क्वःनेया क्वःहिति न्ह्यःनेसं च्वंगु गल्लीइ लाःगु बहाः खः– क्वःहिति बहाः । थ्व बहाः शाक्यपिं च्वनीगु बहाःकथं म्हस्यू । गुणकामदेवं येँदे निर्माणया झ्वलय् क्वय्या बस्तीया निंतिं ल्वहं हिति दयेकूगु खः, व हे क्वय् त्वालय् च्वंगु ल्वहंहितियात क्वःहिति धाइ । थ्व हे क्वःहितिया नाम्हं बहाःया नां नं क्वःहिति बहाः जूवन । लगंबहाःया छम्ह काय्मचा थः ध्यबा दुम्ह दाजुपाखे अपहेलित जुयाः ब्यागलं च्वनेकथं थन च्वंवःगु धापू दु । लिपा जुजुया उजं व ग्वाहालिं थन बहाः निर्माण यानाः थन हे बरे छुइगु यात । लगं बहाःया हे काय्मचा जूगुलिं वं थ्व बहाःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार धकाःतःगु खनेदु । थ्व विहार गुबलय् पलिस्था यात धयागु प्रमाणिक दसि लुया मवःसां बहालय् च्वंगु चिभाः ने.सं. १०४० पाखे जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।
क्वःहिति बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख मैत्रीय बोधिसत्व खः । क्वाःपाःद्यःया लुखाफुसय् तयातःगु सिँयागु त्वलनय् छेपूः व छेपूया क्वसं थीथी द्यःत दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाया जवंखवं याकःझ्याः, तोरं च्वसं पसुकाझ्याः, वया जवंखवं याकःझ्याः, च्वय् बहालय् क्वस्वयेजिइक तपाःगु झ्याः दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं चीधिकःपिं सिंह निम्ह, न्ह्यःने चिभाद्यः, चिभाःया क्वसं पलेस्वां दुगु मन्दपाः, मन्दःया क्वसं पिण्डगाः स्वगाः, चिभाःया दक्षिणपाखे छत्रपाल, छत्रपालया पूर्वपाखे चिग्वःगु प्यपाः ख्वाः दुम्ह महाद्यः, महाद्यःया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं, महाद्यःया पूर्वपाखे स्वंपाः मन्दःपाः नं दु । चिभाःया नापसं निगू ल्वहंपौ नं दु । चिभाःया पूर्वपाखे होम यायेगु जज्ञशाला दु । विहारया मू लुखां दुहां वयेबलय् जवंखवं गणेद्यः व महांकाःद्यः दु । बहाःया देपापाखे चपलि कोक्षबहि दु । थन गुंलाबलय् बहिद्यः ब्वयेमाः ।
थ्व विहारया काय्मस्तय्त बरे छुइबलय् धाःसा लगंबहाःया थाकुलित वयाः हे आंग्सा चायेगु चलन दु । थ्व बहालय् दुनेछेँ, पिनेछेँ व बाहाःछेँ यानाः स्वंगू कवः दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवः लगं बहालं वःपिं खःसा बहाःछेँ कवःपिं किपूया तौदहपाखें वःपिं धकाः नालातःगु दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवःपिंसं थः आजुपिं राम व लक्ष्मणया नांम्ह गुथि नीस्वनाः गतिविधि यानाः भ्वय् नया वयाच्वंगु दनि । दुनेछेँ कवःपिंसं लांआजु धकाः सम्यक द्यः ब्वयेगु व येँयाःबलय् क्वःहिति पिने दयेकातःगु बल्चाय् दलू ब्वयाः मत बियाः समय्बजि इना वयाच्वंगु दुसा पिनेछेँ कवःपिंसं लक्षिमां आजु श्राद्ध गुथि न्ह्याकाः दँय्दँसं सकल जःपिंसं भ्वय् न्यायेका वयाच्वंगु दु ।
नेवाः लोकजीवनया छगू न्ह्याइपुगु पक्ष क्वाः नं खः । नेवाः समाजय् क्वाःयात कासाया रुपय् कायेगु चलन दु । थ्व क्वाःकासा म्हितेत ई ब्यः थाय्बाय् थथेहे जुइमाः धयागु मदु । क्वाः कासा निम्ह जक नं म्हिते ज्यू । अथेहे निगू पक्ष च्वनाः नं म्हिते ज्यू । छम्हेस्यां न्ह्यसः न्यनी मेम्हस्यां लिसः बीगु याइ । थथे लिसः बीमफुत धाःसा न्ह्यसः न्यनीम्हेस्यां लिसः बीमफुम्हेसिके गां फ्वनेगु याइ । थथे गां फ्वनीबलय् छंत बांलाःम्ह कलाः बी वा बांलाःम्ह भाःत बी वा घोरिम्ह खिचा छम्ह बी धकाः हासिख्यालि यायेगु नं चलन दु । थ्व क्वाःकासायात केवल मनोरञ्जन वा ई छ्यायेगु छगू कासाया रुपय् जक मकासे बौद्धिक व्यायामया छगू माध्यम नं धायेछिं । उकिं क्वाःकासायात थौंया न्ह्यसः लिसः कासाया पूर्वरूप कथं नालेबहःजू । नेवाः समाजय् प्रचलित क्वाःकासायात क्वय् बियाकथं ब्वथले छिं ।
रूप पक्षया आधारय्
क) चीहाकःगु क्वाः — मचां मांयात ख्वयेकी (गं न्याय्कीगु)
ख) तःहाकःगु क्वाः — छंत जिं काःवया, छं जितः पनाच्वन, छ छकः चिलाब्यूसा छंत हे जिं कयायंने (वा वःबलय् लः काःवनेगु )
ग) अनुप्रासयुक्त — नयेबलय् नसा, तीबलय् तिसा, बुइबलय् बुसा (चिकं)
घ) लय् सूरयुक्त — पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत् (नयेगु वा)
विषयवस्तुया आधारय्
क. प्राकृतिक वस्तु तथा वातावरण सम्बन्धी— सालां चमबू ध्यनां प्यमदं (खुसि)
ख. अंगप्रत्यंग सम्बन्धी— मनां मबू छुयां क्वः? (सँ)
ग . खाद्यवस्तु सम्बन्धी— सिजःया त्यपय् असर्फी जायेक? (गंगु ह्याउँमल्ता)
घ. आधुनिक क्वाः — ब्वाँय्वनेफु तर न्यासिवने मसः, हालेफु तर नवाये मसः (मोटर) आदि
थुकथं थुपिं क्वाःकासां केवल मनोरञ्जनया नापं वौद्धिक व्यायाम जक याकीगु मजुसे नेवाः लोकजीवनया थीथी पक्ष तथा उमिगु आचार विचार जक मखु उमिगु सिर्जनशीलता कल्पनाशीलतायात नं उलि हे ब्वयेगु याःगु दु ।
नेपालभाषाया छुं छुं क्वाः
क्वाःया न्ह्यसः क्वाःया लिसः
ध्यनां चमबू पालां त्वाः मदः खुसि
वनेत वनेसः लिहांवये मसः खुसि
मनां मबू छुयां क्व सँ
सिजःया त्यपय् असर्फि जायेक ह्याउँगु मल्ता
मामं मचायात भागि याः घलं ताँफय् लः थीगु
मांमं ल्हवइ मचां त्वनी घलं ताँफय् लः थीगु
छन्त जिं काः वयाः छं जित पनाच्वन छं चिलाब्यूसा छन्त हे जिं कयायने वा वयाच्वंबले लः काःवनेगु
तःधंगु ख्यलय् चतांमधि छपा आकासय् च्वंगु पुन्हीया चन्द्रमा
ग्वाखंप्वाचाय् ला छपाँय् दु म्हुतुइच्वंगु म्ये
पल्टन पल्टन नि पल्टन हक्व हक्व चत् म्हुतुइच्वंगु वाझ्वः
चाकलाःगु सुकुली फ्यतुइमज्यू लःकायेगु तुं
न्याम्ह दाजुकिजाया छपाः भु ल्हाःपाः
निम्ह दाजुकिजा दु । नवाये मसःसां खँ ब्याके सः मिखा
तःकेँ निम्ह, म्हुतु मदुसां खँ ल्हायेसः मिखा
थां थां प्यथां हासा हासा निहासा पुलु पुल छपुलु किसि
क्वय् पाउँ, दथ्वी पालु च्वय् न्यालु अय्लाः कायेगु
मां सुन्दरी म्ह्याय् बोक्सी गुलाफ स्वांया मा
प्यकुने प्यंगू त्वाः दु तर वया मदु छुं हे ख्वाः रुमाल
न्हयःने छकः लिउने छकः सर्गतय् वने ग्वःकः ग्वःकः भुतुमाली
सर्ग स्वयाः बाजं थायेगु भुतुमाली ब्वयेकेबलेय् लताइनं का तुलेगु
नयेबलय् कस्ति ल्ह्वयेबले कपाय् तु
म्ह छम्हं मिखा दतं अय् नं कां द्वक
सुथय् लुयाः बहनी बी न्हिनय् चकंक सर्गतय् थी सूर्द्यः
स्वःसा निम्ह मस्वःसा छम्ह छन्त स्वयां थःत खन न्हाय्कं
पानातःगु मरी नयेमज्यू सप्पा अंगलय् पानातैगु
ग्वय् लासा छत्र कुसा फकंमा
मचाम्ह नानी तसकं ग्यानी हाली मखु सनी मखु सुम्क च्वनी कतांमरी
मां स्वयाः म्ह्याय् जान्ने ल्वहंमा
ल्हाःनं मदु, तुति नं मदु तर उखें थुखें जुइसः ध्यबा
चिकुलाया इलय् मि मच्याःसां कुँ वः खसु
न्ह्यःनें शंखपुइम्ह लिउनें पंखां गालीम्ह खिचा
भाःतं कलाःया सकतां खं छता जक मखं कलाः बर्खीच्वनीगु
लःमदु पुखुली ब्यांचा तिं तिं न्हू भाजनय् कःनि सीगु
चीधिकःम्ह बाबुचिया निगः तुपुली सियातःगु मुस्या
निम्हत्यपूया छपु जनी खापाया खवः
गुलि नल उलि हे ल्ह्वइम्ह जाकि बजि दायेगु पाथि
वा मदुम्हेस्यां सु प्वाँय् नः भुतुली सु दुइगु
घनघोर जंगलया दथ्वी हिया खुसी बाः वः सिंच छायेगु
ब्वल ब्वल धाइ ब्व नं ब्वः तर ब्वःगु मखं भुखाय् ब्वइगु
थ्यु धाल कि थी, थीमते धाल कि थी मखु म्हुतुसी
तकिंतकिं बां तये गंगामाइ तःलय् तये ह्याउँमचा द्यःने तये बजां त्वनेगु ह्वखा
आखः दतं सफू मखु तिंन्हुलं माकः मखु चाकलातं तुं मखु मोह ध्यबा
छि झ्यालं वन जि गनं वने न्या दुगु जाः
वंथाय् तक बसालायावनीम्ह खासा
चायातःलय् म्हासुख्वाः माजु हलू मा
यल क्वालखु त्वाःया प्यकालं उत्तरपाखे स्वयाः वनेबलय् खवपाखे क्वाःबहाः दु । क्वाःबहाःयात हिरण्यवर्ण महाविहार वा क्वाथलखु विहार नं धायेगु याः । लिपा क्वाथलखुया अपभ्रंश जुयाः क्वालखु बहाः वा क्वाःबहाः जूवन धयागु धापू दु । थ्व बहाः यलया झिंच्याबहाः मूबहाः मध्ये छगू बहाः खः । पूर्वपाखे स्वयाच्वंगु थ्व विहारया स्वंगू लुखां दुहां वनेधुंकाः तिनि थनया मू क्वाःपाःद्यःया देगः खनेदइ । न्हापांगु लुखां दुहां वये न्ह्यः सिंह अले दुने वःलिसे पञ्चबुद्ध व थीथी द्यःयापिनि मूर्ति व कलश तयातःगु दु । मू देगः प्यतँजाः यानाः दयेकातःगु दु । थुकी स्वतँया पल्लिइ लुँपौ तयातःगु दु । थ्व देगलय् नं सिंह, द्यःफः, गं, मूलुखा जःखः थीथी मूर्ति, च्वय् वहःया व लुँ सियातःगु तोलं दु । वहःयागु मूलुखा दुने हिरण्यवर्ण महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागतया मूर्ति दु ।
थ्व देगःया न्हापांगु तल्लाय् पञ्चझ्याः, चीपाःगु झ्याः थीथी तोलं, त्वानाःसिँ, आदि दु । थ्व स्वयां च्वय्यागु पलि नं त्वानाःसिँ व खुगः चैत्य तयातःगु दु । दकलय् च्वय्यागु तल्लाय् नं थीथी मूर्ति व त्वानाःसिँ व देगःया दकलय् च्वय् झ्वःलाक झिंस्वंगः सुवर्ण चैत्य मध्ये दथुइया स्वंगः चैत्यय् छत्र तयाः गजूया रुप बियातल । थुगु देगःया पल्लिया हरेक म्हुतःया क्वसं
फय्गं खानातःगु दु । देगःया गजूनिसें मूलुखाया फुसय् तक लुँ सियाः प्यंगू पताः नं ब्वयेकातःगु दु । देगःया लिउने बज्र तयातःगु धर्मधातुमण्डल दु । हिरण्यवर्ण महाविहार गुबलय् निर्माण जुल धयागु खँ ऐतिहासिक प्रमाणया अभावं यकीन यानाः धायेमफुनि । थ्व विहारया नांया न्ह्यःने भाष्करदेव संस्कारित स्वानाच्वंगुलिं भाष्करदेव नांयाम्ह जुजुया पालय् दयेकूगु धयागु धापू दु । तर इतिहासय् भाष्करदेव धयापिं निम्ह जुजुपिं दुगुलिं गुम्हेसिया पालय् दयेकूगु धायेमफु । वंशावलीइ पिंगल विहार नापं थ्व विहार निर्माणया स्वापू दुगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । क्वाःबहाःया नित्य धयाथें सुवर्णाक्षर अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया पुजा पाठ, गं थानाः बाफाचाया निश्चित लागा परिक्रमा, रीतिथिति, गुथि उत्सव, अले थनयागु कलापूर्ण लुखा, तोलं, लुँपौ, लँुपाता, सुवर्णमय बिलंपौ, सजीव मूर्ति आदि भव्यतां यानाः थ्व बहाः राष्ट्रिय जक मखु, अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् थ्यंक गोल्डेन टेम्पलया नामं बय्बय् जुयाच्वंगु दु ।