कल्प फिल्म प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११३९ दँय् निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता मिन्जु शाही खःसा बाखं व निर्देशक बासु शाही खः । थुकी कलाकारकथं बासु शाही, सुरेन्द्र मानन्धर, रेवन्त लाल श्रेष्ठ, रजनी खड्गी, हरि धेमोस, कर्णमान शाक्य, राजन राचलपिं दुथ्याः । संकिपाय् मतिनाया निंतिं मनूत वँय् जुइत नं तयार जुइयः धकाः क्यनातःगु दु ।
क्यारोल जेनेटि संयुक्त राज्य अमेरिकाया क्यालिफोर्निया विश्व–विद्यालयय् प्रध्यापनया ज्या यानाच्वंम्ह भाषाशास्त्री खः । वय्क: हिमाली लागा अले सँय–बर्मेली भाय्या छम्ह विज्ञ नं खः । वय्कलं भाषाया अभिलेखिकरण, वाक्य विनास, भाषाया ऐतिहासिकता, भाषिकस्तर मापन आदि विषयय् थःगु अध्ययनया ख्यः दयेकावयाच्वंगु जुल । भाय् ल्हाइपिंसं भाय्या संरचनायात व्यवहारय् गुकथं विकसित यानायंकी धैगु पक्षय् खँ सीकेत कुतः यानादीम्ह खः । नापनापं न्हना वनेत्यंगु व अल्पसंख्यकतय् भाय्या संरक्षणय् छु यायेफइ धकाः च्यूताः तयाच्वपनादीम्ह खः । ‘A Grammar of Dolakha Newar’ सफू वय्क:या अनुसन्धानया लिच्वः खः । थुगु हे सफूपाखें वय्कलं सन् २००७ य् ‘Georg von der Gabelentz Award’ त्याकादिल । वय्क: ‘How Languages Work’ धैगु भाषा प्रशिक्षण सम्बन्धी सफूया च्वमि नं खः ।
जर्मनया हाइडलबर्ग विश्वविद्यालयपाखें थेरवादी बौद्ध दर्शनय् सुत्तपिटक कथं अनित्य व निर्वाणया बिषययात कयाः शोधग्रन्थ च्वयाः सन् २००४ य् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यायेत सफल जूम्ह विद्वान खः – भाजु क्रिस्टोफर इमरिच । क्यानाडाया टोरेण्टो विश्वविद्यालयया धार्मिक अध्ययन केन्द्रया प्राध्यापक जुयादीम्ह वय्क: नेवाः भाय्या नापनापं संस्कृत, चिनियाँ, जर्मनी, अंग्रेजी, फ्रान्सिसी, ग्रिक, इटालियन, बर्मेली, सँय्, भुटानी, हिन्दी, तामिल आदि तःगु भाय्या ज्ञाता खः ।
वय्क: बौद्ध दर्शनया नापनापं जैन धर्मया दिगम्बर मत सम्बन्धय् नं नांदंम्ह ज्ञाता खः । अथेहे वय्क:याके बर्मेली परम्परा कथंया बौद्ध संस्कारयात कयाः नं दुग्यंगु अध्ययन दु । ‘Writing Rites for Newar Girls; Marriage, Mimesis, and Memory in the Kathmandu Valley’ क्रिस्टोफोर भाजुया आः पिदनेत्यंगु न्हूगु कृति खः । अथेहे क्यानाडाया टोरोन्टो विश्वविद्यालय, संयुक्तराज्य अमेरिकाया जर्जिया विश्वविद्यालय अले नेपाःया स्वनिगः केन्द्र कथं ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु अनलाइन नेवाः शब्दकोश निर्माण परियोजनाया मू संयोजक कथं भाला कयाः ज्या यानावयाच्वंगु दु ।
पुजा यायेबलय् स्वां, सिन्हः व खाद्यवस्तु आदि प्रसाद थें तुं थीथी द्यःपिंत पुजा यायेबलय् वस्त्रया रुपय् रंगीचंगी कापः व का छायेगु व उकियात प्रसादया रुपय् ग्रहण यायेगु चलन दु ।
ग्वय्का
न्याताजि उनया खुपु कचिका खिपः थें गुइँगुइँ निलाः छपु यानातःगु तपुगु क्वखा । थुकियात षट्योगिनीया प्रतीक कथं कायेगु चलन दु । थुगु का ततःधंगु पुजाय् गथेकि बज्रयान परम्परा कथं गुह्यपुजा, वज्राभिषेक ज्या, जंक्व, वःलाः, थकाली लुइगु आदि धार्मिक ज्याय् द्यःया प्रसादया रुपय् ग्रहण यायेगु चलन दु । बुंगद्यः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः जय्मांपिंसं लुँची छाःवनीबलय् पसूकाया ग्वारा नं तयायंकी । वहे पसूका ग्वारायात पाञ्जुया जःपिंसं निलाः बुंगद्यःयात छाइ । व हे ग्वयेका प्रसादया रुपय् बीगु चलन दु । मेमेगु का द्यःयात छाइबलय् काग्वारा नापं छाइ, तर ग्वय्का ग्वारा मयासे छपु छपु यानाः पु पु छायेगु चलन दु ।
परित्राण का
बौद्ध धर्मकथं परित्राण पाठ याइबलय् बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीकया रुपं स्वतु ल्हानातःगु कचिका सकसिनं ल्हातं ज्वनाः पाठ सिधयेकाः छुं नं अय्भय् दुःख मवयेकेगु रक्षाया लागि ग्रहण यायेगु खः । गुलिसियां थुकियात क्वखा थें क्वखाइसा अप्वःसिनं जव ल्हातिइ चीगु याइ ।
पसूका
न्याताजिगु उनयागु कचिका, गथेकि ह्याउँगु, म्हासुगु, वाउँगु, तुयुगु व वँचुगु वा हाकुगु छथाय् तयाः निलातःगुयात पसूका धाइगु खः । थुकियात पंचसूत्र का धायेगु नं चलन दु ।
थीथी द्यः पुजाय् गथेकि सत्यनारायण धलं दनीबलय्, न्हू छेँय् अष्टमातृका पुजाय्, तारा पुजाय्, सत्वपुजाय्, क्वाःपाःद्यः आदि पुजाय् पसूका छायेगु चलन दु । थ्व हे पसुकायात प्रसादया रुपय् कयाः क्वखायेगु चलन दु ।
न्याफाति न्ह्यंंगु चाया थल । म्हुतु चकनाः हः दइ । ककु भचा ती । दथुइ भ्वरि खानाः क्वय् भचा चीचा जुइ । प्यं खः ला मखु ला धया थें ग्वः मुनाः दथुइ माथं वनी । हाजा तयेत यच्चुक सिलाः फ्वसी पुसा तये थें यानाः क्वाक्क हाइ । प्वक दयेकेत मना वालाः हाजा थुकी तयाः त्यनी । स्वब्वय् निब्व जक जायेकी । म्हुतुप्वालय् भ्यगःचा बाय् धौभ्यगः पुसा तइ । घाँय्म्वः, भांग्रा, सुकू आदिं भुनाः प्वक क्व वयेकेगु याइ ।
क्वतः– थुकी क्वतःज्वलं व पुजाज्वलं तयाः पुजा यायेगु ज्या याइ ।
धालाचा– थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति– निगः स्वानाच्वंगु चिचीग्वःगु ख्वलाचाय् जायेक जायेक धौ तइगु खः । पुजा क्वचायेकाः सिन्हः तिकीबलय् मिजंतय्त जवगु न्हकुइ व मिसातय्त खवगु न्हकुइ धौपति तिकी ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत वा द्यःयात लः बीत नीलः तइगु खः । थुकी दाफ्वःस्वांया कचा तइ ।
समय्ख्वला– थुकी समय्बजि तइ । समय्बजि धायेबलय् बजि, हाकुमुस्या, पालु, पःमाय् वा मस्यांचा वा भुति, न्या वा मनाछ्वय्ला व वः तइगु खः।
सादुरुथल– थुकी सादुरु तइसा थ्वया लिसें सितु नं तयेगु याइ ।
काय्भः– निगू दइ। छगुलिइ म्हासुसिन्हः तइसा मेगुलिइ भुइसिन्हः तइ । छगुलिइ हे निगू ख्वलाचा घानातःगु चीग्वगु सिन्हःमू नं दु । थज्याःगुलिइ छगू ख्वलाचाय् म्हासुसिन्हः व मेगुलिइ भुइसिन्हः तइगु खः ।
मेमेगु ज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय््, जजंका, इताः, ग्वःजा, ताय्, ह्वःजाब्वःजा, घ्यः–कस्ति, बजि, सिसाबुसा, मरिचरि, पसूका, समय्बजि, किसली, ग्वःध्यबा ।
३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया च्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकया कसय् जुइक तयातइ ।
असं त्वाःया सिथय्लाक थ्व बहाः दु । तक्षेबहाःया कचा बहाःकथं खवय्लाक लाःगु चुकयात क्वथुबहाः धाइ । अशोकबृक्षया नामं असं नामाकरण जूगु व वहे नांम्ह अशोकबृक्ष विहार धकाः थ्व बहाःया नामाकरण याःगु खनेदु । विहारया छुं नं अवशेष थन मदु । तर पश्चिमाभिमुख जुयाच्वंम्ह ह्याउँख्वाम्ह अमिताभ बुद्ध थ्व विहारया क्वापाःद्यः खः । थन पुजा यायेत गं, बज्र,च्वाम्व दक्व तयातःगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यःया क्वथा दुने पसःया गोदाम दयेकातःगु दु ।
झिंखुगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । वि.सं. १९९० सालया भुखाय् धुंकाः थ्व द्यःछेँ दयेकूगु खः । न्हापा थनया पुजाआजा तक्षेबहाःया गुर्जुपिंसं याना वयाच्वंसां आयस्ता मदयाः लिपा दिनावंगु खनेदु ।
यल क्वन्ति अर्थात् कुम्भेश्वर देगःया लिउने च्वंगु मूलँपु त्वःता भचा खवय्पाखे वनेबलय् क्वन्ति बही (काश्यप मिश्र संस्कारित ललितवर्ण महाविहार) दु । बही समतल जमिन स्वयां च्वय् लाःगुलिं ताःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेमाः । दुने महांकाः छेलिइ माहाहाल द्यः ला दु, तर अन दयेमाःगु वास्तुकला मदयाः खुल्लागु थाय् जुयाच्वन । अनसं धर्मचक्र दुगु लिच्छविकालीन ल्वहं दु । थन गन्धुरी द्यः दूगु बही देगः नितँ जायेक दयेकातःगु व न्हापांगु तल्लाय् बार्दलि पिकयातल ।
बहीद्यःगःया मूलुखाय् वनेथाय निखे निम्ह सिंह दु । तोरण मदुगु तर मिखा कंकातःगु मूलुखाया दुने अक्षोभ्य तथागत दु । बहीदेगःया पौ नाप छचाःखेरंया बहीछेँया पौ सरह यानाः स्वाकातल । खदेगःया पल्लिइ चैत्य आकारया गजू दु । बहिलिइ दथुइ लिच्छविकालीन चैत्य दु । बहीया निर्माणसम्बन्धी अभिलेख छुं मदुसां थ्व बही लिच्छविकालय् दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. ७४३ व ने.सं. ८६५या अभिलेखय् थन थीथी निर्माणया ज्या जूगु खनेदु । अथे हे थ्व बही व इखाछेँ बही दयेकूपिं निम्ह दाजुकिजा खः धायागु नं जनश्रुति दु ।
थनया संघं बौद्ध परम्पराकथं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती पुजा यायेगु आदि व्यवस्था यानाच्वंगु दु । थन भाद्रकृष्ण द्वितीया वा मतयाः कुन्हु चीभाः बुसाधं व सकिमना पुन्हिकुन्हु महांकाल पुजा यायेगु नं परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिया कचाबही कथं चीधंगु क्वन्तिबही यम्बहाः (ललितवर्ण विहार)यात कायेगु याइ ।
माःकथं ख्वाःपाःया थासा थाये धुनकि उकिं ख्वाःपाःया क्वँय् दयेके माः । थुकिया निंतिं थासा द्यःने म्हय् कापः, मलमल कापः व कचिभ्वंया ज्या न्ह्याकी । थासाय् दानाः थासा त्वपुइक छचाखेरं निलांगु स्वलांगुति तपाः जुइक म्हय् कापः चाइ । अनं ख्वातुगु पुन्तुं कापः कुचा कुुचा खुनाः सिधाःया सुका पियाः बुजः बुजः वयेकी । भू सी मदयेक छकूया बुजः व मेगु कुचाया बुजः स्वानाः पुन्तुं कापः तिकी । थुकथं हे सालुगु मलमल कापः नं खुनाः छबः छबः काये छिंक पँ चिनातइ । थुलि धुंकाः क्वाराक्वारा च्वंगु कचिभ्वं ग्वारा चिनाः वसः ही थें ब्वब्व स्यानाः नाइसे च्वंकाः माःकथं तःकू चीकू जुइक कुचाकुचा खुनातइ ।
थ्वयां लिपा मैदा छुचुं व सरेस ल्वाकछ्यानाः मः दायेकी । मः दायेकेत पुलुपुलु मि च्याकाः सिँत्वाःचां संकुसंकुं सरेस कू खने मदयेक दाबुक्क दायेके माः । थ्व मः निन्हु स्वन्हुतक ज्या कायेज्यू । वयां लिपाया मः नं तिकूगु क्वातुइ मखु । हाकनं न्हूगु मः दायेके माः ।
दकलय् न्हापां ख्वाःपाःया थासाय् दक्वं कुंकुलां न्यंक मः इली । मः इले धुनेव उकिया द्यःने न्हापा चानातःगु म्हय् कापः लाइ । थासाय् म्हय् कापः लायेन्ह्यः सम्बन्धित द्यः लुमंकाः ‘सःसःथे दयेके त्यना, द्वँबिद्वँ क्षमा’ धकाः क्षमा फ्वनेमाः । म्हय् कापः लायेधुनकि द्यःने मः इलाः ख्वाःपाःया कुंकुलां स्वचायेक क्वक्वत्यले माः । म्हय् कापः तिकूगु मः न्हगनकि हाकनं छबः मः इलाः पुन्तुं कापः तिकी । पुन्तुं कापः तिकेबलय् छबलं मेगु बः द्यमतंक सिधालं सिधाः जक थीक तिकेमाः । थ्व नं न्ह गनकि हाकनं मः युयुं न्याबःति सालुगु व ख्वातुगु मलमल कापः बः बः तिकी । थुलि धुनकि ख्वाःपाः ख्वातुगु गाः मगाः स्वयाः मगाःसा मेगु बः तिकी । ख्वातुगु गातकि थुकियात निघौति गंके माः । थुलि ज्या ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या जुल । थनंलि ख्वाःपातय् ला जायेकेगु ज्या न्ह्याइ ।