येँया भाजु भक्तबहादुर व मय्जु अम्बिकादेवीया काय्मचा खगेन्द्रबहादुर सन १९३६ स बूगु खः । वय्कः सन् १९६१ स एमबीबीएस क्वचायेकाः वेलायतया विश्वविद्यालयपाखें सन १९७२ स चिकित्साशास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनावःगु खः । नेपाली सेनाया चिकित्सा विशेषज्ञकथं सेवा यानाः सहायक रथिया पदतक थ्यन ।

बौ सुब्बा दिव्यमान मल्ल व मां मोदिनीकुमारी मल्लया कोखं येँया गुच्चात्वालय् ने.सं. १०३७ मार्ग शुक्ल ५ कुन्हु च्वखँ च्वमि भाजु खड्गमान मल्ल बूगु खः । हिन्दी भाषाय् स्नातकोत्तर पूवंकाः नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु मल्लं नेपालभाषा साहित्यय् थःगु च्वसा निबन्ध व समालोचना विधा पाखे न्ह्याकादीगु दु । नेपालभाषाय् समीक्षात्मक भूमिका व परिचयात्मक सफू धलः च्वया समालोचना लागायात तिबः बियादीम्ह भाजु खड्गमानया न्हापां पिदंगु च्वसु एकल शासनया अन्तय् झीगु साहित्य नांगु च्वखँ (ने.सं.१०७३ , नेपाल १/५) खः । वय्‌कः वि.सं. २०३० य् नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिस्थानं पिदंगु पर्यायवाची शब्दकोष सफूया नेवार भाषा शब्द खण्डया सम्पादन नं खः । नेपालभाषाया साहित्यय् अतिकं नुगः क्वसाःम्ह मल्ल भाजु नेपालभाषा प्रकाशिनी समितिया परीक्षक जुयाच्वनादीगु इलय् वय्‌कलं थीथी सफूया अध्ययन यानाः उगु हे सफूया समीक्षात्मक टिप्पणी धलः नं तःगू हे च्वयादीगु दु । थज्याःगु हे भूमिका मध्ये वय्‌कःया नेपालभाषा न्हू बाखं पुचःया भूमिका न्ह्यथनेबहः जू । थथे इलय् ब्यलय् च्वखँ, समालोचना व न्वचू पिथना झायाच्वनादीम्ह भाजु खड्गमान मल्ल लोकसेवा आयोगया सम्माननीय सदस्य तकं जुयाः ने. से. १११८ चिल्लाथ्व ३ य् चय्छदँया उमेरय् दिवंगत जुयादिल ।

बौ तीर्थमान श्रेष्ठ व मां अष्टमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६१ स समालोचक भाजु खड्गमान श्रेष्ठया जन्म येँया कालिमातिइ जूगु खः । इतिहास व नेपाली विषयय् स्नातकोत्तर व कानूनशास्त्रय् स्नातक यानादीम्ह भाजु श्रेष्ठया च्वसा नेपालभाषा, नेपालीभाषा व अंग्रेजी भाषा थ्व स्वताय्‌सं च्वन्ह्याः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कलं च्वसा न्ह्याकादीगु मू विधा समालोचना खः । नेपालभाषाया प्राध्यापन पेशाय् थःत फ्यानाच्वंगु इलय् थीथी पत्रिकाय् समालोचनात्मक च्वसु च्वयाः म्हसीका बियादीम्ह भाजु श्रेष्ठया न्हापांगु च्वसु कस्तुरी पत्रिकाय् पिदंगु सुगत सौरभया समीक्षा खः । थ्वय्‌कःया सफू हे कथं छुं पिदंगु मदुसां अन्वेषणात्मक प्रतिभा दुम्ह भाजु श्रेष्ठया पुरातत्व विभागया महानिर्देशक जुयाच्वंगु इलय् इतिहासनाप स्वापू दुगु च्वखँया नापं समीक्षात थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् आख्यान तत्व दुगु बाखंम्ये प्राचीनकालं निसें खनेदुसां खण्डकाव्यया प्रार्दुभाव पुनर्जागरणकालय् वयाः सिद्धिदास महाजुया सत्यसती (ने.सं १०३३) खण्डकाव्यनिसें जक जुल । तर सिद्धिदास महाजुं नं संस्कृत साहित्यय् प्रचलित खण्डकाव्यया शास्त्रीय मान्यतायात पूर्णरुपं पालन यानामदी । खण्डकाव्यया नायः द्यः, जुजु वा वीर धीरम्ह वा इतिहास प्रसिद्धम्ह जुइमाः धैगु गुगु नियम दुगु खः उकियात पालन मयासे छम्ह साधारण मिसायात मू पात्र यानाः नेपाःया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेसय् समस्यापूर्तिया शैलीं सत्यसती खण्डकाव्यया रचना यानादीगु खः । सत्यसती खण्डकाव्ययां ल्यू वय्‌कलं संवाद नांगु मेगु संवादात्मक शैलीया खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु। सिद्धिदासया ल्यू खण्डकाव्य च्वयेगु रहर जेलकालिन कविपिंसं न्ह्याकल । रामायण, महाभारतया छुं कथा अंशयात कयाः रत्नध्वजया नारद मोह, फत्तेबहादुर सिंहया– वनवासया छगू खँ (ने.सं.१०६८), ख्युं अयोध्या, चित्तधर हृदयया– बभ्रुवाहन (ने.सं १०६९), पिदन । अथेहे बौद्ध जातक अवदानयात कयाः योगवीर सिंहया रानीमन्दिराया विलाप, चित्तधरया हे गौत्तमबुद्ध, धर्मरत्न यमिया विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं. १०७२) आदि खण्डकाव्य पिदन । धर्मरत्न यमिया सँदेय्‌या लिसः (ने.सं. १०७१), ईश्वरानन्दया सन्देश (ने.सं.१०७८) खण्डकाव्यया प्रकाशनं खण्डकाव्यया ख्यलय् छगू ह्यूपाः हयाबिल । पूर्वीय मान्यतायात पालन मयासे झीगु रुढिगत समाज, क्वह्यंगु मान्यतायात उलाबीगु ज्या थ्वय्‌कःपिनिगु खण्डकाव्ययात जूगु दु । थ्वय्‌कःपिंसं खण्डकाव्यय् विवेक मखु प्रगतिशील बिचाः ब्वयेगु माध्यम कथं छ्यलेगु यानादिल । थथे आधुनिककालय् वयाः संस्कृत परम्परायात नालाः नेपालभाषां खण्डकाव्य च्वयेगु याःसां विषयगत नापं प्रस्तुतिगत रुपं न्हू पहः व मौलिकता बिइगु कुतः खनेदत । थ्वहे झ्वलय् सामाजिक विकृति विसंगतिप्रति व्यंग्यं जाःगु मदनमोहन मिश्रया गजिगुलुया म्हगसय् पशुपतिनाथ (ने.सं१०९५), सीताहरण (ने.सं १०८०), रामराज्य (ने.सं १०८३) बागमतिया ख्वःसः (ने.सं.१११२), थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन । अथेहे सिद्धिचरण श्रेष्ठ स्वच्छन्दवादी प्रवृतियागु लुभुनी (ने.सं. ११११), तृष्णा (ने.सं. ११११), उत्तरा विलाप (ने.सं१११४) थेंज्याःगु खण्डकाव्य च्वयाः नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् न्हूगु अनुभूति याकेबिल । संख्यात्मक रुपं जक मखु गुणात्मक रुपं नं नेपालभाषाया खण्डकाव्ययात तःजि जुइकेबिल । चित्तरञ्जनया मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१), मेरी बाबा (ने.सं. ११२९), खण्डकाव्य नं थज्याःगु प्रवाह अन्तर्गत लाःगु खण्डकाव्य खः । नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीं हेल्चा (ने.सं १०८४), बुद्ध नुगः, मन्त्र (ने.सं ११०१) थेंज्याःगु जनपक्षीय खण्डकाव्य च्वयाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । वय्‌कःया बुद्धनुगः (ने.सं ११०३) खण्डकाव्य धर्मया ख्यलय् च्वंमिपिंत नं प्रगतिशील यायेगुया तातुनाः च्वयातःगु खण्डकाव्य खः । हेल्चा खण्डकाव्य श्रेष्ठ सिरपाः प्रतियोगिताया निंतिं बीधुंकूगु खयां नं सफूया रुपय् धाःसा पिदंगु मदुनि । ने.सं १०३१ य् जनकवि दुर्गालालया भिक्षुया मतिना खण्डकाव्य ज्वनाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । थनं लिपा राजभाइ जकःमिया खराचा व सिंह मचाखण्डकाव्य पिदन । नेपालभाषाय् छन्दोवद्ध कविता चीनीपिं अमोध ताम्रकार, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लाभरत्न तुलाधर, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं मदुगु मखुसां खण्डकाव्यया प्रकाशन म्हो हे जक जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाय् पिदंगु खण्डकाव्ययात कयाः चर्चापरिचर्चा नं तसकं म्हो जक जूगु दु ।

नेपाली भाषाय् टुक्का, अंग्रेजी Idioms यात नेपालभाषाय् खँत्वाः, खँभाय् धाइसा नेपाली भाषाय् उखान, अङ्ग्रेजीं proverb यात नेपालभाषाय् छुनाखँ धायेगु चलन दु । खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दृष्टिं नेपालभाषा आपालं तःमि । थुपिं नेवाःभाषाय् स्वाभाविक वाक् चेष्ठाया रुपय् खँ ल्हाक्वपतिकं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ’या प्रयोग धयागु म्हो खँग्वलं आपालं अर्थ पिब्वयेगु जक मजुसे अनुभवसिद्ध ज्ञानया निधि नं खः । गुलिखे थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ ई व परिस्थितिया हिउपाः नापं तनावनीसा गुलिखय् न्हून्हूगु सिर्जना नं जुजुं वइ ।

खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया मू आशय छगू हे जुयाः नं थुपिं निगूया अर्थात् खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दथुइ छुं भिन्नता धाःसा अवश्य दु ।

छुनाखँय् लक्षणाया अर्थ जक मजुसे व्यञ्जनाया अर्थ समेत स्वानाच्वंगु दइ । खँत्वाः, खँभाय्‌लय् केवल लक्षणाया अर्थ जक दइ । नेपालभाषाया खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँयात विषयगत रुपं थुकथं वर्गिकरण यायेछिं ।

खँत्वाः खँभाय्‌या वर्गिकरण :

–     पुराण तथा धर्मया आधारय्— भिंद्यः दुहांवःगु (फलिफाप जुइगु )

–     संस्कार संस्कृतिया आधारय्— बाजं थायेगु (फुक्कस्यां सीकेबीगु)

–     नीतिया आधारय् – मनू लनेगु (मनू म्हसीकेगु),

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय् —ग्वाय् पियाः नयेगु (मोजं च्वनेगु),

–     आर्थिक स्थितिया लिधंसाय्— लुँहिति वहःहिति हाः (आपालं आम्दानि जू)

–     सामाजिक स्थितिया लिधंसाय्— अंगः गयेगु (खुँ जुइगु)

–     पेशाया लिधंसाय्— गजू छुइगु (जस कायेगु) आदि

छुनाखँया वर्गिकरण

–     सामाजिक व्यवहारया आधारय् — धम्प न्यानां गोम्प फ्वसा (मचा दुम्ह कलाः हयेगु)

–     सांस्कृतिक स्थितिया आधारय् — छ्वासय् देपुजा वनेगु (आवश्यक मजूथाय् बांलाकाः वनेगु)

–     धार्मिक परिवेशया आधारय्— द्यःलां द्यः पित्यन (थुवाः छखे लाकाः पिवाः नं मोज याइगु)

–     राजनीतिक परिवेशया आधारय्— खि क्वबियाः लाय्कूया च्यूताः (थःगु औकातं मचाःगु ज्याया आशा यायेगु)

–     ऐतिहासिक घटना सम्बन्धी— क्वय्ना खुसीइ बसी तायेगु (असम्भवगु ज्या यायेगु)

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय्— नन्याः वा मगाः (खँ जक अप्वः ल्हानाः ज्या धाःसा मयाइगु)

–     अर्ति–उपदेश तथा हास्यव्यङ्ग्यया आधारय्— हासा दायाः भौ ख्यायेगु (छम्हेसित ख्यायेगु निंतिं मेम्हेसित ख्यायेगु भाय् यायेगु) आदि ।

नेपालभाषा खँत्वाः खँभाय् / छुनाखँया प्रयोगया ल्याखं आपालं तःमि खयां नं थज्याःगु खँत्वाःखँभाय् व छुनाखँया संकलन एवम् प्रकाशनया ज्या धाःसा आपालं लिपा हे जक न्ह्याःगु दु । सत्यमोहन जोशीया सङ्कलनय् पिदंगु छुनाखँ (ने.सं.१०७८) खँत्वाः व खँभाय् (ने.सं १०८२) व शंकरबहादुर मल्लया धापू खँ (ने.सं १११०) आदि नेपालभाषां प्रकाशित जूगु थ्व विषयया सफू खः । थुपिं फुक्क सफूया नापं मेगु नं खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ मुनाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय् ने.सं. ११३९ य् नेवाः उखान बखान व खँत्वाः खँभाय् नांगु २८६८ कू खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ दुथ्याःगु सफू पिदंगु दु ।

प्रचलित छुं खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँ

अगःचा मालां देगःचा लुल

भावार्थ : अपेक्षा याःगु स्वयाः आपाः प्राप्त जूगु

छ्यला : वाः वःगुलिं ध्यबाः अप्वः पुलेमाःसां छेँय् लिहांवनेत ट्याक्सीसां वने धकाः च्वनाबलय् थ्याक्क हे जिगु छेँ जुयाः वनीगु बस थ्यंकः वल, जितः ला अगःचा मालां देगःचा लुल धाःथें जुल।

अगू माय्‌केँ भ्वय् सिंके

भावार्थ : न्हिं न्हिं साक्क नयाः साक्क नयेमाःगु इलय् मसाक्क नयेगु ।

छ्यला : न्हिं न्हिं खसिया ला तयाः जा नयेगु तर थौं मोहनीबलय् ला छकू हे ल्वसा मदु ।

उइम्ह खिचां न्याइमखु

भावार्थ – ख्वालय् न्ह्यःने धाइम्ह मनुखं स्यंकी मखु ।

छ्यला— वयात मनय् मल्वःगु खँ जुलकि

धया हे छ्वइ, सुयां यायेमा वा मयायेमा । सुयां मभिं जुइगु स्वयेमफु वं । उइम्ह खिचां न्याइमखु धकाः थुइकी ।

उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः ।

भावार्थ— मूम्ह मलाइगु साधारणम्ह लाइगु ।

छ्यला— भरियातय्‌त ज्वनातल, उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः का छु याये ।

उखे स्वः थुखे स्वः, थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः ।

भावार्थ— थःगु सामर्थ्य कथं जक ज्याखँ यायेगु ।

छ्यला— उखे स्वः थुखे स्वः थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः धया तयेक तयेकं छेँ बरः तयाः तःजिक ब्याहाभ्वय् न्यायेकल, आः ख्वयाच्वनाः लाः ला !

ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः ।

भावार्थ— त्यासा कायेत ग्यायेम्वाः, दशा खनाः ग्यायेमाः ।

छ्यला— दां त्यानाः लाय्‌तयाः ज्या याइबलय् जियावःगु खः, लिपा छु दशा लात थें फुकं स्वाहा जुल । ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः धाःगु उकिं जुइका ।

एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ ।

भावार्थ— आपाः दोमन यानाच्वने मज्यू ।

छ्यला— साहुया काय्‌यात म्ह्याय् बी ला, इन्जीनियरयात बी ला धकाः दोमन याना च्वँच्वं

म्ह्याय्‌म्ह छम्ह ज्यामिनाप पय्‌नं वनाबिल । एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ धाःगु थ्व हे का ।

औसर छकः, औकार तःकः

भावार्थ— अवसर धयागु छकः जक वइ ।

छ्यला— बांलाःगु ज्या चूलाःबलय् त्वःतेमते, औसर छकः, औकार तःकः धयातःगु ल्वःमंके मते ।

छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु ।

भावार्थ— ज्याख्यलय् मदुगु खँय् च्यूताः मतयेगु ।

छ्यला— मेपिनिगु छेँया ल्वापुयागु खँ झीसं छाय् न्यनेमाःगु ! छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु का ।

छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू

भावार्थ— याकःचां ज्या सफल याये फइमखु ।

छ्यला— छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू धैगु

मस्यूम्ह तःधंछु जुइमाःम्ह भौमचा ब्या यानाः दच्छि मदुनिबलय् छखे च्वन, मचा छम्ह दुबलय् जागिर त्वःताः छेँय् मचा कःघानाः च्वनेमाल ।

छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी ?

भावार्थ— महंक यानागु उपाय ज्या ख्यलय् दइमखु ।

छ्यला— वा ज्वःगु पलिइ प्लास्टिकं त्वपुयातःगु, फसं पुइका यन । ‘छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी’ धाःथें जुल ।

छुँया वा मस्याः

भावार्थ— थःत फाइदा मदुसां कर्कियागु स्यंकीम्ह, फुकीम्ह ।

छ्यला— पासायात मोटर साइकल छकः माल धकाः मोटरसाइकल बियां जिं अपाय्सकं बिचाः यानातयागु मोटरसाइकल भज्यंक स्यंकाः लितबीहल ‘छुँया वा मस्याः’ धाःथें जुल ।

छ्वः मिइ घ्यः लुइगु

भावार्थ— तं वयाच्वंम्हेसित झन तं वइगु खँ ल्हायेगु ।

छ्यला— थम्हं जक अप्वः ज्या यायेमाल धकाः तं वयेकाच्वंम्ह भौयात माजुम्हेस्यां ‘‘छु तालं ज्या याःगु, भारा सिलातःगु छतिं यचु मजू” धाःबलय् ‘छ्वः मिइ घ्यः लुइ’ थें भौम्हं झन् तं वयेकल ।

चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क

भावार्थ— थः सिबें बल्लाःम्हनाप त्वह मालाच्वने मत्यः वा मज्यू ।

छ्यला— वं साहुयात कुखिनाः खँल्हाना जुल, साहुं ज्यां लिकया हल । ‘चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क’ धाःगु सीकेमाःगु वं ।

चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु

भावार्थ— लोभ क्यनाः भंmगः लायेगु वा लोभ क्यनाः बसय् लाकेगु ।

छ्यला— थौंकन्हय् सहकारीं ब्याज अप्वः बियाच्वन धकाः दां तये यंकेमते न्हां । यक्वस्यां ‘चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु’ यानाच्वंगु दु ।

चान्हय् निभाः त्वयेकेगु

भावार्थ— थःत माल धायेवं असम्भव ज्या सम्भव जुइमखु ।

छ्यला— धोब्याया वसः याकनं गंकेमाल धायेवं चान्हय निभाः त्वइला ?

चिइ नं मग्यं, चिकनय् नं मग्यं

भावार्थ— ज्या ख्यलय् मदुगु, छुं अर्थ मदुगु वा फाइदा मजुइगु ।

छ्यला— कन्हय् जाँच जुइ धुंकल, आखः ब्वनाच्वन जुइ धकाः च्वनाः मोबाइलय् गेम का म्हिताच्वंगु । आमथे चिइ नं मग्यंगु चिकनय् नं मग्यंगु ज्या यानाः गतिलाइ मखु न्हां ।

चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

भावार्थ— अन्याः याःम्हेस्यां ल्वःमंकूसां अन्याः सह याःम्हेसिया ल्वःमनी मखु ।

छ्यला— अय्लाः त्वनेमते धाल धकाः ल्हाः वाःगु गुबलें ल्वःमंके फइमखु, चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं ।

भावार्थ— थःथःगु शक्ति कथं जक ज्या याइ ।

छ्यला— छं पि.एच.डि. यात धायेवं वं नं याये फइला?  ‘क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं’ धयागु मस्यूला !

त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं

भावार्थ— अप्वः ग्यात धायेवं व अप्वः आश यात धायेवं बांलाइ मखु ।

छ्यला— वयागु क्यान्सर, न्हापांगु स्टेजय् तिनिसां क्यान्सर जूगु सिइवं ग्या जक ग्यानाः वयागु ज्यान हे

वन । ‘त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं ं’ धया थें जुल ।

ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि

भावार्थ— विषयया ज्ञान मदुसां विशेषज्ञया ढोंग याना जुइगु, मसः मस्यूसां सःस्यूम्ह थें पह क्यनीगु ।

छ्यला— व सावित्रीचा छुं ज्याजि सःम्ह मखुसां खँ जक सयेकाः सिरपाः तकं काये धुंकल । ‘ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि..’ थजाःपिंत हे धाइगु ।

अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु

भावार्थ : थःम्हं छुं मेहनत मयायेकं छुं प्रतिफल वइमखु ।

छ्यला : नयेमखन धकाः ल्हाः प्वःचिनाःच्वनां अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु धाःथें सुना नं छंत अथें नकःवइमखु ।

खःमू तिबां थाइगु छताजि थल खः । थुकी थीथी कथंया सरसामान तयाः कुबी । न्वःया निखे च्वतय् निपा खःमूया गाखि तक्यंकाः ब्वहलय् न्वः दिकाः कुबीगु याइ । खःमू थीथी कथंया दइ । दोलाखःमू, गाःखःमू, चखःमू, द्यःलाखःमू, धौखःमू, थ्यमिखःमू आदि कथंया खःमू खनेदु । खःमू थाइगु तिबा बालांगुति ब्या व स्वकु स्वकुत्याति हाकः जुइ । खःमू थायेत तिबा नाइसे च्वनीकथं माःफ्वइ । चकंगु थासय् च्वनाः खःमू थायेत ग्वइ । ग्वयेत स्वबाला तिबाया दथुया ब्व ल्वाकाः स्वखे स्वकाः छगुलिं मेगुयात अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकी दकलय् तःलय्या तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा छबा तइ । थुकियात नं अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकथं छखेया निबा निबा यानाः खुबा तिबा तयेधुन धायेव काचाक्क स्वयेबलय् प्यकूं लूथे खनेदुगु खुकुं लूगु ह्वःचा छह्वः लुइ । थनं लिपा छबाला तिबा तयेबलय् छह्वः अप्वः दइ ।
थुकथं निगू अतःया तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा ततं घडिया सुइ ह्यूपाखें चाःहिलाः थानायंकी । थथे जुइबलय् निबाला अतःया तिबा छगू हे दिशाय् लाइ । थथे यानाः चाः हिह्युं गपाय् चाः माः अपाय्चाः तक थाइ । तचाः यायेमाःसा ह्वः अप्वः तइ, चिचाः जक दयेवं गाःसा म्ह्व जक तइ । ह्वः ल्या याइबलय् सिथं मयासे दथुं याइ । जवं खवं ल्याः खाःसां च्वं क्वय् ल्याः खाःसां उति जुइकी । स्वखेयां तिबाया ल्याः बरोबर जुल धायेव ह्वः नं बरोबर जुइ ।
चाः थाये गात धायेव जाः थायेगु याइ । जाः थाइबलय् चाकुलाकेगु याइ । चाकुलाकेत कुंवाः पियाः कुनं निसें मेगु तिबा छबा तयाः थपियाः चाकलं वाकाः थानायंकी । चाः क्वचायेकाः ल्यंगु तिबा द्यतनाः थायेगु नं याइ, चाना छ्वयेगु नं याइ । खःमूया ताजिकथं जाः याइ । जाः थाये गात धायेव सि मुलाः लिल्हाइ । लिल्हाये धुन धायेव कंलाय् सिधःगु जुइ । थुकी प्यनय् प्वता धलिं तयाः ताकां काकी । प्वताधलिं झ्वःलाक स्वंगः तयेगु नं याः, छगलं मेगुयात द्यतंकाः उखें निगः थुखें निगः नं तयेगु याः । प्यंचालय् व च्वय् सिइ प्वता तइ । थुकियात नं ताका तयाः काकी । थथे याइबलय् खःमूया स्वरुप खनेदयावइ ।
खःमूया स्वरुप वयेकाः प्वता व प्वताधलिंयात क्वातुक हिनाः काकेगु याइ । काकीबलय् च्वय्या प्वतांंनिसें काकी । काकागु तिबाया छखेया च्वः ह्वतय् अतःबतः यानाः हिनाः क्वय्या प्वता प्वताधलिंयात नं काकी । ब्यक्वयेक यंकाः कताकेगु याइ मखु । तप्यंक यंकी । थथे काकागु च्वः हानं च्वय्या प्वताय् नं अथे हेयानाः हिनेयंकी । हिनीबलय् च्याथासं हिनाः च्याथाय् क्वचायेकी । थथे जुइबलय् प्वताय् भिंmखुथाय् हिनातःगु खनेदइ । हिनातःगुया निथाय्त्या अतः गाखि चिनाः खःमू कुबीगु याइ ।

कुंवाः पिये
कुनय्या छह्वः पियाछ्वये । खःमूया चाः थाये गात धायेव चाकलं वाकेत कुनय्या ह्वः पीगु याइ । ह्वः पीधुंकाः चाकलं वाकाः जाः थानायंकेगु याइ ।

थपिये
च्वयेपाखे स्वके । खःमू थाइबलय् चाकुलाके गात धायेव जाः थानायंकेगु याइ । जाः थाइबलय् तिबा छबा तयाः चाः थाइबलय् थें हे ह्वः लुइकाः थाइ ।

थ्यमिखःमू
चसू मिचः आदि तरकारि कुबीगु छताजि खःमू । प्यंचाः भचा चिचाः यानाः जँचाः भचा तचाः यानाः च्वय् चकंकातइ । यक्व तजाः जुइ मखु । च्वय् व क्वय्या सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ ।

द्यःलाखःमू
लँय् बँ पुनाः वःगु धू तयाः कुबीगु खःमू । जँचाः भचा भ्वरि खाकाः च्वय् व क्वय् अपाइँचाः यानाः निखें सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ । द्यः गमय् तये यंकीबलय् द्यः तयाः नं कुबीगु याइ ।

धौखःमू
धौ कुबीगु खःमू । पाः धौभ्यगः स्वंगः न्ह्यं ज्वलंया चाः जुइ । निखें सी प्वता व तःलय् प्वताधलिं बल्लाक तयाः कसय् जुइक तिबां हिनातइ । च्वला क्वलाछिति जाः जुइ ।

लिल्हाये
तिबा लथ्यानाः सि दयेकाः थानायंके । खःमू थाइबलय् जाः थाये गात धायेव ल्यंगु तिबा लथ्यानाः नीकाः ह्वतय् अतःबतः यानाः स्वचाकाः लिल्हायेगु याइ ।

खःमू तिबां थाइगु छताजि थल खः । थुकी थीथी कथंया सरसामान तयाः कुबी । न्वःया निखे च्वतय् निपा खःमूया गाखि तक्यंकाः ब्वहलय् न्वः दिकाः कुबीगु याइ । खःमू थीथी कथंया दइ । दोलाखःमू, गाःखःमू, चखःमू, द्यःलाखःमू, धौखःमू, थ्यमिखःमू आदि कथंया खःमू खनेदु । खःमू थाइगु तिबा बालांगुति ब्या व स्वकु स्वकुत्याति हाकः जुइ । खःमू थायेत तिबा नाइसे च्वनीकथं माःफ्वइ । चकंगु थासय् च्वनाः खःमू थायेत ग्वइ । ग्वयेत स्वबाला तिबाया दथुया ब्व ल्वाकाः स्वखे स्वकाः छगुलिं मेगुयात अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकी दकलय् तःलय्या तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा छबा तइ । थुकियात नं अतःबतः यानाः ल्हाकी । थुकथं छखेया निबा निबा यानाः खुबा तिबा तयेधुन धायेव काचाक्क स्वयेबलय् प्यकूं लूथे खनेदुगु खुकुं लूगु ह्वःचा छह्वः लुइ । थनं लिपा छबाला तिबा तयेबलय् छह्वः अप्वः दइ ।
थुकथं निगू अतःया तिबानाप तप्यंकाः मेगु तिबा ततं घडिया सुइ ह्यूपाखें चाःहिलाः थानायंकी । थथे जुइबलय् निबाला अतःया तिबा छगू हे दिशाय् लाइ । थथे यानाः चाः हिह्युं गपाय् चाः माः अपाय्चाः तक थाइ । तचाः यायेमाःसा ह्वः अप्वः तइ, चिचाः जक दयेवं गाःसा म्ह्व जक तइ । ह्वः ल्या याइबलय् सिथं मयासे दथुं याइ । जवं खवं ल्याः खाःसां च्वं क्वय् ल्याः खाःसां उति जुइकी । स्वखेयां तिबाया ल्याः बरोबर जुल धायेव ह्वः नं बरोबर जुइ ।
चाः थाये गात धायेव जाः थायेगु याइ । जाः थाइबलय् चाकुलाकेगु याइ । चाकुलाकेत कुंवाः पियाः कुनं निसें मेगु तिबा छबा तयाः थपियाः चाकलं वाकाः थानायंकी । चाः क्वचायेकाः ल्यंगु तिबा द्यतनाः थायेगु नं याइ, चाना छ्वयेगु नं याइ । खःमूया ताजिकथं जाः याइ । जाः थाये गात धायेव सि मुलाः लिल्हाइ । लिल्हाये धुन धायेव कंलाय् सिधःगु जुइ । थुकी प्यनय् प्वता धलिं तयाः ताकां काकी । प्वताधलिं झ्वःलाक स्वंगः तयेगु नं याः, छगलं मेगुयात द्यतंकाः उखें निगः थुखें निगः नं तयेगु याः । प्यंचालय् व च्वय् सिइ प्वता तइ । थुकियात नं ताका तयाः काकी । थथे याइबलय् खःमूया स्वरुप खनेदयावइ ।
खःमूया स्वरुप वयेकाः प्वता व प्वताधलिंयात क्वातुक हिनाः काकेगु याइ । काकीबलय् च्वय्या प्वतांंनिसें काकी । काकागु तिबाया छखेया च्वः ह्वतय् अतःबतः यानाः हिनाः क्वय्या प्वता प्वताधलिंयात नं काकी । ब्यक्वयेक यंकाः कताकेगु याइ मखु । तप्यंक यंकी । थथे काकागु च्वः हानं च्वय्या प्वताय् नं अथे हेयानाः हिनेयंकी । हिनीबलय् च्याथासं हिनाः च्याथाय् क्वचायेकी । थथे जुइबलय् प्वताय् भिंmखुथाय् हिनातःगु खनेदइ । हिनातःगुया निथाय्त्या अतः गाखि चिनाः खःमू कुबीगु याइ ।

कुंवाः पिये
कुनय्या छह्वः पियाछ्वये । खःमूया चाः थाये गात धायेव चाकलं वाकेत कुनय्या ह्वः पीगु याइ । ह्वः पीधुंकाः चाकलं वाकाः जाः थानायंकेगु याइ ।

थपिये
च्वयेपाखे स्वके । खःमू थाइबलय् चाकुलाके गात धायेव जाः थानायंकेगु याइ । जाः थाइबलय् तिबा छबा तयाः चाः थाइबलय् थें हे ह्वः लुइकाः थाइ ।

थ्यमिखःमू
चसू मिचः आदि तरकारि कुबीगु छताजि खःमू । प्यंचाः भचा चिचाः यानाः जँचाः भचा तचाः यानाः च्वय् चकंकातइ । यक्व तजाः जुइ मखु । च्वय् व क्वय्या सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ ।

द्यःलाखःमू
लँय् बँ पुनाः वःगु धू तयाः कुबीगु खःमू । जँचाः भचा भ्वरि खाकाः च्वय् व क्वय् अपाइँचाः यानाः निखें सी प्वता व प्यंचालय् प्वताधलिं तयातइ । द्यः गमय् तये यंकीबलय् द्यः तयाः नं कुबीगु याइ ।

धौखःमू
धौ कुबीगु खःमू । पाः धौभ्यगः स्वंगः न्ह्यं ज्वलंया चाः जुइ । निखें सी प्वता व तःलय् प्वताधलिं बल्लाक तयाः कसय् जुइक तिबां हिनातइ । च्वला क्वलाछिति जाः जुइ ।

लिल्हाये
तिबा लथ्यानाः सि दयेकाः थानायंके । खःमू थाइबलय् जाः थाये गात धायेव ल्यंगु तिबा लथ्यानाः नीकाः ह्वतय् अतःबतः यानाः स्वचाकाः लिल्हायेगु याइ ।

मानबहादुर जोशी पुनर्जागरणकाल न्ह्यःयाम्ह छम्ह च्वन्ह्याःम्ह साहित्य सर्जक खः । थ्वय्‌कःया न्यागू भाग दुगु राग माला (म्ये सफू) छगू लुयावःगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये नं फुक्क धया थें बेदान्त दर्शनं प्रभावित जूगु दु । पद्य रचना बाहेक थ्वय्‌कलं गद्यय् नं स्वस्थानी सार, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं च्वयादीगु दु ।

साः, चुकू दयेकेत सिँया रेखाअनुसार खनेदयेक चिं तयेगु सिँया ज्याभः । सिसाकलमं रेखानुसार चिं तयेत थाकु जुइगुया नापं चिं खनेमदइगु जूगुलिं साः चुकू दयेकेया निंतिं चिं तयेत छ्यलीगु ज्याभः ।

तःफि व ताहाःसिँ त्वाःल्हायेत वा बसिला, रन्धां छायेत कताकेत छ्यलीगु सिँया त्वाकः हे खः । थ्व काष्ठमण्डपया प्राचीन ज्याभः खः ।