गजल थें कब्वाली म्ये न्हापा नेपालय्‌ नं लोकंह्वाः धैगु सी मदु । तर नेपालभाषाय्‌ थज्याःगु म्ये नं निपु प्यपु पिदंगु खनेगु । कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये
खः ः ‘छ नं गरीब खः जि नं गरीब खः’ । थुगु म्ये दुथ्याःगु प्रगतिशील म्येमुना म्येचाः ‘क्षितिज’ ने.सं. ११०३ स पिदंगु खः । थुगु म्येया सर्जकत मध्यय्‌ छम्ह अमरराज शर्माजुया कथं थ्व प्रगतिशील कब्वाली म्ये खः । अनंलि यःत्यः मतिनाया खँपुत दुथ्याःगु कब्वालीकथं हालातःगु न्हापांगु म्ये दुथ्याःगु म्येचाः ‘लाय्‌लामा’ ने.सं. ११०८ स पिदंगु खः । थुकी दुथ्याःगु कब्वाली म्ये हालादीपिं खः जुजुकाजि रंजित, ज्ञानु राणा व नगिना जोशी । विष्णु जल्मिं च्वयादीगु थुगु म्येय्‌ लसय्‌ हनादीम्ह कृष्णमान डंगोल खः । म्येया बोल थुकथं दु– हाकुमैंचा वये धाल तुयू मैंचा वये धाल, जिमि मां नं मयः धाल तंचाये मते न्हां मय्‌जु ।

कमल क्षेत्री नेवाः खय्‌ संगीत ख्यलय्‌ नांजाःम्ह शास्त्रीय संगीतविज्ञ ज्ञातालिसें म्येहालामि व लय्‌चिनामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०६१ दँय्‌ येँया कुमारीगालय्‌ जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु पुण्यलाल क्षेत्री व मां टेककुमारी क्षेत्री खः । मचा इलंनिसें हे संगीतय्‌ भ्यलय्‌पुंम्ह थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां थः पाजुबाज्या पद्मबहादुर ‘रामायण बाः’ व भैरबबहादुर थापापाखें संगीत सयेकादीगु खः । लिपा कलकत्ताय्‌ झायाः अन वय्‌कलं प्रेमनाथ कारञ्जित (प्रधान) व त्रेलोक्य सम्सेर राणा (टि.एल. राणा) पाखें नं संगीत सयेकादिल । थ्वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये ‘जलिजलि कति बाँचुं म’ खः। वि.सं. २०२६ सालपाखे रेकर्ड जूगु ‘माया कल्ले दियो नेप्टीलाई लाईटर’ संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःयात म्हसीका ब्यूगु मध्यय्‌ छपू म्ये नं खः । अथेहे वय्‌कलं वि.सं. २०२८ सालय्‌ पाखे ‘जीवन दबू’ ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु नेवाः म्ये च्वमि विष्णुहरि व लय्‌चिनामि श्यामबहादुर थापाया ‘हाकनं छकः लिहां वःसा…..’ खः । छम्ह गैर नेवाः जुयाः नं थ्वय्‌कलं नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गजल म्येत पिथनाः आपालं योगदान यानादीगु दु । थ्वय्‌कलं हालादीगु ‘भचा भचा त्वंकि रे अय्‌लाः’ लिसें मेमेगु गजल म्ये तसकं हे लोकंह्वाः । गैर नेवाः जुयाः नेवाः म्येचाः पिथंम्ह व न्हापां नेवाः गजल हालादीम्ह नं थ्वय्‌कः हे खः । थ्वय्‌कलं नेवाः संगीत ख्यलय्‌ गजल व मेमेगु यानाः स्वचाः म्येचाः पिथना दीगु दु ।
वि.सं. २०२७ सालपाखे सांस्कृतिक संस्थानय्‌ लजगाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कलं मुनामदन नाटकया सहायक संगीत निर्देशक खःसा मेमेगु आपालं नाटकय्‌ नं संगीत तयादीगु दु । थ्वय्‌कलं ‘आमा’ संकिपालिसें आपालं नाटकय्‌ म्हितादीगु दु । लिसें शास्त्रीय राग सम्बन्धित सफू ‘रागहरूको साँचो’ नं पिथना दीगु दु । च्यासःम्ह स्वयां अप्वःसित संगीत स्यनादीम्ह थ्वय्‌कःया चेलापिं मध्यय्‌ नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नांदंपिं लोचन भट्टराई, स्वयम्भुराज शाक्य, नरसिंगलाल श्रेष्ठपिं नं खः । थ्वय्‌कःया कलाःलिसें निम्ह काय्‌ व निम्ह म्ह्याय्‌पिं दु । पक्षघातया ल्वचं तःदँ उसाँय्‌ मदया च्वंम्ह थ्वय्‌कः ने.सं. ११३९ चौलाथ्वः चौथि, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः । वय्‌कःया भचा भचा (ने.सं.११०८), धय्‌ब्यूगु यौवन (ने.सं.१११७), , याउँक च्वने (ने.सं.१११७), ख्वःगु नुगः (ने.सं.१११९, वय्‌कःया छपु म्ये दुथ्याः, पिकाकः तारारत्न स्थापित) म्येचाः पिदंगु दु ।

भारतय् भौतिकशास्त्र विधाय् विद्यावारिधि यानावःम्ह कमलकृष्ण नेपालय् आणविक ख्यःया शिक्षा प्रसार प्रचार अले अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकेगुली छम्ह न्ह्यलुवाः खः । नेपाल राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठानया संस्थापक सचिव जुयादी धुंकूम्ह थ्वय्कःया कुतलय् नेपाल आणविक समाज नीस्वनेगु ज्या जूगु खः । छगू इलय् वय्कः थः हे थुगु समाजया नायः जुयादिल ।

कमला श्रेष्ठ (स्थापित) प्याखं हुलामिलिसें नेवाः व खस संगीत ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०६८ कौलागाः सप्तमि, सोमबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु रामबहादुर श्रेष्ठ खःसा मां ईन्द्रमाया श्रेष्ठ खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः तारारत्न स्थापित लिसें वि.सं.२०२६ सालय्‌ जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि स्वम्ह काय्‌पिं दु ।मचा इलंनिसें प्याखं हुलेगु व संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कः झिंस्वदँया बैंसंनिसें संगीत ख्यलय्‌ दुहां झाल । रेडियो नेपालय्‌ वि.सं. २०१८ सालय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कलं वि.सं. २०२४ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालाः न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । थ्वय्‌कलं हालादीगु आधुनिक, भजन व लोकम्ये लोकंह्वाः। उकिसनं लोक लसय्‌ हालादीगु म्यें हे वय्‌कःया ल्वःमंके मफैगु म्हसीका जुयाबिल । अथे जुयाः थ्वय्‌कःयात ‘लोकगीतकी रानी’ धकाः नं धायेगु याः । ‘तारे भिरमा बजियो लस्सरी, लाको माया छुट्ने कसरी’ व ‘सरर मलेवा घुम्छ बादल मुनि मायालाई’ लिसें आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकिसनं नारायणगोपाललिसें हालादीगु म्ये ‘ईश्वर तैंले रचेर फेरी कसरी बिगारिस्‌’ नं छपु जीवन्त म्ये खः । थ्वय्‌कलं निसलं मल्याक म्ये हालादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं नेवाःलिसें खस, भोजपुरी व मैथिली भाय्या संकिपाय्‌ नं म्ये हालादीगु दु । थ्वय्‌कलं नातिकाजी श्रेष्ठ, शिवशंकर मानन्धर, नारायणगोपाल गुरुवाचार्यलिसें आपालं संगीतकारया लसय्‌ म्ये हालादीगु दु ।
नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं थ्वय्‌कःया आपालं योगदान दु । थ्वय्‌कःया आपालं नेवाः म्येत नं उतिकं लोकंह्वाः । ने.सं. १११९ स थ्वय्‌कःया म्येमुना म्येचाः ‘ख्वःगु नुगः’ पिदंगु दु । थ्व म्येचाः वय्‌कःया भातः तारारत्न स्थापितं पिथनादीगु खः । अथे हे ने.सं. ११२१ स पिदंगु
‘सुमरण या भगवन्‌’ म्येचालय्‌ नं थ्वय्‌कलं छपु भजन म्ये हालादीगु दु ।
थ्वय्‌कलं भारतया इलाहाबादया प्रयाग संगीत समितिपाखें स्नातक यानादीगु दु । वि.सं. २०२५ सालय्‌ राष्ट्रिय सांस्कृतिक संस्थानपाखें लजगाः न्ह्याकादीगु खः । म्ये हालेगु लिसें थ्वय्‌कः छम्ह सफलम्ह प्याखं हुलामि नं खः । थ्वय्‌कलं ‘हिजो आज भोलि’ संकिपाय्‌ प्याखं हुलामिकथं म्हितादीगु दु । नुगःचुया ल्वचं कयाः थ्वय्‌कः ने.सं. ११३८ चौलाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु ६९ दँया बैंसय्‌ मदुगु खः । कमला श्रेष्ठया नेवाःम्ये मध्यय्‌ लुमंके बहःगु म्ये थुकथं दु— गुलित फसाद बियेत्यना कृष्ण (लोक, बार्‍हमासे), ल्याय्‌म्हम्ह दाजु तंचाया ला छु (च्वमि– दुर्गालाल श्रेष्ठ लोक लसय्‌), वाउँगु सिमाचाय्‌ म्हासुम्ह झंगःचा (लोक, बसन्त), भावुक खः जि धात्थें हे पासा (च्वमि– तारारत्न स्थापित, लय्‌ः स्वयम्भुरत्न शाक्य), झाल प्राण परदेश नुगल मछिन दैब (लोकम्ये), गुलि छन्त मुलय्‌ तयाः गुलि लुकुंछिना जुयाः (च्वमि व लय्‌– चन्द्रमान शाक्य), मतिनाया खिपतं चिनाः जितः (स्वयम्भुराज शाक्यलिसे, च्वमि– अशोक श्रेष्ठ, लय्‌ः सुमन कपालि), छन्त जिं छु बी दुगु जिके ला छुं मखु (च्वमिः तारारत्न स्थापित, लय्‌– कमल क्षेत्री), हे गुरु गणपति मंगल मुरति (सुमरण या भगवन्, ने.सं. ११२१)

थ्व थीथी घासा दयेकेत छ्यली । थ्व कित वा नयागु चकंगु भ्यगः थें बांलुइ ।

अबु सूर्यमान वैद्य व मां रत्नमाया वैद्यया कोखं ने.सं. १०३४ गुंलाथ्वः एकादसिखुन्हु जन्म जूम्ह यल लगंख्यःया करुणाकर वैद्य नेपाःया परम्परागत प्रविधि व शिल्प सम्बन्धय् दुग्यंगु अध्ययन यानावंम्ह विज्ञ खः । थ्वय्कः सेरामिक्स विशेषज्ञ जक मखसे नांजाःम्ह लोकसाहित्यविद् नं खः । थ्वय्कलं थःगु हे कुतलं परम्परागत प्रविधि, ज्ञान आदिया सम्बन्धय् अतिकं मूवंगु संकलन पिथना दीगु दु ।

म्हगः ग्वाराचिनाः जाः तःजाः मजूगु, अःखुनं लः हायेकाः लः कायेज्यूगु थल ।

वज्रयानी पुजाविधि विशेष यानाः चर्या मेया निंतिं सकसिनं म्हस्यूम्ह कर्णहर्ष बज्राचार्यया जन्म ब्रम्हचक्र महाविहार ओमबहालय्‌ मां न्हुच्छेमाया (सक्व) व अबु दानहर्ष बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०३९ सिल्लाथ्वः द्वादसिकुन्हु जूगु खः ।
वय्‌कलं ओमबहाःया हर्षवीरसिंह बज्राचार्यपाखें प्रारम्भिक शिक्षाया नापं वज्रयानी परम्परागत पुजाविधि व चचामे सयेकादीगु खःसा चर्यानृत्य ऋद्धिमानसिं व पं. गुरु बद्रीरत्न बज्राचार्यपाखें सयेकादीगु खः ।
वय्‌कलं व अष्टरत्न गुरुजु (जुजुकाजी मखंबहाः)पिन्सं मणिसिंह महाविहार संरक्षण तथा सुधार समिति, जपतुं, मुसुंबहाः, येँया ग्वसालय्‌ ने.सं. १११८ दिल्लाथ्वः गुरुपुन्हिनिसें चचामे स्यनेगु ज्या उगु विहारया नरेन्द्रमुनि बज्राचार्यया सक्रियताय्‌ अनया हे छेँय्‌ जूगु जुल । थथे हे तःथाय्‌ चर्यानृत्य स्यनेज्या यानादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०४८ सालं बाल्मीकी विद्यापीठय्‌ बौद्ध कर्मकाण्ड स्यनेगु प्रशिक्षण ज्याझ्वलय्‌ व शिक्षा तथा संस्कृति मन्त्रालय अन्तर्गत स्वलातक चचामेया प्रशिक्षण बीगु ज्या सत्वतारा वज्रया पुलांगु बसपार्कया छेँय्‌ जूगु जुल । थथे हे वय्‌कः संलग्न दुगु चर्या गुथिपाखें चचाया ख्यलय्‌ तःधंगु हे ज्या जूगु जुल ।
वय्‌कलं बौद्ध वज्रयानी पुजाकथं पंचशाली, भ्वय्‌ चचा, देपुजा सिलाःगू आदि समस्त पुजाया चचामे हाले सः । चचामे स्यनामिया हुनिं वय्‌कः बज्राचार्य संरक्षण गुथिया कोषाध्यक्ष, नेपाल महायान बौद्ध धर्म संघया संस्थापक दुजः खः । थ्व नेपालय्‌ जूगु झिंन्याक्वःगु विश्व बौद्ध सम्मेलनया निंतिं नीस्वंगु खः । थथे हे मेमेगु संघसंस्थाय्‌ नं दुथ्याःगु जुल । चचामेया गुरु जूगु हुनिं वय्‌कःयात हनेकथं हनापौ, दसिपौ, दोसल्ला, चुल्या आदि यक्व हे लःल्हायेगु ज्या जूगु दु । वय्‌कःयात वि.सं. २०५१ य्‌ महासम्वरया पुजाय्‌ हनेज्या जूगु दु, अथेहे वि.सं. २०५६ सालय्‌ मणिसिंह महाविहार संरक्षण तथा सुधार समितिया दँमुंज्याय्‌ वहःया चुल्या न्ह्याकाः बेतालिं चिकाः, दोसल्लां न्ययेकाः हनेज्या जूगु खः । वि.सं. २०५६ सालय्‌ हे बज्राचार्य संरक्षण गुथिं गीताचार्यया भूमिकायात सम्मान यासें हनापौ द्यछाःगु खः । ने.सं. ११२३ य्‌ वैरोचन तीर्थया सिन्दुरात्मक चक्रपुजाय्‌ गोकुल व चुल्या लःल्हानाः हनेज्या जुल । ने.सं. ११२४ गुरुपुन्हिकुन्हु तेबहाःया चचा सयेकूपिनिपाखें गुरुयात लुँया चुल्या न्ह्याकाः हंगु खः ।

६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं
खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी
राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कलः– छें पिने तापाक द्यइके वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकीगु थल । थ्व भचा तजाः यानाः लखायेछिंक दयेकातइ । थुकी च्वय् म्हुतुप्वाः तीगु पुसा नं दइ। थुकी चिचीग्वःगु पुजाज्वलं तयाः यंकी ।
किसली– चाया सलिखय् जाकि जायेक तयाः द्यःने ग्वःग्वय् व ग्वःध्यबा तइ ।
धालाचा – थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति – निगः ख्वलाचा घाःगु धौ तयेत खः ।
समय्ख्वला – थुकी समय्ज्वलं तइ ।
काय्भः – निता सिन्हः तयेछिंगु निगः स्वानाच्वंगु थल ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत नीलः तइ ।
मेमेगु पुजाज्वलं – जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं–धुपाँय्, इताः, ताय्, बजि, सिसाबुसा ।