खा पंछिकथं म्हसीका दुपिं प्राणि खः । थुपिं थी थी कथंया दु । यक्व ब्वयाः तातापाक वनेफुपिं नं दु । म्ह्व जक ब्वयेफुपिं नं दु । बँय् हे जक च्वनाः म्वानाच्वनीपिं नं दु । बन जंगलय् च्वनाः तुतिं खिनाः त्वाथं मालाः की–काय् जक नयाच्वनीपिं नं दु । मनुखं लहिना तइपिं जातया खा नं दु, मनूया किपा हे खंके मयःपिं नं दु । फोहरय् जक च्वनाः जीविका यानाच्वनीपिं खा नं दु । थी थी कथंया खायात थी थी कथं मूल्यांकन यानातःगु दु । गुम्हं खात पिहां वयाः ब्वयाजूगु खन धायेव वा वइगु संकेत याइ । गुम्हं खा पिहां वयाः हाल धायेव मभिं जुइगु संकेत जुइ । पिहां वइबलय् पुनाहइपिं खा नं दु । खाया पायात हे सांस्कृतिक ज्वलंया रुपय् छ्यलातःगु नं दु । देखा दुपिसं व देपुजाय् दुकाये मज्यू यानातःपिं खा नं दु ।
क्वलःखा
यक्व च्वं च्वं ब्वयेफुम्ह खा । गिद्धसिकं भचा तःधिकः जुइ । तातापाक नं ब्वयावने फइ । बथां बथां जुयाः ब्वइ । ब्वइबलय् अंग्रेजि आखःया भि (ख) आकार वयेक ब्वइ । मुख्यम्ह दकलय् न्ह्यःने च्वनी । चिकुला वइथे जुइगु बखत यंला कौलां दक्षिणपाखे वनी । चिकुला फुइगु बखत चिल्ला चौलां उत्तर वनी । वनेगु दिशा तंगु अवस्थाय् चाःचाःहिलाः दिशा लुइकी । ब्वब्वं हालावनी । यक्व हालीगुलिं कालांकुलुंया सः वः थें जुइ । अथे जुयाः थुमित कालांकुलुं नं धायेगु याइ ।
खुखा
झाःपाः व झ्याम्म च्वंथाय् च्वनीम्ह खा । तःधिकः जुइ मखु । बखुंसिकं भचा चीधिकः जुइ । सियू हाकु उनया जुइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । नाकं ब्वयेफइ मखु । भचा भचा लः दुथाय् नं चुल्ल्ल चुल्ल्ल जुयाः यक्व ब्वाँय् वनेफइ । ताहाः, छुँ आदिं स्यंके मफयेक लः दुथाय् वाब्वय् स्वः दयेकाः खेँय् थ्वइ । खेँय् चिग्वः जुइ । निवाःत्या स्ववालं खेँचं मचा पिहां वइ । पिहां वयाः भचा जायेवं हे मचा ब्वां वनेफइ । थुमिगु खेँय् हयाः कुकुच्वंम्ह खायात खासा ब्यूसां थ्वयेवं बिस्युं वनी ।
गुँखा
गुँइ च्वनीम्ह खा । कालिज व लुँइचे नं धाइ । स्वयेबलय् सादा खा थें हे च्वनी । ब्वये फइ । झाःसिमाय् स्वः दयेकाः च्वनी । त्वान्नाः सीसे हाकुसे जुइ ।
चिखा
मदेशपाखे दइम्ह खा । भुयू उनया जुइ । बथां बथां जुइ । छम्ह वंथाय् मेपिं नं वनेगु याइ । तजायेक तिंन्हुइ फइ मखु । थुमिगु खेँय्ख्वला छानाः बल्लाइ ।
भुजिंखा
फोहर थाय् ध्वंप्वालय् च्वनीम्ह खा । सादा खा थें हे च्वनी । ध्वंप्वाः व साःगाः दुथाय् दयेगु याइ । चिकुलां सिकं ताल्ला व वा वयाच्वनीगु इलय् जःखः सुं मदुगु आभास जुल धायेव पिहां वयेगु याइ । फोहरय् दाइपिं कीत नइ । न्याक्क ब्वाँय् वनेफइ । काचाक्क खंके फइ मखु । सुं वःगु आभास जुलकि किचः छकूचाय् नं सुलेगु याइ । फोहर दुथाय् च्वनीगु जूगुलिं थुमिगु सासः तकं फोहर जुइ । थुपिं पिहां वइबलय्इमिगु सासलं कल धायेव म्हय् काचः काचः व चातः चातः नं वयेयः ।
भुलूखा
न्हिनय् मिखां मखनीम्ह खा । सीसे च्वनाः तुयू च्याः दयाः छिरिबिरि खनेदइ । चान्हय् पिहां वयाः नसा मालाः नइ । छुँ, ताहाः आदि वालावाला सनाच्वंपिं नइ । थ्व हालकि मभिनी धाइ ।
म्हय्खा
जंगलय् च्वनीम्ह खा । भौ हाले थें हाली । पपू दइ, ब्वये फइ । ताहाः की आदि नइ । बाजातया न्हिप्यंया पा ताःहाकः जुइ । पाय् मिखा थें च्वंक बुत्ता दइ । थुमिगु पायागु बास दुथाय् माय्बिलि, ताहाः, कीत आदि वइ मखु । नेवाःतय् संस्कृतिइ म्हय्खापा यक्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दु । जंक्व व थाकुलिं लुइगु पुजा याइबलय् कलशय् म्हय्खाया पा छपा नं तयेगु याइ । गथांमुगःकुन्हु लुखा फुसय् म्हय्खाया पा तयाः स्वख्वः दुगु नकिं तायेगु याइ ।
सादाखा
छेँय् लहिना तइपिं खा । हन्ताः जूगु अन्न छगः निगः वांछ्वये म्वायेक नकेगु याइ । चुक ननिइ त्वःतातइ । बहनी दुकाइ । यँयाःबलय् सवःद्यः वइबलय् लँय् खा खनकि लानाकाइ । बाजंसः ताल धायेव खा निं दुकायेगु याइ । माखां थ्वइगु खेँय् नखःचखःबलय् ज्या काइ । ग्वंगः हालकि सुथ जुल धकाः सीकी । भाका यानाः नं ग्वंगः लहिना तइ । अज्याःपिं ग्वंगः छुं नं मेगु ज्याय् मछ्यसे उपयुक्त पर्वय् लाकाः भाका पुरा याइ ।
सुपिंखा
आकासय् ब्वयाजुइपिं खा । चखुंचा बःधिकः जक जुइ । न्ह्याबलें वइ मखु । ता थिनावइगु बखतय् द्यः ख्युंइबलय् गनं वः गनं वः जुइक वइ । बथां बथां दइ । इखुंचा थें उखेंथुखें ब्वयाः कीत लानानइ । ब्वब्वं चीसलं पियां पियां सः वयेक हाली । थुपिं वल धायेव निन्हुप्यन्हुं वा वइगु अनुमान याइ । थुमिगु हाःसः ताल धायेव ब्वहःत ब्वयावयाः लितुलिनाः लानाः नइ । बाचा फपुल धायेव गन वं गन वं जुइक वनी ।
सँय्खा
यक्व तःधिकः जुइ मखुम्ह खा । त्वान्नाः गुँखाया थें सीसे हाकुसे च्वनी । बल्लाः खनेदयाः फुर्ति दुम्ह थें जुइ । खेँय् यक्व तग्वः जुइ मखु । ला तिख्खर जुइ ।
स्वँखा
स्वँ दुम्ह खा । तःधिकः जुइ । ग्वाथ्या ग्वाथ्या जुयाः यक्व ब्वांवने फइ मखु । बाजातयाके न्हासय् स्वँ दइ, माजातयाके न्हासय् छकूचा जक ह्याउँक दइ ।
सिथय् झरिया माथं मिले यायेगु ज्याभः । सिँया सिथय् बर्गाकार वा गोलाकारया झरि (खँ) मिले यायेगु रन्धा थें ज्याःगु ज्याभः ।