यँेया झिंखुगू शाक्यसंघया बही दुने दुथ्याकातःगु छगू ऐतिहासिक थाय् खः– खुसिबही । बिष्णुमती खुसिनापं लाःगुलिं थ्व बहीया नां हे खुसिबही जूवंगु अनुमान दु । संस्कृतभासं थ्व बहीयात नदीसंगम महाविहार धयातल । नारदस्मृतिइ थ्व थाय्यात ‘खुसिबहिरी’ व गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । येँया बहाःबहीमध्ये नगरं पिने (खुसिपारी) पलिस्था यानातःगु थ्वहे जक छगू बही खः । थौंकन्हय् थ्व बही यँे महानगरपालिका वडा नं १३या टंकेश्वर, ताहाचः लागाय् लाः वः ।
ऐतिहासिक पक्षकथं थ्व बही गुबलय् पलिस्था यात धयागु स्पष्ट मजू । जुजु भाष्कर मल्ल (बि.सं. १७५७–१७७९)या पालय् वःगु तःभुखाचं यानाः थ्व बहीया क्वाःपाःद्य (गन्धुरी द्यः) विराजमान देगः क्षतिग्रस्त जूगु जुयाच्वन । उगु इलय् पोँ त्वाःया कुटु भारो नांया मनुखं जिर्णोद्धार याकूगु धकाः न्ह्यथनातःगु छगू ल्वहंपौ क्वाःपाःद्यःया प्रवेशद्धारय् तयातःगु खनेदु ।
ने.सं. ६४६ पाखे पाल्पाया जुजु मुकुन्द सेनया फौजं थ्व बही दुने च्याक्वःतक आक्रमण यानाः मि च्याकेगु कुतः याःगु धाइ । तर च्याक्वलं असफल जुसेंलिं आक्रमणकारीत अथें लिहां वनाछ्वत । न्हापा थ्व थाय् नगरयात सुरक्षित यायेत दयेकातःगु सामरिक लागा जूगुलिं फौजं आक्रमण याःगु जुइफु । गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ पिने प्यम्ह डोय (सेना)त स्याःगु न्ह्यथनातल । विहारदुने निगः चिभाः दु । ने.सं. ८०३या छगः चैत्ययात स्वयम्भूया प्रतिककथं कयातल ।
क्वाःपाःद्यकथं भविष्यव्याकरण मुद्राय् विराजमान तथागत वोधिसत्व पलिस्था यानातल । विहार दुहां वनेगु मू लुखा लिक्कसं महांकाःद्यः व महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातल । मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह व पूर्वाभिमुख गणेद्यःया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु ।
बहीया दक्षिणपाखे चकंगु थाय् दु । थ्व थाय् न्हापा क्यब धाइ । जनबहाः, सबलबहाः, ओमबहाःया गुरुजुपिं थन देपुजा न्यायेकावइगु खः । थ्व थाय्यात आजुमाःख्यः धाइ । थन शिखरशैलीया निगः देगः दु । छगलय् बज्रयानीतय् तसकं हनेमाःम्ह चक्रसंवर व मेगु देगलय् वया कलाः बज्रवाराही विराजमान यानातःगु दु । थ्व आजुमाःख्यलय् दीपंखायाः जुइबलय् वये हे माःगु चलन दुसा दक्षिण कोलीग्रामया दीपंकर बुद्धपिंत सम्यक पर्वय् थन हयेमाःगु न्हापा प्रचलन दु ।
गुंपुन्हिबलय् थ्व बहीलय् ह्याउँगु ख्वाःया दीपंकर बुद्धलिसें थीथी द्यतः, चा व सिं दयेकातःगु ‘नये नकिं ज्या थकिं’या मूर्ति, वीरकुश महाराजया ख्वाःपाः (तेमां ख्वाःपा), लुँ छ्यलाः सँय् आखलं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया निपू पाना, व सिद्धा नारोपाया धयातगु शंख थौंतक न प्रदर्शन याना वयाच्वंगु दु ।
थौंकन्हय् क्वाःपाःद्यया नित्यपूजा बहीया सर्वसंघ दुजःपिंसं पालंपाः यानावयाच्वंगु दु । थ्व खुसिबही व मरुबही दथुइ परम्परागत स्वापू नं दुगु खनेदु । निगू सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत मंकाःकथं चुडाकर्म नं याइगु खः । थ्व ल्याखं निगू बहीदुनेया सम्बन्ध तसकं क्वातू । उकिं दँय्दँसं भाद्रनिसें फागुन तक न्हय्ला मरुबहिलिं खुसिबहीया क्वाःपाःद्ययात व चैत्रनिसें श्रावण तक न्याला खुसिबहिलिं मरुबहीया क्वाःपाःद्यःयात न्हियान्हिथं नित्यपूजा यायेमाःगु नियम दु ।