तीमां तियाः यच्चुुसे च्वंकाः त्याचा त्याचा चिंक दयेकातःगुु कपाय् । ञं हीकाः इताः वाये थें वानाः का दयेकी । थुुगुु का तुुकी तुुलाः थाज्या थाइबलय् तिका तयेगुु याइ ।
कपी तयेगुु सिँया थल । म्हुुकुछिति हाकः व क्वलाछिति ब्या जुुइ । च्वय्या सी खाँस कयाः
न्ह्याके जीक पुुसा तयातइ । थल छगलं बुुत्ता कियाः बांलाका तइ ।
गजल थें कब्वाली म्ये न्हापा नेपालय् नं लोकंह्वाः धैगु सी मदु । तर नेपालभाषाय् थज्याःगु म्ये नं निपु प्यपु पिदंगु खनेगु । कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये
खः ः ‘छ नं गरीब खः जि नं गरीब खः’ । थुगु म्ये दुथ्याःगु प्रगतिशील म्येमुना म्येचाः ‘क्षितिज’ ने.सं. ११०३ स पिदंगु खः । थुगु म्येया सर्जकत मध्यय् छम्ह अमरराज शर्माजुया कथं थ्व प्रगतिशील कब्वाली म्ये खः । अनंलि यःत्यः मतिनाया खँपुत दुथ्याःगु कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ‘लाय्लामा’ ने.सं. ११०८ स पिदंगु खः । थुकी दुथ्याःगु कब्वाली म्ये हालादीपिं खः जुजुकाजि रंजित, ज्ञानु राणा व नगिना जोशी । विष्णु जल्मिं च्वयादीगु थुगु म्येय् लसय् हनादीम्ह कृष्णमान डंगोल खः । म्येया बोल थुकथं दु– हाकुमैंचा वये धाल तुयू मैंचा वये धाल, जिमि मां नं मयः धाल तंचाये मते न्हां मय्जु ।
कमल क्षेत्री नेवाः खय् संगीत ख्यलय् नांजाःम्ह शास्त्रीय संगीतविज्ञ ज्ञातालिसें म्येहालामि व लय्चिनामि खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०६१ दँय् येँया कुमारीगालय् जूगु खः । थ्वय्कःया अबु पुण्यलाल क्षेत्री व मां टेककुमारी क्षेत्री खः । मचा इलंनिसें हे संगीतय् भ्यलय्पुंम्ह थ्वय्कलं दकलय् न्हापां थः पाजुबाज्या पद्मबहादुर ‘रामायण बाः’ व भैरबबहादुर थापापाखें संगीत सयेकादीगु खः । लिपा कलकत्ताय् झायाः अन वय्कलं प्रेमनाथ कारञ्जित (प्रधान) व त्रेलोक्य सम्सेर राणा (टि.एल. राणा) पाखें नं संगीत सयेकादिल । थ्वय्कलं रेडियो नेपालय् दकलय् न्हापां हालादीगु म्ये ‘जलिजलि कति बाँचुं म’ खः। वि.सं. २०२६ सालपाखे रेकर्ड जूगु ‘माया कल्ले दियो नेप्टीलाई लाईटर’ संगीत ख्यलय् थ्वय्कःयात म्हसीका ब्यूगु मध्यय् छपू म्ये नं खः । अथेहे वय्कलं वि.सं. २०२८ सालय् पाखे ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वलय् दकलय् न्हापां हालादीगु नेवाः म्ये च्वमि विष्णुहरि व लय्चिनामि श्यामबहादुर थापाया ‘हाकनं छकः लिहां वःसा…..’ खः । छम्ह गैर नेवाः जुयाः नं थ्वय्कलं नेवाः संगीत ख्यलय् गजल म्येत पिथनाः आपालं योगदान यानादीगु दु । थ्वय्कलं हालादीगु ‘भचा भचा त्वंकि रे अय्लाः’ लिसें मेमेगु गजल म्ये तसकं हे लोकंह्वाः । गैर नेवाः जुयाः नेवाः म्येचाः पिथंम्ह व न्हापां नेवाः गजल हालादीम्ह नं थ्वय्कः हे खः । थ्वय्कलं नेवाः संगीत ख्यलय् गजल व मेमेगु यानाः स्वचाः म्येचाः पिथना दीगु दु ।
वि.सं. २०२७ सालपाखे सांस्कृतिक संस्थानय् लजगाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्कलं मुनामदन नाटकया सहायक संगीत निर्देशक खःसा मेमेगु आपालं नाटकय् नं संगीत तयादीगु दु । थ्वय्कलं ‘आमा’ संकिपालिसें आपालं नाटकय् म्हितादीगु दु । लिसें शास्त्रीय राग सम्बन्धित सफू ‘रागहरूको साँचो’ नं पिथना दीगु दु । च्यासःम्ह स्वयां अप्वःसित संगीत स्यनादीम्ह थ्वय्कःया चेलापिं मध्यय् नेवाः संगीत ख्यलय् नांदंपिं लोचन भट्टराई, स्वयम्भुराज शाक्य, नरसिंगलाल श्रेष्ठपिं नं खः । थ्वय्कःया कलाःलिसें निम्ह काय् व निम्ह म्ह्याय्पिं दु । पक्षघातया ल्वचं तःदँ उसाँय् मदया च्वंम्ह थ्वय्कः ने.सं. ११३९ चौलाथ्वः चौथि, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः । वय्कःया भचा भचा (ने.सं.११०८), धय्ब्यूगु यौवन (ने.सं.१११७), , याउँक च्वने (ने.सं.१११७), ख्वःगु नुगः (ने.सं.१११९, वय्कःया छपु म्ये दुथ्याः, पिकाकः तारारत्न स्थापित) म्येचाः पिदंगु दु ।
भारतय् भौतिकशास्त्र विधाय् विद्यावारिधि यानावःम्ह कमलकृष्ण नेपालय् आणविक ख्यःया शिक्षा प्रसार प्रचार अले अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकेगुली छम्ह न्ह्यलुवाः खः । नेपाल राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानया संस्थापक सचिव जुयादी धुंकूम्ह थ्वय्कःया कुतलय् नेपाल आणविक समाज नीस्वनेगु ज्या जूगु खः । छगू इलय् वय्कः थः हे थुगु समाजया नायः जुयादिल ।
भाजु कमलरत्न तुलाधर ने.सं.१०७६ कौलागा ३ कुन्हु येँय् बूगु खः । वय्कःया मांया नां हिराशोभा तुलाधर व बौया नां करुणारत्न तुलाधर खः । सालिन व्यक्तित्व भाजु कमलरत्न तुलाधर थःगु हे मतापं नेपालभाषाया सफूयात अंग्रेजी भाषाय् भाय् हिलाः हलिंन्यंक न्यंकेगु ज्याय् क्रियाशील जुयादीम्ह च्वमि खः । नेवाः खयाः नं नेवाःभाय् मसःपिं नेवाःत लिसेलिसें नेपालभाषा मांभाय् मखुपिं सकलसित नेवाःभाय् अःपुक खँल्हाबल्हा याये फयेकेत वय्कलं च्वयादीगु ज्वज्वलापा नांया सफूया झिंप्यंगू संस्करण तक पिदने धुंकूगु दु । थ्व सफूपाखें यक्व यक्व मनूत लाभान्वित जूगु दु ।
वय्कलं च्वयादीगु अंग्रेजी नेपालभाषा खँग्वः धुकू नं छगू महत्वं जाःगु सफू खः । वय्कःया न्हापांगु A Look at Newar Marriage नांया च्वसु नेपाल ट्राभलर पत्रिकाय् सन् १९८४ स पिदंगु खः । भाजु कमलरत्न तुलाधरया पिदंगु सफू धलः थुकथं खः – ज्वज्वलपा (नेपालभाषा, अंग्रेजी, नेपाली खँपु, सन् १९९९–२०१९ दुने झिंप्यकः प्रकाशन), अंग्रेजी–नेपालभाषा खँग्वःधुकू (ने.सं.१११६), क्याराभान टु ल्हासा (अंग्रेजी, सन् २००४), सिंहसार्थबाहु (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), महासत्व (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), शिव बिलाश (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), हिराशोभा तुलाधरया पौ (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद) । लिसें वय्कलं साहित्य गुथि, च्वसापासां पिथंगु Contemporary Writing in Nepal Bhasa सफुलिइ नेपालभाषाया च्वमिपिनि तःपु हे च्वसु अंग्रेजीं भाय्हिलादीगु दु ।
भाजु कमलरत्न तुलाधर प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु पाखें बि.सं.२०५५ य् सम्मानित जुयादीगु दु । वय्कलं नेपाल संवत् ११४४ पोहेलाथ्व दुतिया कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादीगु खः ।
कमला श्रेष्ठ (स्थापित) प्याखं हुलामिलिसें नेवाः व खस संगीत ख्यलय् अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०६८ कौलागाः सप्तमि, सोमबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्कःया अबु रामबहादुर श्रेष्ठ खःसा मां ईन्द्रमाया श्रेष्ठ खः । थ्वय्कःया इहिपाः तारारत्न स्थापित लिसें वि.सं.२०२६ सालय् जूगु खःसा थ्वय्कःपिनि स्वम्ह काय्पिं दु ।मचा इलंनिसें प्याखं हुलेगु व संगीतय् नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्कः झिंस्वदँया बैंसंनिसें संगीत ख्यलय् दुहां झाल । रेडियो नेपालय् वि.सं. २०१८ सालय् दुहां झाःम्ह थ्वय्कलं वि.सं. २०२४ सालय् रेडियो नेपालय् म्ये हालाः न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । थ्वय्कलं हालादीगु आधुनिक, भजन व लोकम्ये लोकंह्वाः। उकिसनं लोक लसय् हालादीगु म्यें हे वय्कःया ल्वःमंके मफैगु म्हसीका जुयाबिल । अथे जुयाः थ्वय्कःयात ‘लोकगीतकी रानी’ धकाः नं धायेगु याः । ‘तारे भिरमा बजियो लस्सरी, लाको माया छुट्ने कसरी’ व ‘सरर मलेवा घुम्छ बादल मुनि मायालाई’ लिसें आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकिसनं नारायणगोपाललिसें हालादीगु म्ये ‘ईश्वर तैंले रचेर फेरी कसरी बिगारिस्’ नं छपु जीवन्त म्ये खः । थ्वय्कलं निसलं मल्याक म्ये हालादीगु दु । अथेहे थ्वय्कलं नेवाःलिसें खस, भोजपुरी व मैथिली भाय्या संकिपाय् नं म्ये हालादीगु दु । थ्वय्कलं नातिकाजी श्रेष्ठ, शिवशंकर मानन्धर, नारायणगोपाल गुरुवाचार्यलिसें आपालं संगीतकारया लसय् म्ये हालादीगु दु ।
नेवाः संगीत ख्यलय् नं थ्वय्कःया आपालं योगदान दु । थ्वय्कःया आपालं नेवाः म्येत नं उतिकं लोकंह्वाः । ने.सं. १११९ स थ्वय्कःया म्येमुना म्येचाः ‘ख्वःगु नुगः’ पिदंगु दु । थ्व म्येचाः वय्कःया भातः तारारत्न स्थापितं पिथनादीगु खः । अथे हे ने.सं. ११२१ स पिदंगु
‘सुमरण या भगवन्’ म्येचालय् नं थ्वय्कलं छपु भजन म्ये हालादीगु दु ।
थ्वय्कलं भारतया इलाहाबादया प्रयाग संगीत समितिपाखें स्नातक यानादीगु दु । वि.सं. २०२५ सालय् राष्ट्रिय सांस्कृतिक संस्थानपाखें लजगाः न्ह्याकादीगु खः । म्ये हालेगु लिसें थ्वय्कः छम्ह सफलम्ह प्याखं हुलामि नं खः । थ्वय्कलं ‘हिजो आज भोलि’ संकिपाय् प्याखं हुलामिकथं म्हितादीगु दु । नुगःचुया ल्वचं कयाः थ्वय्कः ने.सं. ११३८ चौलाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु ६९ दँया बैंसय् मदुगु खः । कमला श्रेष्ठया नेवाःम्ये मध्यय् लुमंके बहःगु म्ये थुकथं दु— गुलित फसाद बियेत्यना कृष्ण (लोक, बार्हमासे), ल्याय्म्हम्ह दाजु तंचाया ला छु (च्वमि– दुर्गालाल श्रेष्ठ लोक लसय्), वाउँगु सिमाचाय् म्हासुम्ह झंगःचा (लोक, बसन्त), भावुक खः जि धात्थें हे पासा (च्वमि– तारारत्न स्थापित, लय्ः स्वयम्भुरत्न शाक्य), झाल प्राण परदेश नुगल मछिन दैब (लोकम्ये), गुलि छन्त मुलय् तयाः गुलि लुकुंछिना जुयाः (च्वमि व लय्– चन्द्रमान शाक्य), मतिनाया खिपतं चिनाः जितः (स्वयम्भुराज शाक्यलिसे, च्वमि– अशोक श्रेष्ठ, लय्ः सुमन कपालि), छन्त जिं छु बी दुगु जिके ला छुं मखु (च्वमिः तारारत्न स्थापित, लय्– कमल क्षेत्री), हे गुरु गणपति मंगल मुरति (सुमरण या भगवन्, ने.सं. ११२१)
कमलाक्षीबहाःकथं म्हस्यूगु थ्व विहार कुनाय्त्वालं नाचघर मथ्यवं जवपाखे (दरबार हाइस्कूलया उत्तरी मोहदाया गणेद्यया नापसं च्वंगु गल्ली दुने ) दु । ने.सं. ७७१ पाखे उदाय जयमांपिंसं पलिस्था यानाः तःक्षेबहाःया कचा बहाःकथं पुजाआजा यानावयाच्वंगु थ्व बहाःयात तेकंबहाः, कोतननिबहाः नं धाइ । संस्कृत भासं बोधिप्रस्थान विहार धया वयाच्वंगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अमोघपाश लोकेश्वर खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया तोरं सिँया खनेदु । तोरणय् धर्मधातु बागीश्वरया मूर्ति कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया जवंखवं चिपागु याकःझ्याः छपाः छपाः नं तयातःगु दु । जवय् पाखे ल्वहंपौ छपा नं दु । तोरणया च्वय् स्वपाःझ्याः दु । च्वय् बार्दली दुसा वयां च्वय् नितःजा यानाः मनूत च्वने जिइक न्यातँ जाःया छेँ दयेकातःगु खः । बहाःया क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चिभाः छगः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु ।
थ्व थीथी घासा दयेकेत छ्यली । थ्व कित वा नयागु चकंगु भ्यगः थें बांलुइ ।
लोकविद् करुणाकर वैद्यया जन्म मां रत्नमाया वैद्य व अबु सूर्यमान वैद्यया क्वखं नेसं १०३४ गुंलाथ्व ११ कुन्हु यलया स्वथ त्वालय् जूगु खः । लोकबाखंया ख्यलय् तसकं हे महत्वपूर्ण योगदान बियावंपिं लोकविद्पिं मध्ये भाजु करुणाकर वैद्य नं छम्ह खः ।
ने.सं १०५७ सालं भारतया बनारसं सेरामिक्स विषयलय् डिप्लोमा क्वचायेकाः करुणाकर वैद्यं विरगञ्जय् सेरामिक्स ग्लास कार्यालयय् मेनेजरया रुपय् ज्या यानादिल । लिपा व कम्पनी लिक्वीडेशनय् वंसेंलि त्रि–चन्द्र कलेजया रसायन विभागय् शिक्षकया रुपय् ज्या यानादिलसा प्रजातन्त्र पश्चात वय्कलं थःगु अग्रसरताय् यलया लगंख्यलय् श्री मच्छिन्द्र इन्स्टीच्यूट स्थापना यानादिल । अनं लिपा वय्कलं यलया हे टंगः त्वालय् नवीन प्रौढ शिक्षालय नं स्थापना यानाः अनया नं प्राधानाध्यापक जुयादिल । थथे थः विज्ञानया शिक्षक जुयाच्वनादीबलय् विद्यार्थीपिनिगु निंतिं तःगू विज्ञानया सफू नापं थः गु अध्ययनया विषय मृतिका विषयया सफू नं च्वयादिल ।
करुणाकर वैद्यजुया दकलय् महत्वपूर्ण योगदान नेपाःया लोकबाखंया संकलन व प्रकाशनय् खः । विरगञ्जय् ज्या यानाच्वनादीबलय् फुर्सद दइबलय् वय्कः बेखाराज, पुष्पराज थेंज्याःपिं ज्याथःपिंथाय् वनाः अनया पुलां पुलांगु लोकबाखं न्यंझाइगु जुयाच्वन । करुणाकर वैद्यं बाखं न्यनेगु जक मयासे थम्हं न्यनागु बाखं लिपिवद्ध यानाः मुंकातयेगु ज्या नं यानादिल। । अथेहे वय्कलं ज्याया झ्वलय् पोखरा आदि थासय् झायादीबलय् नं बाखं मुंकाहयेगु यानादिल । थथे थम्हं लिपिबद्ध यानाः मुंकातयागु लोकबाखंयात लिपा गुलिं नेपालभाषासा गुलिं नेपालीभाषा तथा गुलिं अंग्रेजी भासं विस्तारं सफूया रुपय् पिकयादिल । पुलां बाखंया सफू पिकाये न्ह्यः हे वय्कः नेपालभाषां नेपालभाषां नेपाली भाषा शिक्षा (ने.सं १०७६) व म्ह्याय्या नामय् बौया पौ (ने.सं १०७७ ) थेंज्याःगु सफू पिकयादीधुंकूम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं वय्कलं थम्हं मुंकातयागु लोकबाखंयात छगूयां ल्यू मेगु यानाः — नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८), निगूगु (ने.सं ११००), स्वंगूगु (ने.सं ११००), प्यंगूगु (ने.सं ११०३), न्यागूगु (ने.सं ११०४) व खुगूगु (ने.सं ११०८) तक पिकयादिलसा देश देसावरया बाखं (ने.सं १०८३) नांगु बाखं सफू पिकयाः विश्वप्रख्यात बाखं नेपालभाषीपिंत नं म्हसीके बिल । अथेहे नेपाःया पुलां बाखं मुंकाः उकीयात अंग्रेजीभाषं हीकाः नेपलीज शर्ट स्टोरीज (ने.सं १०९०) धकाः नां छुनाः नेपायाः बाखं विश्वयात म्हसीके बिल । थथेहे वय्कलं नेपाली भाषाया नापं अंग्रेजी भाषां मेमेगु नं आपालं लोकबाखं पिकयादिल । थ्वहे झ्वलय् करुणाकरजुया हे कुतलं नेपालभाषाय् अति प्रचलित ध्वंच्वलेचिया बाखंयात जापानिज भाषाय् अनुवाद यानाः जापानया बालसाहित्यया झ्वलय् दुथ्याकेत ताःलाःगु दु ।
करुणाकर वैद्यजुं लोकसाहित्यया ख्यलय् थम्हं जक ज्या यानाझाःगु मखुसे नेवाः लोकसाहित्य ब्वलंकेगु नितिं लोकसाहित्यया ख्यलय् ज्या याःपिंत हःपाः, प्रोत्साहन बीगु निंतिं करुणाकर सिरपाः स्वनाझाःगु दुसा थ्वय्कःयात नं थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप तत्कालिन श्री ५या सरकारं प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु – चौथौं, मदन पुरस्कार गुथिं निकःतक मदन पुरस्कार प्रदान याःगु दु । अथेहे थ्वय्कःयात लोकसाहित्य परिषदं लोकसाहित्यविद्, केमिकल सोसाइटिं केमिष्ट उपाधि देछाःगु दुसा युनेस्को थेंज्याःगु विश्व संगठनपाखें नं पुरस्कृत जूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां करुणाकार वैद्यजुं ने.सं ११०९ स थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।