पुजा यायेबलय्‌ स्वां, सिन्हः व खाद्यवस्तु आदि प्रसाद थें तुं थीथी द्यःपिंत पुजा यायेबलय्‌ वस्त्रया रुपय्‌ रंगीचंगी कापः व का छायेगु व उकियात प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु ।

ग्वय्‌का

न्याताजि उनया खुपु कचिका खिपः थें गुइँगुइँ निलाः छपु यानातःगु तपुगु क्वखा । थुकियात षट्योगिनीया प्रतीक कथं कायेगु चलन दु । थुगु का ततःधंगु पुजाय्‌ गथेकि बज्रयान परम्परा कथं गुह्यपुजा, वज्राभिषेक ज्या, जंक्व, वःलाः, थकाली लुइगु आदि धार्मिक ज्याय्‌ द्यःया प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । बुंगद्यः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः जय्‌मांपिंसं लुँची छाःवनीबलय्‌ पसूकाया ग्वारा नं तयायंकी । वहे पसूका ग्वारायात पाञ्जुया जःपिंसं निलाः बुंगद्यःयात छाइ । व हे ग्वयेका प्रसादया रुपय्‌ बीगु चलन दु । मेमेगु का द्यःयात छाइबलय्‌ काग्वारा नापं छाइ, तर ग्वय्‌का ग्वारा मयासे छपु छपु यानाः पु पु छायेगु चलन दु ।

परित्राण का

बौद्ध धर्मकथं परित्राण पाठ याइबलय्‌ बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीकया रुपं स्वतु ल्हानातःगु कचिका सकसिनं ल्हातं ज्वनाः पाठ सिधयेकाः छुं नं अय्‌भय्‌ दुःख मवयेकेगु रक्षाया लागि ग्रहण यायेगु खः । गुलिसियां थुकियात क्वखा थें क्वखाइसा अप्वःसिनं जव ल्हातिइ चीगु याइ ।

पसूका

न्याताजिगु उनयागु कचिका, गथेकि ह्याउँगु, म्हासुगु, वाउँगु, तुयुगु व वँचुगु वा हाकुगु छथाय्‌ तयाः निलातःगुयात पसूका धाइगु खः । थुकियात पंचसूत्र का धायेगु नं चलन दु ।

थीथी द्यः पुजाय्‌ गथेकि सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌, न्हू छेँय्‌ अष्टमातृका पुजाय्‌, तारा पुजाय्‌, सत्वपुजाय्‌, क्वाःपाःद्यः आदि पुजाय्‌ पसूका छायेगु चलन दु । थ्व हे पसुकायात प्रसादया रुपय्‌ कयाः क्वखायेगु चलन दु ।

न्याफाति न्ह्यंंगु चाया थल । म्हुतु चकनाः हः दइ । ककु भचा ती । दथुइ भ्वरि खानाः क्वय् भचा चीचा जुइ । प्यं खः ला मखु ला धया थें ग्वः मुनाः दथुइ माथं वनी । हाजा तयेत यच्चुक सिलाः फ्वसी पुसा तये थें यानाः क्वाक्क हाइ । प्वक दयेकेत मना वालाः हाजा थुकी तयाः त्यनी । स्वब्वय् निब्व जक जायेकी । म्हुतुप्वालय् भ्यगःचा बाय् धौभ्यगः पुसा तइ । घाँय्म्वः, भांग्रा, सुकू आदिं भुनाः प्वक क्व वयेकेगु याइ ।

क्वतः– थुकी क्वतःज्वलं व पुजाज्वलं तयाः पुजा यायेगु ज्या याइ ।
धालाचा– थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति– निगः स्वानाच्वंगु चिचीग्वःगु ख्वलाचाय् जायेक जायेक धौ तइगु खः । पुजा क्वचायेकाः सिन्हः तिकीबलय् मिजंतय्त जवगु न्हकुइ व मिसातय्त खवगु न्हकुइ धौपति तिकी ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत वा द्यःयात लः बीत नीलः तइगु खः । थुकी दाफ्वःस्वांया कचा तइ ।
समय्ख्वला– थुकी समय्बजि तइ । समय्बजि धायेबलय् बजि, हाकुमुस्या, पालु, पःमाय् वा मस्यांचा वा भुति, न्या वा मनाछ्वय्ला व वः तइगु खः।
सादुरुथल– थुकी सादुरु तइसा थ्वया लिसें सितु नं तयेगु याइ ।
काय्भः– निगू दइ। छगुलिइ म्हासुसिन्हः तइसा मेगुलिइ भुइसिन्हः तइ । छगुलिइ हे निगू ख्वलाचा घानातःगु चीग्वगु सिन्हःमू नं दु । थज्याःगुलिइ छगू ख्वलाचाय् म्हासुसिन्हः व मेगुलिइ भुइसिन्हः तइगु खः ।
मेमेगु ज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय््, जजंका, इताः, ग्वःजा, ताय्, ह्वःजाब्वःजा, घ्यः–कस्ति, बजि, सिसाबुसा, मरिचरि, पसूका, समय्बजि, किसली, ग्वःध्यबा ।

३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया च्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकया कसय् जुइक तयातइ ।

असं त्वाःया सिथय्‌लाक थ्व बहाः दु । तक्षेबहाःया कचा बहाःकथं खवय्‌लाक लाःगु चुकयात क्वथुबहाः धाइ । अशोकबृक्षया नामं असं नामाकरण जूगु व वहे नांम्ह अशोकबृक्ष विहार धकाः थ्व बहाःया नामाकरण याःगु खनेदु । विहारया छुं नं अवशेष थन मदु । तर पश्चिमाभिमुख जुयाच्वंम्ह ह्याउँख्वाम्ह अमिताभ बुद्ध थ्व विहारया क्वापाःद्यः खः । थन पुजा यायेत गं, बज्र,च्वाम्व दक्व तयातःगु खनेदु । थौंकन्हय्‌ थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यःया क्वथा दुने पसःया गोदाम दयेकातःगु दु ।

झिंखुगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । वि.सं. १९९० सालया भुखाय्‌ धुंकाः थ्व द्यःछेँ दयेकूगु खः । न्हापा थनया पुजाआजा तक्षेबहाःया गुर्जुपिंसं याना वयाच्वंसां आयस्ता मदयाः लिपा दिनावंगु खनेदु ।

यल क्वन्ति अर्थात् कुम्भेश्वर देगःया लिउने च्वंगु मूलँपु त्वःता भचा खवय्‌पाखे वनेबलय्‌ क्वन्ति बही (काश्यप मिश्र संस्कारित ललितवर्ण महाविहार) दु । बही समतल जमिन स्वयां च्वय्‌ लाःगुलिं ताःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेमाः । दुने महांकाः छेलिइ माहाहाल द्यः ला दु, तर अन दयेमाःगु वास्तुकला मदयाः खुल्लागु थाय्‌ जुयाच्वन । अनसं धर्मचक्र दुगु लिच्छविकालीन ल्वहं दु । थन गन्धुरी द्यः दूगु बही देगः नितँ जायेक दयेकातःगु व न्हापांगु तल्लाय्‌ बार्दलि पिकयातल ।

बहीद्यःगःया मूलुखाय्‌ वनेथाय निखे निम्ह सिंह दु । तोरण मदुगु तर मिखा कंकातःगु मूलुखाया दुने अक्षोभ्य तथागत दु । बहीदेगःया पौ नाप छचाःखेरंया बहीछेँया पौ सरह यानाः स्वाकातल । खदेगःया पल्लिइ चैत्य आकारया गजू दु । बहिलिइ दथुइ लिच्छविकालीन चैत्य दु । बहीया निर्माणसम्बन्धी अभिलेख छुं मदुसां थ्व बही लिच्छविकालय्‌ दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. ७४३ व ने.सं. ८६५या अभिलेखय्‌ थन थीथी निर्माणया ज्या जूगु खनेदु । अथे हे थ्व बही व इखाछेँ बही दयेकूपिं निम्ह दाजुकिजा खः धायागु नं जनश्रुति दु ।

थनया संघं बौद्ध परम्पराकथं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती पुजा यायेगु आदि व्यवस्था यानाच्वंगु दु । थन भाद्रकृष्ण द्वितीया वा मतयाः कुन्हु चीभाः बुसाधं व सकिमना पुन्हिकुन्हु महांकाल पुजा यायेगु नं परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिया कचाबही कथं चीधंगु क्वन्तिबही यम्बहाः (ललितवर्ण विहार)यात कायेगु याइ ।

माःकथं ख्वाःपाःया थासा थाये धुनकि उकिं ख्वाःपाःया क्वँय् दयेके माः । थुकिया निंतिं थासा द्यःने म्हय् कापः, मलमल कापः व कचिभ्वंया ज्या न्ह्याकी । थासाय् दानाः थासा त्वपुइक छचाखेरं निलांगु स्वलांगुति तपाः जुइक म्हय् कापः चाइ । अनं ख्वातुगु पुन्तुं कापः कुचा कुुचा खुनाः सिधाःया सुका पियाः बुजः बुजः वयेकी । भू सी मदयेक छकूया बुजः व मेगु कुचाया बुजः स्वानाः पुन्तुं कापः तिकी । थुकथं हे सालुगु मलमल कापः नं खुनाः छबः छबः काये छिंक पँ चिनातइ । थुलि धुंकाः क्वाराक्वारा च्वंगु कचिभ्वं ग्वारा चिनाः वसः ही थें ब्वब्व स्यानाः नाइसे च्वंकाः माःकथं तःकू चीकू जुइक कुचाकुचा खुनातइ ।
थ्वयां लिपा मैदा छुचुं व सरेस ल्वाकछ्यानाः मः दायेकी । मः दायेकेत पुलुपुलु मि च्याकाः सिँत्वाःचां संकुसंकुं सरेस कू खने मदयेक दाबुक्क दायेके माः । थ्व मः निन्हु स्वन्हुतक ज्या कायेज्यू । वयां लिपाया मः नं तिकूगु क्वातुइ मखु । हाकनं न्हूगु मः दायेके माः ।
दकलय् न्हापां ख्वाःपाःया थासाय् दक्वं कुंकुलां न्यंक मः इली । मः इले धुनेव उकिया द्यःने न्हापा चानातःगु म्हय् कापः लाइ । थासाय् म्हय् कापः लायेन्ह्यः सम्बन्धित द्यः लुमंकाः ‘सःसःथे दयेके त्यना, द्वँबिद्वँ क्षमा’ धकाः क्षमा फ्वनेमाः । म्हय् कापः लायेधुनकि द्यःने मः इलाः ख्वाःपाःया कुंकुलां स्वचायेक क्वक्वत्यले माः । म्हय् कापः तिकूगु मः न्हगनकि हाकनं छबः मः इलाः पुन्तुं कापः तिकी । पुन्तुं कापः तिकेबलय् छबलं मेगु बः द्यमतंक सिधालं सिधाः जक थीक तिकेमाः । थ्व नं न्ह गनकि हाकनं मः युयुं न्याबःति सालुगु व ख्वातुगु मलमल कापः बः बः तिकी । थुलि धुनकि ख्वाःपाः ख्वातुगु गाः मगाः स्वयाः मगाःसा मेगु बः तिकी । ख्वातुगु गातकि थुकियात निघौति गंके माः । थुलि ज्या ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या जुल । थनंलि ख्वाःपातय् ला जायेकेगु ज्या न्ह्याइ ।

जा बजिया ब्वतिं नयेगु याना मतःसां क्वलःयात अन्नया धलखय् दुथ्याका तःगु दु। क्वलःया उन सियू सियू हाकु हाकु नःगु जुइ। भचा तुयू नःगु जातया नं दु। थुकिया स्वरुप पतिचिं थें जुयाः चाकुलाः ला धयाथें जुइ।
क्वलः पीत मा थःसाला च्वनी मखु। दुधंगु ग्वः ल्ययाः नलें च्वंक ह्वलाः पीगु याइ। माथं वंथाय् जूसा बःचा बःचापौ ज्यानाः पी। पाखाबुँइ पीबलय् पौ मकासे नं पीगु याइ, पौ ज्यानाः नं पीगु याइ। लः मुनीथाय् क्वलः पी मखु। थुकियात यक्व लः मज्यू। चा भचा भचा प्यानाच्वनीगु थासय् सल्लफल्लं ब्वलनाः बांलाइ। बःचामा जुल धायेव चा क्वानाः घाँय् पुयाः प्वलय् चा भचा भचा भुनाबीगु याइ। थुकिया मा यक्व तमा मजुसे सिमिया मा थें जक जुइ। छगू च्वतय् स्वहः दइ। ब्वलने गाःगु माय् हःया कापिं च्वः वयाः बुँ ज्वनावइ। बुँ झ्वाः झ्वाः ह्वइ। थुकी सइगु धे नं झ्वाः झ्वाः जुयाः हे सइ। छधेय् न्यागलं निसें गुंगः तक नं ग्वः दइ।
क्वलः पीत दाये पाले यानाः चा नचुकीबलय् हे साः भचा भचा ह्वलेगु याइ। यक्व तइ मखु असाः जुल धायेव मा जक जुयाः लतर पतर जुइ। बरु मगाः थे जूसा बःचामा जुइकाः नं तयेगु याइ।
धे म्हासुल धायेव धे जक कुनाः नं क्वलः हायेकी। मानापं पुयाः गंक पानाः धिरः वानाः नं हायेकेगु याइ। धे कुनाः हायेकीबलय् सिकं धिरः वानाः हायेकीगु यचुके थाकुइ।
क्वलः केँ खुनाः व सियाः नयेगु याइ। थुकियात गरमगु नसाकथं कयातःगु दु। तांन्वःबलय् सिकं चिकुबलय् नयेगु याइ। थ्व नल धायेव चिकुसां सर्दिं थी फइ मखु। अथे जुयाः सुद्ध चिकुलां छकः निकः जक जूसां क्वलः सियाः व केँ खुनाः नयेमाः धकाः धायेगु याइ। ख्वपय् यानाः कैद्यः पुज्याइबलय् मेमेगु ज्वलंया लिसें क्वलः सियाः तयाः नं द्यः पुज्ज्याये माःगु नेवाःतय् थिति दु।

येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय्‌ ३०० मिटर च्वसं जवपाखे क्वसांबहाः दु । छगू कलात्मक लुखा दुनेया थ्व बहालय्‌ शाक्य जातया कुलपुत्रपिंत प्रबजित याइ । थ्व बहाःयात चलनचल्तीया भासं तमूबहाः नं धायेगु याःसा संस्कृत नां रत्नाकर महाविहार खः । विहारया सर्वसंघ चीधंगु खःसां द्यःपाः पालंपाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

लगंबहाःया पलिस्था याःम्ह आयुदेव मदुगु सछिदँ लिपा शाक्यवंशया दाजुकिजापिं नं ब्यागलं च्वनेगु झ्वलय्‌ जीवदेव धाम्ह शाक्यकुलपुत्र थुगु थासय्‌ च्वंवल धाइ । वि.संं. ६९३ पाखे व्यापारया निंतिं ल्हासाया लँ चाये धुंकाः न्हय्‌गूगु शताब्दीपाखे नरेन्द्रदेवं कान्तिपुरया प्रशासनया निंतिं महासामन्त कथं थ्व बहाःया जीवदेवयात नियुक्त याःगु जुयाच्वन । जीवदेवयात नीति, नियम स्यूम्ह, लोककल्याण याइम्ह, स्वार्थ मस्वइम्ह धकाः धयातल । महासामन्त जुयाः यक्व धनसम्पत्ति कमे यानाः व हे सम्पत्तिं रत्नाकर महाविहारया नांम्ह विहार पलिस्था यानाः थीथी गुथि नं स्वनावन ।

थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः ह्यूमत त्वाः जःखः पलिस्था यानातल । उपिं खः— तुकंबहाः, कुसांबहाः, दीपंकर महाबुद्ध बुद्धवारी । थ्व विहारयात ने.सं. ८६५ पाखें शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं जिर्णोद्धार याःगु धकाः जोन के लकया सफुलिइ न्ह्यथनातल । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पुलांगु पहकथं स्वयेगु खःसा विहारया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः, आँय्‌पापौ दु । दकलय्‌ च्वय्‌या तँय्‌ विमानझ्याः, क्वय्‌या तँय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, दकलय्‌ क्वय्‌या तँय्‌ क्वाःपाःद्यः दु । चिचिपाःगु याकःझ्या, क्वाःपाःद्यःया मू लुखाय्‌ तोरं तयातःगु दुसा निम्ह सिंह नं दु ।

विहारया दथुइ लाक्क चिग्वःगु अशोक चैत्य पलिस्था यानातल । न्हापा थ्व चैत्य खुला खःसा थौंकन्हय्‌ लीया पौ तयातल । चैत्य क्वसं सरस्वती व हनुमानया मूर्ति न पलिस्था यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःछेँ थौंकन्हय्‌ स्यनाः छतँ जाः जक जुयाच्वन । सुरक्षाया निंतिं छचाखेरं रेलिङ्ग बार तयातलसा च्वय्‌ नितँजाः द्यःने जस्तां त्वपुयातःगु खनेदु ।

ज्या सिधयेकाः याइगु पुजा । तु काकेगु व चाकु दयेकेगु दक्वं ज्या सिधल धायेव ज्या सिधःगु लसताय् द्यः पुज्यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थुगु पुजाय् खलःपिं भिंmनिम्ह जक च्वनी ।