् स्थानीय भाय्या खँग्वः धुकू दयेकेत ताःलात ।
सन् १९८४इ ICIMOD या भालाक्वबियाः नेपालय् च्वनेगु जुसेंलि छम्ह मानवशास्त्री कथं शोध व अध्ययन यायेगु ज्या यानादिल । हिमाली लागाया समुदायपिंत कयाः अध्ययन यायेगु झ्वलय् स्वनिगःया नेवाः समुदायया सम्बन्धय् नं थीथी च्वसु व शोधपत्र च्वयादिल । लुमंकेबहः जू, नेवाः समुदायदुनेया स्यस्यः थरयात कयाः शोधकर्ता डेकन क्वगले व कोलिनया दथुइ अतिक चर्चित अले अन्तरारष्ट्रिय स्तरया बौद्धिक बहस जूगु खः । कोलिन भाजुया ‘CIM Social Mobility in Newar Caste System’ सफू अतिकं न्ह्यथनेबहःगु कृति खः ।
कोशल्वहं नेपालभाषाया छम्ह अग्रज आधुनिक कवि डा. आनन्द जोशीया निगूगु कविता संग्रह खः । ने.सं १११३ स त्रिवेणी साहित्य प्रकाशन पाखें पिदंगु थ्व संग्रहय् नीन्यापु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्क:या मेमेगु कविता संग्रहय् थें थुकी नं प्रतीकात्मक विम्वात्मक अभिव्यक्ति जक मखु न्हून्हूगु मौलिक उपमा विम्वया प्रयोग, परम्परागत मूल्यमान्यताप्रति तच्वःगु विरोध प्रतिध्वनित जुयाच्वंगु दु ।