नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

तण्डुकार फिल्म्स्पाखें ने.सं. ११३३ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता शुभ तण्डुकार अले बाखं व निर्देशक सनम कुमार खः । थुकी निरञ्जन महर्जनया संगीत दुसा छायाँकार देवआनन्द शिल्पकार खः । कलाकारकथं लक्ष्मी कुमार महर्जन, श्यामसुन्दर शिल्पकार, अर्णेश्वरी शिल्पकार, कृष्णभक्त महर्जन, शोभा महर्जन, मणि महर्जनपिं दुथ्याः । थ्व थ्रिलर सस्पेन्स सहितया कमेडी फिल्म खः ।

नेपालभाषाया संगीतय्‌ ख्यालिंजाःगु म्ये न्हापांनिसें हे दु । मल्ल कालया जःखःसं सिर्जना जूगु थज्यागु म्ये आपालं कामरस व यौनया अस्यः खँत छ्यला नं उतिकं हे जू । गुलिं तप्यंकसा गुलिं उपमा छ्यलाः काम व यौनया खँत दुथ्याका तःगु दु । रसरंग व न्ह्यैपुकेगु इलय्‌ थजाःगु म्ये आपालं हालेगु याइ । उकिसनं सिनाज्याया इलय्‌ आपालं हालेगु याः । यःत्यःया म्येय्‌ नं थज्याःगु खँत दुथ्याना च्वंगु दइ । लिपा थजाःगु म्येत नं परिमार्जित जुजुं वल । न्हापा थजाःगु म्येत हालेगुली भिमफेदिया उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ, न्हुच्छेबहादुर, ईन्द्रलाल श्रेष्ठ, दर्शन दास श्रेष्ठ, बेखाचा महर्जनलिसें मेमेपिन्सं दबुली हालीगु खः । लिपा दबुली हालाः म्येचालय्‌ पिदंकथं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा थ्व विधाया म्ये ख्यलय्‌ च्वयेगु, हालेगु व लसय्‌ हनेगुली तसकं नां जाः ।
थ्वय्‌कःपिंसं यःत्यः, सामाजिक विसंगतिलिसें मेमेगु सांस्कृतिक खँयात कयाः ख्यालिंजाःगु म्येत सिर्जना यानादिल । उकिसनं नगेन्द्र हाडाजुं सिर्जना यानादीगु आपालं ख्यालिंजाःगु म्येय्‌ सांस्कृतिक पक्षयात अप्वः थाय्‌ बियातःगु दु । मदनकृष्ण श्रेष्ठयात ला ख्यालिजुजुकथं हे हनातःगु दु ।

यल जिल्ला दुने लाःगु छगू पुलांगु बस्ती ख्वना खः । थ्व बस्तीया भौगोलिक अवस्थिति वंतापाखे थैव, योतापाखे येँ जिल्लाया सिमाना व यितापाखे बुंग दु । ख्वना बस्तीं यंतापाखे बागमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । ने.सं. ५४५ (१४२४ ई.) स बुँ न्यानाकाःगु छगू ताडपत्र तमसुकय् थ्व थाय्या नां ‘ख्वखना देश’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७९० (१६६९ ई.) या ताडपत्र तमसुकय् ‘खोकना तव देश’ धयातःगु दु । थ्व नां आःतक नं छ्यला वयाच्वंगु दु ।
ख्वनाया नां गुकथं जुल धयागु विषयय् छगू धापू न्यनेदु । न्हापा येँया छम्ह ज्यापु चिकुलाया इलय् सित । गुथ्याः व सनाः वःपिंसं बिष्णुमति खुसि सिथय् वयागु दाहसंस्कार यात । न्हापाया चलनकथं सीम्हेसिया कलाःम्ह सती वंगु जुयाच्वन । मि तयाः भतिचा जायेवं तसकं वाफय् वल । गुथ्याः व सनाः वःपिं अन च्वने मफयाः उखेंथुखें बिसिउँ वन । सिँपँ च्यानावसेंलि सी उनातःम्ह ज्यापुया मिखा चाल, व ला मसीनि खनिं । व अनं जुरुक्क दनावल । सती वनेत्यंम्ह कलाःम्ह नं बिसिउँ वन । दिपं दनावःम्ह मनूयात खन धाःसा गुथ्याःतय्सं दायाः स्याइ धकाः ग्यानाः कलाःभाःत निम्हं देय् त्वःताः बागमति खुसि सिथंसिथं पिहां वन । लँय् वनाच्वँच्वं थौंकन्हय्या ख्वना बस्ती दुगु थासय् थ्यन । अन नापलाःपिं मनूतय्त कलाः–भाःत निम्हेसिनं थःपिंसं दुःख स्यूगु खँ फुक्कं ख्वयाः ख्वयाः कनाः वहे थासय् च्वन । थथे ख्वयाः ख्वयाः थःगु दुःखया खँ कंपिं कलाः–भाःत च्वंगु थाय् जुयाः थुगु थाय्या नां हे ख्वना जू वन ।
थौंकन्हय् यल महानगरपालिका वडा २१ दुने लाःगु ख्वना बस्ती दुने तःखाछेँ, न्ह्योबु, समलचोक, न्ह्योबु तँचा, तःझ्याः, गाबुकल ननि, गाबुलाछि, पम्पा, चोछेँ, थँलाछि, बहालोनी, कुटुपुखू, ननिचा, नायला, झ्याकु, देवल्युने, लायको, धोकासी नां दुगु त्वाः दु । मुक्कं नेवाःतय्गु आवादी दुगु थ्व बस्ती दुने यक्व थें महर्जन व डंगोल थरयापिं ज्यापुत दु । स्यस्यः, कुस्ले, नाय् नं थन दु । उमिगु ल्याः धाःसा यक्व मदु । नेवाः बस्ती जूगुलिं थन देगः, विहार यक्व दु । थुगु बस्तीया नांजाःगु सम्पदा महाद्यः, गणेद्यः, नासःद्यः, रुद्रायणी खः । रुद्रायणीया देगः निथाय् दु । छगू देय् दुने व मेगु सिकाली ख्यलय् । रुद्रायणी द्यःयात सिकाली नं धाइ ।
ख्वनावासीं रुद्रायणी देवीया खः जात्रा यानाः उत्सव न्यायेकीगु चलन दु । स्वनिगःया मेमेगु थासय् मोहनि नखः न्यायेकीगु इलय् ख्वनायापिनि रुद्रायणी देवीया जात्रा हनी । थुगु जात्रा ञलागा (आश्विनकृष्ण) चतुर्दशीनिसें ञलाथ्व (आश्विन शुक्ल) चालं तक जुइ । अथे जुयाः ख्वनाय् मोहनि नखः हनेगु चलन मदु । थनया शिवमार्गी स्यस्यः व तुलाधरतय् धाःसा मोहनि नखः हनी ।
ख्वना बस्तीया योता व यितापाखे ततःजाःगु पहाड दु । उकिया क्वसं कलकल खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।

प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु ख्वप (भक्तपुर) यात लिच्छविकालय् ‘खकम्प्रिङ्ग’, ‘माखोपृङ्ग’ व ‘खृपुङ्ग’ धाइ (वज्राचार्य, २०५३ः १३, ५०, २४९ र २५३) । थ्व फुकं नांया परिस्कृत रूप ‘खोपृङ्ग’ धइगु सीदु । उबले न्ह्यथनातःगु नांयात मनन यानाः स्वयेबलय् थ्व थाय् लिच्छविकाल स्वयां यक्व न्ह्यवंनिसें आबादी जुया वःगु सीदु । लिच्छविकालया गुलि नं अभिलेख लुया वःगु दु व फुकं संस्कृत भासं च्वया तःगु दु । अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं वयाच्वंगु दु । थथे गैरसंस्कृत भासं वःगु स्थाननाम खँग्वःयात किरात परिवारया भासं वःगु धायेगु मान्यता दु । उकिं गैरसंस्कृत भासं नामाकरण जुयाच्वंगु थाय् किरातकालय् हे व्यवस्थित जूगु सीदु (वज्राचार्य, २०५३ः २५१) । खोपृङ्ग नां नं थथे हे गैरसंस्कृत भासं वःगु खः । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वःगु थ्व नां मध्यकालय् धाःसा सम्बोधन मजुल । उकिया थासय् ‘ख्वप’ धायेगु चलन जुल । थ्व नां मध्यकालया सुरुंनिसें छ्यला वःगु खनेदु । नेवाःतय्सं थौंतक नं थ्व थाय्यात ‘ख्वप’ धयाच्वंगु दु । थ्व नां लिच्छविकालय् छ्यलातःगु ‘खोपृङ्ग’ खँग्वलं अपभ्रंश जुयाः वःगु खनेदु ।
लिच्छविकालंनिसें छ्यला वःगु ‘खोपृङ्ग’ नांयात त्वःताः मध्यकालय् भक्तपुर धायेगु चलन सुरु जुल । राज्यपाखें नं भक्तपुर नांयात हे औपचारिक मान्यता बिल । मध्यकालया प्रारम्भय् ‘भक्तग्राम’ धायेगु चलन नं वःगु खः । लिपा भक्तपुर व भक्तपत्तन धाल । उबलेया अभिलेखय ‘भक्तपुरे’, ‘भक्तापुरी’, ‘भक्तापुरीपट्टन’ ‘भक्तपट्टन’ धयातःगु दु । उगु फुकं नांया छगू हे अर्थ ‘भक्त’ नां दुगु सहर अथवा नगर धाःगु खः । ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं न्हापांनिसें भगवान चाँगुनारायणयात आस्था तयाः भक्ति याना वःगु दु । वहे भक्तत बसोवास याइगु थाय् जुयाः भक्तपुर धाःगु खनेदु ।
वताय् नलिंचोक, योताय् थिमि, यन्ताय् चाँगु व दुवाकोट अले यिताय् सूर्यविनायक लागाया दथुइ च्वना वःगु ख्वप देय् भक्तपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं खः । थ्व नगर क्षेत्रयात पूर्वमध्यकालया जुजु आनन्द मल्लं (११४७–११६६ ई.) व्यवस्थित नगरया रूपय विकास यानाः नेपालमण्डल राज्यया राजधानी दयेकूगु खः । उबले थ्वयात अष्टकोण आकारय् नगर दयेकाः च्यागू दिशाय् अष्टमातृकादेवीपिं ब्रह्मायणी, माहेश्वरी, कौमारी व बैष्णवी, वाराही, इनागाल गणेश, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी व दथुइ त्रिपुरसुन्दरी पलिस्था याःगु खः । जुजु यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः नेपालमण्डल राज्य विभाजन जुयाः येँ, यल, भोँत, दोलखा स्वतन्त्र राज्य जुल । ख्वप छगू चीधंगु राज्यय् सीमित जूवन । लिपा भोँत व नापसं च्वंगु मेमेगु गां हाकनं ख्वप राज्यया अधिनय् वल । उबले थिमि, बोदे, नगदेश, सांगा, पन्ति, धौख्यः आदि फुकं थ्वहे राज्य दुने लाःगु खः ।
यक्ष मल्लं ख्वपयात सामरिक दृष्टिकोणं सुरक्षा बीत प्यखेरं ध्वाखा तयाः ततःजाःगु पःखा (किल्ला) दना बिल । उबले दयेकूगु ध्वाखा वताय् च्याम्हसिंह, योताय् भार्वाच्व, यन्ताय् व्यासी व यिताय् वाराही लागाय् खः । उकिया छुं छुं अवशेष आः तकं ल्यं दनि । मध्यकालय ख्वप नगर लागा वताय् गछेत्वाः, योताय् तेखाच्व व एताछे, यन्ताय् भोलाछें व यिताय् वाराहीतक थ्यंगु सीदु । दँय्दसं गुँलागा (भाद्र कृष्ण) पारू कुन्हु उगु दँय् सीपिं मनूतय् नामं उमि छेँजःपिंसं ताहासा पित हयाः देय् चाहुइकीगु चलन दु । उकियात ‘सायाः’ (सापारू) धाइ ताहासा चाःहुइकीगु लँपु थथे दु– लाय्कू – बालाखु गणेद्यः – तुलाछेँ – चोछेँ – भोलाछेँ – गछेँ – सुजमधी – दत्तात्रेय – इनाचो – गोम¥ही – सुकुलध्वाका – तिबुक्छेँ – तमधी – तालाक्व – नासमना – वंशगोपाल – भार्वाचो – इताछेँ – खौमा जुयाः हाकनं लाय्कू ।
थथे सापारू कुन्हु ताहासा चाःहुइकीगु लँपु स्वयाः नं उबले थ्व नगरया सिमाना गन तक थ्यं धकाः सीका कायेफु । थ्व नगरयात मध्यकालय् महानगर सम्बोधन याना तःगु दु । उबले थ्वयात २४ गू त्वालय् विभाजन याना तःगु खः ।
ख्वपयात गनं गनं ‘भादगाउ“’ नं धयातःगु दु । थ्व नां धाःसा यक्व पुलांगु मखु । गोर्खालीतय्सं स्वनिगः कब्जा यासांनिसें थ्व नां न्ह्यःने वःगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः आक्रमण याःगु इलय च्वयातःगु पतिइ भादगाउँ खँग्वः छ्यलातःगु दु । लिच्छवि व मध्यकालय् गनं च्वया मतःगु भादगाउँ नां छक्वलं तुं शाहकालय् वःगु खनेदु ।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ल्याखं ख्वप नगरया थःगु हे महŒव दु । थ्व नगर प्राचीन व मध्यकालीन कला वास्तुकलाया छगू केन्द्र खः । थनया कला, संस्कृति व नेवाः जीवनशैलीया कारणं सजिव संग्रहालयया रूपय् ख्वप नगर स्थापित जुया वःगु दु । ख्वपया नांजाःगु सम्पदा तुलजा (तलेजु) भवानी खः । थ्व द्यः तिरहुतं बिस्युं वःम्ह जुजु हरिसिंहदेव व वया परिवारं नापं ज्वना वःगु खः । हरिसिंहदेव लँय् दथुइ हे मदयेधुंकाः वया कलाः व काय् ख्वपया जुजु रुद्रमल्लया दरवारय् शरण काः वल । तलेजु भवानीयात नं ख्वपय् हे पलिस्था यात । मल्ल जुजुपिंसं तलेजुयात थःगु कुलदेवता माने याना वल । न्यय्न्यापाः झ्याः, लुँध्वाखा (स्वर्णद्वार), पशुपति महाद्यः, चारधाम देगः, सिलु महाद्यः (फसिदेगः), बत्सलादेवी आदि लाय्कू दुने च्वंगु सम्पदा खः । मध्यकालीन लाय्कू (दरवार स्क्वायर) कला व वास्तुकलाया छगू उत्कृष्ट नमूना खः । संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों थ्व थाय्यात विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याका तःगु दु । अथेहे तमधी त्वालय् च्वंगु न्यातपौ, भैलःद्यः, नारांद्यःया देगः नं ख्वप नगरया शान खः । तचपाल त्वालय् च्वंगु दत्तात्रय व थालाछेँ त्वाःया नवदुर्गा द्यः नं ख्वपया नांजाःगु सम्पदा खः । अष्टमातृका, अष्टभैरव व दशमहाविद्याया थःथःगु देगः नं दु । थुपिं बाहेक ख्वपया थीथी त्वालय् बौद्ध सम्प्रदायनाप स्वापू दुगु विहार व बाहाःत दु । जेतवर्ण महाविहार, प्रशन्नशील महाविहार, मञ्जुवर्ण महाविहार, लोकेश्वर महाविहार, आदिपद्म महाविहार, चतुब्रम्ह महाविहार, अखण्डशील महाविहार, इन्द्रवर्ण महाविहारख्वपया नांजाःगु विहारत खः ।
‘बिस्काः जात्रा’ ख्वपय् हनीगु विशिष्ट जात्रा खः । थ्व जात्रा धाःसा सौर्यपत्रा कथं चैत्र मसान्त स्वयाः प्यन्हु न्ह्यः भैरव व भैरवीया खः सालाः जात्रा न्यायेकी । अले चैत्र मसान्त कुन्हु सन्ध्या इलय् यःसिं ख्यलय् छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः कन्हय् कुन्हु अर्थात् वैशाख सक्रान्ति सन्ध्याइलय् यःसिं क्वःथली । थ्व जात्रायात मध्यकालीन जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य विस्तार याःगु लसताय् नेपाः देय्या ध्वाँय् ब्वयेकाः विजय उत्सव हनेगु परम्परा दयेकूगु धाइ । थौंकन्हय् बिस्काः जात्रा धाल कि ख्वप नगरया पर्यायवाची संस्कृति धाःसां ज्यू ।
ख्वपया मेगु नांजाःगु जात्रा ‘सापारु’ खः । थ्व जात्राय् दँय्दसं भाद्र कृष्ण पारु कुन्हु दछिया दुने मदुपिं सकस्यां छेँ नं ‘ताहासा’ दयेकाः देय् चाःहिलेगु याइ । ‘ताहासा’ नापं थीथी भेषभूषा पुनाः घेंतांघिसि ल्हुइगु व ख्यालि पिकायेगु नं परम्परा दु ।

विश्व सांस्कृतिक सम्पदाकथं दुथ्याकातःगु स्वनिगःया स्वंगू लाय्‌कूत मध्ये थ्व लाय्‌कू दक्कले तकू अले कलाकृति व भौतिक संरचनाया ल्याखं नं उलि विशेष खः । ख्वप नगरपालिकाया खौमाया ख्वप देय्‌ ध्वाखांनिसें च्वय्‌ तचपाः वनेगु तःधंछेँ बहाः तक लाय्‌कूया मूलागा खः । छगू इलय्‌ थुगु लाय्‌कूदुने ९९ गू चुक दु धाइ, आः मुक्कं १५ गू जक ल्यं दनि । नब्बे सालया तःभुखाचं पाःताः जूगु आपालं संरचना हानं धस्वाकेगु मजुल । गुलिखे दुनावंगु संरचना इलय्‌ ल्ह्वनेगु ज्या मजुल अले अथें पाःताः जुल । थ्वहे ख्वप लाय्‌कूया लागाय्‌ निगू विद्यालय, प्रहरी कार्यालय, सामाजिक संस्थाया छेँ दयेकातल ।

ख्वप लाय्‌कू मुक्कं स्वब्वय्‌ ब्वथलातःगु खत । क्वथु लाय्‌कू लागाय्‌ पश्चिम सिथय्‌ खौमा ध्वाखा अले उत्तरपाखे ब्यासित्वाः जुल । थुगु लागाया दक्कले महत्वपूर्ण सांस्कृतिक सम्पदा धैगु वसन्तपुर दरवार खः, जुजु जगतप्रकास मल्लया उजं कथं दयेकेब्यूगु थुगु दरवार भुखाचं क्वदये धुंकाः छय्‌मचा भूपत्येन्द्र्र मल्ल जुजु जूबले हानं धस्वाकल । थुगु दरवार गुतँजाः दुगु, थन दुने म्वःल्हुइगु थाय्‌, मनोरञ्जनया केन्द्र आदि नं दुगु धाइ । थ्वहे दरवारपाखें प्रभावित जुयाः गोरखाली जुजु पृथ्वीनारायण शाहं लिपा येँय नं उज्वःगु नौतले दरवार दयेकेब्यूगु खः । तर नब्बे सालया भुखाचं पाःताः जुल, थ्वहे थासय्‌ धीर शम्सेरया उजनय्‌ भुतूक्यब कथं ज्या काल, आः अन विद्यालय न्ह्याकातल । थुगु दरवारया चिं कथं जःखः ध्वाखाया निम्ह ल्वँह सिंह अले उग्रचण्डी व उग्रभैरवया मूर्ति जक ल्यं दनि ।

दथु लाय्‌कूया मूब्व धैगु न्हाय्‌कंझ्याः लाय्‌कू खः । उगु इलय्‌ नेपालय्‌ गनं नं न्हाय्‌कंया प्रचलन मवःनि । मुस्मां बादशाहपाखें उपहार कथं बियाहःगु न्हायकं तयाः थुगु दरवार दयेकूगु खः, गुगु नेपालय्‌ दक्कले न्हापा खत । पिने तःतःधिकःपिं सिंह दुगुलिं थुकियात सिंहध्वाखा लाय्‌कू नं धायेगु याः । थनदुने मालतिचुक नं दु, गन लुँहित नं दुगु खः, आः खुया यनेधुंकल । जुजु भूपत्येन्द्र्र मल्लं दयेकेबीगु थुकिया संरचना थुनाः धीर शम्सेरं युरोपिय शैलीया लाल वैठक दयेकुगु जुल ।

न्ययेन्यापाझ्याःया लाय्‌कूछेँ ख्वपदेया जक मखु मुक्कं नेपाःया स्थापत्यकलाया छगू दसि कथं खः, थ्व नं दथु लाय्‌कु लागाय्‌ दु । भूपन्द्रेमल्ल जुजु जुयाच्वंगु इलय्‌ थुगु लाय्‌कूछेँ धस्वाकूगु खः ।

थ्वहे लाय्‌कूछेँया मातं तल्लाय्‌ छकू तहाकःगु क्वथा दु, न्हापा न्हापा थुगु क्वथा जुजु लानिपिं च्वनीगु जुइमाः । थनया दक्कले तःधंगु विशेषता धैगु अंगलय्‌ च्वयातःगु रगीन किपा खः । मुक्क २.१ मिटरया थुगु किपातय्‌ दथुइ तका ल्हा व यक्व छ्योंग्वः दुम्ह विश्वरुपया अतिकं आकर्षक आकृति च्वयातःगु दु, अले मुलय्‌ शक्तिया रुपय्‌ पार्वतीयात फ्येतुका तल । नापनापं किपाया सिथय्‌ लाक्क च्वंम्ह कलाकारया नां ख्वप याछेँया चित्रकार धकाः नं च्वयातःगु दु । सन् २००१ स अध्ययेता पुरुषोत्तम लोचन श्रेष्ठपाखें दुवालस्वःबले उगु किपातय्‌ विश्वरुप शिव धैम्ह जुजु भूपत्येन्द्र मल्ल थःहे अले मुलय्‌ तयातःम्ह पार्वती धैम्ह लानी विश्व लक्ष्मीयात नालातःगु तथ्य किपातय्‌ च्वयातःगु नांया लिधँसाय्‌ म्हसिकेगु ज्या जूगु खः । विज्ञपिनि धापू कथं थ्व नेपाःया अंगः किपात मध्ये दक्कले च्वन्ह्यागु खत ।

ख्वप लाय्‌कूया मेगु अतिकं आकर्षक कलाकृति धैगु लाय्‌कूया मूचुक दुहाँवनेगु मूलुखा खः , गुगु लुँध्वाखा कथं नांजाः । जुजु रणजित मल्लया उजनय्‌ थ्व लुँध्वाखा दयेकूगु खः ।

लुँध्वाखाया पाय्‌छि न्ह्यःने बज्राशन व अन्जली मुद्राय्‌ च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपत्येन्द्र्र मल्लया लुँया शालीक खः । ल्वँह थामय्‌ पलेस्वां आसनय्‌ दुगु थ्व मूर्ति उलिहे आकर्षक जू ।

दथु लाय्‌कूया अतिकं विशेष संरचना धैगु च्याम्हसिं देगः खः । च्याकूलाःगु थ्व देगः यथार्थय्‌ गुम्ह द्यःया देगः मखु । यलया जुजु श्रीनिवास मल्ल थः पासा जगतप्रकास मल्लयात द्यछा कथं थुगु देगः धस्वाकाब्यूगु खः । धाइ लाय्‌कूयात पिनेया अशुभ व मभिंपाखें प्रतिरक्षा जुइमा धकाः तान्त्रिक मान्यता कथं थुगु देगः दयेकूगु खः धाइ । अथे हे न्ययेन्यापाः झ्याःया क्वसं दक्षिणपाखे मूलँपुया दथुइ हरिशंकर द्यःया देगः दनातःगु दु, उकिं थ्व देगःया मनूतय्‌सं लँपंदेगः धकाः नांबियातःगु दु ।

थथु लाय्‌कू लागाय्‌ जुजु जितामित्र मल्लया शिलालेख दु, भागिराम धैम्ह मन्त्रीया इलय्‌ द्यःपिनिगु भिं खनाः आपालं संरचना दयेकूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । तर आः अन थीथी सरकारी ज्याकूत जक दु । राणा इलय्‌ थन अदालत, मजिष्ट्रेट अफिस, विद्यालय आदि चायेकूगु खः ।

मूचुकय्‌ जुजुपिनि कुलद्यः तलेजु दु, अथेहे जुजु खलःपिनि च्वनीगु लाय्‌कूछेँ दु ।

लाय्‌कू लागाय्‌ दक्षिणपाखे दुगु ताहाः फलेचा संरचनागत ल्याखं उलिहे आकर्षक थुकिया काष्ठकला ज्वः मदु । दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु गोरखा जुजुपाखें येँ देय्‌ ल्हातय्‌ लाके धुंकाः ख्वपय्‌ शरणकाःवःम्ह येँ जुजु जयप्रकास मल्लयात पृथ्वीनारायणया ल्हातय्‌ लःल्हानाबीगु खः वा छु यायेगु धैगु सम्बन्धय्‌ उब्लेया ख्वप जुजु रणजित मल्लपाखें ख्वप देय्‌या त्वाःनायःपिन्त सहलह ब्याकूगु थाय्‌ थ्वहे ताहाः फलेचा खः । थ्व ल्याखं नं थुकिया बिस्कं महत्व दुगु जुल ।

थुगु लाय्‌कू लागाय्‌ तग्वःगु गं, याताचपाः, विश्वनाथ देगः, सिलुमहाद्यः, यक्षेश्वर देगः, बच्छलेश्वरी, चारधाम, कृष्णदेगः, पूर्वेश्वर महाद्यः, फसिदेगः, गंगारानी नारायण देगः आदि सम्पदात दु ।

ख्वपयात सरकारी अभिलेखकथं भक्तपुर धाइ । थीथी च्वमिपिंसं ख्वपयात भादगाउँ, भक्तग्राम, खोपृम, खोपृङ, माखो, माखोपृङग, श्रीखोपु, श्रीखोप, खप्वदेश, खपो, भक्तग्राम, श्रीभक्तपुर, भक्तपुर, भक्तपुरी नगरी, भक्तपत्तन्नगर, भक्तपुरमहानगर, खोप धकाः नां तयातःगु लूगु दु । पुलांगु अभिलेखय् धुर्मपुत्तन नं धाःगु खनेदु ।खय्भासं भादगाउँ धाइगु खँग्वः भाद्रगाउँया व्युत्पादन खनेदु ।
येँ, यल, ख्वप स्वंगू सहर (स्वनिगः) या दकले पुलांगु ख्वप खः । ख्वपया इष्टदेवता नवदुर्गायात दुर्गाया अवतार धाइ । ख्वपया २१ गू ज्यापुत्वाः नवदुर्गा जात्रा याइगु लँया जवखवं दु । व त्वाःया नां थथे खः – सुर्जमाह्रि, तचपाः, क्वाथन्दोँ, गःछेँ, दथुवाचा, इनाचो, गोमाह्रि, याछेँ, तवमाधि, तालाको, मूलाखा, गःहिति, क्वाछेँ, तिवुकछेँ, विलाछेँ, खौमा (यवि), यालाछेँ, तुलाछेँ, चोछेँ, ईछु (श्रेष्ठ प. , वि.सं. २०६०, पृ. ४९)। ख्वपया ज्यापु कुनां–बिनां थथे जुइ –
ख्याः (२२४) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन] – यकखा [स्वरक्षय] – खयक -विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । अजख्या (२२५) हाकुम्ह ख्याःयात धाइ । थन अजःया दीर्घता दुसुनाः अज जूगु दु । आसख्या (२२६) आसं द्याःम्ह ख्याःयात धाइ । दनेख्या (२२७) दण्डा दुम्ह ख्याः खः । पिलिख्या (२२८) पिलं थें गंसिम्ह ख्याःयात धाइ ।
भुचाँ (२२९) चीधिकःम्ह भूत खः । थ्व नं नासःद्यःलिसे जुइ । थ्व भूतया चीधिकःम्ह या लितँसा चा च्वनाः भुतचा जुल । वहे भुतचा भूचा, अनलिं भुचा जुल । भुचा आकारान्त जूगुलिं ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुत – चा – भुतचा – भूचा [आदिपदान्त वर्ण क्षय] – भुचा [दीर्घता क्षय] – भुचाँ [नासिकीकरण] ।
गणेश (२३०) गनेद्यःया संस्कृत नां खः । ज्या छुइत गनेद्यः थापना यायेमाः धैगु विश्वास नेवाः समाजय् दु । थ्व त्वाःपतिकं दइ । थ्वया पुजा व सेवा याइम्ह ज्यापुयात गनेजु धाइ । गनेजु (२३१) बिनां ख्वपय् ज्यापु व छिपी निगुलिं खलकय् दु ।
बुद्यः (२३२) बुँइ च्वनीम्ह द्यःयात धाइ । थ्व बुङ्द्यःलिसे ज्वःलाःथें च्वं । बुङ्द्यः लः व सहकालया द्यः खः । ख्वप बुँज्यामितय्सं जाःगु देय् जूगुलिं बुँइ न्ह्याग्गु ज्या याःसां बुङ्द्यःयात पुकार याइ । उकिं मनूया नां हे बुङ्द्याः छुनाः थःगु आस्था न्ह्यब्वःगु खनेदु । थ्व बुंद्यः ख्वपय् अकारान्त नासिक्य खँग्वःया नासिक्य क्षय जुयाः सामान्य जुइ । उकिं बुङ्द्यः बुद्यः जुल ।
भैलः (२३३) व भैलःद्यः (२३४) भैरःद्यःया मेगु नां खः। संस्कृत खँग्वः भैरव व देव मुनाः भैरवदेव जुल । थुकिया व्युत्पादन भैरलःद्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – (क) भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – भैलः [लकारीभवन] – भैल [दीर्घता क्षय] । (ख) देव – देअ [पदान्त व्यञ्जन लुप्त] – द्यः [वृद्धि सन्धि, क्षतिपूरक दीर्घत] । (संस्कृत देवता) या जुया दे–अ जुल ।
लाखेमरु (२३५) लाखेया लागा खः । काचाक स्वयेबलय् लाखे मरू धाःथें च्वं । मरू मण्डलया व्युत्पादन खः । नेवाः विश्वासकथं त्वाःपतिकं लाखे दइ, लाखेया लागा दइ । व लागा मण्डल खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मण्डल – मन्नल [प्रकट समीभवन] – मनल [द्वीत्वक्षय] – मरल [रकारीभवन] – मरः [पदान्तवर्ण क्षय] – मरु [स्वरवृद्धि] ।
वाखाद्यो (२३६) म्हुतु आं याइम्ह द्यः खः । थुज्वःम्ह द्यः भैरवयात नालातःगु दु । येँय्
बाकाद्यः वांखाद्यः खः । ख्वपय् थुज्वःम्ह द्यः भैलःद्यः जक खनेदु । थ्व भैरव थे वां खाइम्ह द्यः जुयाः वाखाद्यः जूगु खनेदु ।

कःमि
संस्कृतं तत्सम वा तद्भव, वा स्थानीय खँग्वः संस्कृतलिसे ल्वाकछ्यानाः शिल्पी समूहयात म्हसीकेगु यानातःगु दु । खँग्वःया लिपा कर्मि छ्यलाः नं कुनां तयातःगु दु । कर्मि कःमि जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कर्मि – कःमि [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] ।
पलंकर्मि (२३७) पलं दयेकीम्ह मनू खः । थुकी पलं नेवाः व कर्मि संस्कृत खँग्वः ल्वाकज्यानाः ज्याःगु खँग्वः खः । पलेकर्मि (२३८) पलेहः मुनीम्ह मनूयात धाइ । पालुकर्मि (२३९) पालु पीम्ह मनूयात धाइ । ल्वहंया ज्या याइम्ह मनू खः । लोहकर्मि (२४०) ल्वहंया ज्या याइम्ह, मनूयात धाइ ।

की, झंगः, पशु
मनूया जवखवं की, झंगः, पशु दइ । मनूलिसे थुमि स्वापू क्वातुक दइ । उकिं जक मनू म्वाये फइ । वहे की, झंगः, पशुया नामं कुनां छुइ ।
की
किजु (२४१) कीयात सम्मान बियाः छुनातःगु नां खः । किलं लकसय् दुपिं मनूया शत्रु की नयाः मनूयात म्वाकी । किमिसुकु (२४२) या पिनेया अर्थ (Superficial meaning) प्वाथय् दुने किमि दु, व किमियात नयेगु मदयाः सुकूचिंगु जुइ । थुकिया क्वसियाच्वंगु अर्थ (Underlying meaning) तसकं नये पित्याःबलय् नयेमखंम्ह गरीब जुइ ।
कुसि (२४३) तसकं चीधिकःम्ह चंचलम्ह की जुइ । थ्व मनूया हि त्वनाः म्वाइम्ह परजीवी खः । कुसिजु (२४४) वहे परजीवीयात सम्मान याइगु नां खः । कोङा (२४५) कुन्यायात ख्वप भासं धाइगु खँग्वः खः । न्यायात कुँइ गायेका गंकातःगु न्या खः । थुकिया रूपध्वनि परिवर्तन थुकथं जुइ – कोडा – कुङा [स्वरवृद्धि] – कुना [दन्त्यकरण] – कुन्या [श्रृति आगम]। ङाखुसि (२४६) ङा व खुसि खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ न्या वइगु खुसि जुइ ।
त्वाति (२४७) चाया तःलय् दइम्ह आलु नइम्ह की खः । थ्व किलं चा म्हुयाः चा नाइकाः बुँज्या अःपुकी । पांति (२४८) पतिया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । पुलांकी (२४९) जाकि ताः ईतक मसंकुसे तलकि दाइपिं तुयूपिं की खः । तःमिम्ह ज्यापुया छेँय् यक्व वा दइ । उकिया जाकि नयां मफुथाय् पुलांकी दइ ।

झंगः
कोजु (२५०) क्वः झंगःयात सम्मान यानाः वःगु खँग्वः खः । मनूया बांलाःगु, बांमलाःगु सः क्वखं हइ धैगु विश्वास समाजय् दु । धोखा (२५१) या अर्थ धोकम्ह खा वा तःधिकःम्ह खा जुइ । ज्यापुया छेँय् लहिनातःम्ह तःधिकःम्ह खाया नामं छुनातःगु बिनां खः ।
बाखुं (२५२) बखुंया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनि – बलखुं [नासिकीकरण] – बःखुं [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बाखुं [स्वरक्षय] । बोहजु (२५३) बोहया आदरार्थी खँग्वः खः । बोह बोहलया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– बोहल – बोहः [अन्तिम वर्ण क्षय – बोह [दीर्घता क्षय] – ब्वः [अन्तिमवर्ण क्षय] Invalid source specified. ।
सुकुभत्तु (२५४) खँ जक सःम्ह बेमान झंगः धाइ । थ्वं ज्यापुया बालि नयाः फुकी धाइ । सुकुभत्तुयात बेमानया प्रतीककथं काइ । सुलु (२५५) वा सुरु जीझंगः थुज्वःम्ह झंगः खः । हँय् (२५६) बँ व लखय् च्वनीम्ह ज्यापुया छेँय् दैम्ह झंगः खः ।

पशु
किसि (२५७) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । बुँज्या यायेत म्ह नं किसि थें गथि चिनेमाः धाइ । थुज्वःम्ह मनूयात किसि नामं सःती । खिचाजु (२५८) दकले इमान्दार पशु खः । थुज्वःम्ह पशुयात सम्मान यानाः लितँसा –जु तयाः खिचाजु जुल । गैंडा (२५९) तसकं ल्ह्वंम्ह, छ्यंगू ख्वातुम्ह प्राणी खः । गैंडाया छगू गुण वा चरित्र लिखतं वयाः गालय् खि फाइ । उकिं गालय् पाय् (जाल) तयाः गैंडायात लाइ । थथे लिखतं वइपिं, धाःगु मताइपिं मनूतय्त गैंडा धाइ । थुसा (२६०) धैगु द्वहं खः । द्वहलं धरना बिल कि त्वःती हे मखु । थुज्वःम्ह मनूयात थुसा धाइ ।
धुकुछुँ (२६१) धुकुतिइ च्वनीम्ह छुँ खः। थ्वं धुकू दुनेया खँ दक्व सी । थथे सिउम्ह मनूयात धुकूछुँ धाइ । धेर्मेसु (२६२) मध्यकालीन नेवाः व संस्कृत खँग्वः ल्वाकछ्यानाः वःगु खनेदु । धिर व मेषया सन्धि जुयाः धिर्मेसु जूगु खनेदु । धिरया अर्थ तःधिकःम्ह व मेषया अर्थ मेस वा म्येय् जुइ, गुकिया अर्थ गैंडा खः । धिर्मेसु खँग्वःया स्वरक्षय जुयाः धेर्मेसु जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धिर–मेष – धिर्मेष – धेर्मेष [स्वरक्षय] – धेर्मेसु [स्वरवृद्धि] ।
फैपु (२६३) फै लहीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा न्हापा फै, च्वलय्, सा क्वसः बीगु चलन दु । थुकिं मिसातय्गु धन थहां वनी । थुकियात पशु धन वा स्त्री धन धाइ । थुकिं नेवाः मिसात आर्थिकरुपं सबल जुइ ।
मेपु (२६४) म्येय् लहीम्ह मनूयात धाइ । सापू व मेपू अहिर व आभिरलिसे स्वानाच्वंगु दु । सापू, मेपूत परापूर्वकालय् मधेशया यादव व थारुलिसे स्वापू त्वाःथलाः मकवानपुरया चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग जुयाः नेपाः गालय् दुहांवःगु धाइ । गोपालवंशी धुंकाः महिषपाल वंशी जुजुपिंसं शासन याःगु वंशावली ब्वनेदु । थुपिं निगुलिं वंश हे ज्यापु जूवन । उकिं थौंया सापू व मेपू हे प्रारम्भिक नेवाः जाति धैगु खँ बः कायेछिं ।
बमनू (२६५) या अर्थ बँय् सुना वनीम्ह मनू जुइ । चीधिकःम्ह मनू जुयाः बमनू धाइ । माकःजु (२६६) चकचकेम्ह पशु खः । थ्व कुनां स्यस्यः नं दु (स्वयादिसँ; माकः) ।
सापु (२६७) सा लहीम्ह मनूयात धाइ । सिमाक (२६८) ख्वाः सिइसे च्वंम्ह माकः वा ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात धाइ । सिंह (२६९) जंगलया जुजु खः । उकिया अर्थ समाजय् मुख्य मनू तायेकाः थःगु नामय् सिंह च्वइ । मल्लकालीन जुजुपिनि थ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं काय्पिंसं जक मल्ल च्वइ । मथ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं सन्तानं सिंह थर तइ । ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लया मथ्याःम्ह लानिया न्हय्म्ह काय्पिंसं सिंह थर च्वःगु खः । थुमित न्हय्म्ह वहालिया नं धाइ । प्राचीन नेपालय् महिषपाल वंशया जुजुपिंसं नं सिंह थर च्वःगु खः । उकिं उगु वंशयात थःगु पुर्खा तायेकाः सिंह सुवाल च्वःगु जुइमाः । थ्व कुनां ज्यापु जक मखु स्यस्यः नं दु ।
सीमाक (२७०) सियूम्ह माकः खः । ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात सियूख्वाः धाइ । वयात माया यानाः सियूम्ह माकः वा सिमाकः धाइ ।

कूल
न्हेमाफुकि (२७१) न्हय्म्ह फुकीया मचाखाचायात धाइ । थुकिं कुल, खलः थुइकी । पसखल (२७२) पसः दुपिनि खलः ख । थन पसः पस जूगु दुसा खलःया खल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पसल खलक – पसःखलक [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसःखलः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसखलः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – पसखल [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । साहुखल (२७३) दां दुपिनि दाजुकिजा खः। साहुखल ज्यापु व छिपा नितां दु । थन साहुखलकया साहुखल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – साहुखलक – साहुखलः [पदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – साहुखल [दीर्घता क्षय]।

ख्वाः
ख्वाः (२७४) पिनें खनेदइगु मनूया न्हापांगु आकृति खः । खिख्वाः (२७५) स्वये मजिउगु ख्वाःयात धाइ । मनूया ख्वाःयात उपमेयकथं छ्यली । खोतेजा (२७६) ख्वाःपाः दयेकेगु जायात धाइ । तुइख्वा (२७७) तुयुख्वाःयात धाइ । चोलेख्व (२७८) स्वकुं लूगु ख्वाःयात धाइ ।
ज्याख्व (२७९) व ज्यापुख्व (२८०) ज्या यानाः त्यानुगु, सिला मतःगु ख्वाःयात धाइ । थुकिया अर्थ ज्यापु ख्वाः खः, गुगु ज्यलाः ज्याख्व जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुख्वाः – ज्यापुख्वः [स्वरक्षय] – ज्यापुख्व [दीर्घता क्षय] – ज्याःख्व [आदिपदान्त वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – ज्याख्व [दीर्घता क्षय] ।
धुँख्वाः(२८१) धुँया थें ग्यानापूगु ख्वाः दुम्ह मनूयात धाइ । नख्वाः (२८२) छाःगु ख्वाःयात धाइ । प्वयासिख्व (२८३) पोटासि थें ह्वगंगु ख्वाः वा छ्याकः ख्वाःयात धाइ ।
मुस्याख्व (२८४) मुस्या थेंज्वःगु सिइसेच्वंगु ख्वाःयात धाइ । सिङख्वाल (२८५) सिँया थुज्वःगु ख्वाःयात धाइ । सिजख्व (२८६) सिजः थें ह्याउँख्वाःयात धाइ ।

खि
खिनाव (२८७) लाक्षणिक कथं छ्यलातःगु खनेदु । थुकिया अर्थ क्वयंम्ह मनू जुइ । सामान्य ल्याखं खिया स्वभाव नवइ । खि धयाः हानं नवः धकाः लिसा काःगु मतलव थन छ्यलातःगु विशिष्ट खः । खिनवः खिनाव जूगु प्रक्रिया थथे खनेदु – खिनवल – खिनवः [क्षतिपूरक दीर्घत] – खिनावः [स्वरक्षय] – खिनाव [दीर्घता क्षय] ।
खितिबकु (२८८) या अर्थ खिति बकु वा बछिकु थाःम्ह मनू जुइ । कु या अर्थ छम्ह मनुखं क्वबुइत गाक्क दुगु भारी जुइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ गुबलें म्वः मल्हुइम्ह तसकं फोहोरी जुइ ।

खु
खु खँग्वलं खुसि थुइकीसा खुँ खँग्वलं सुनां हे मखंक खुयाः यंकीम्ह मनू थुइकी । थन वःगु खु व खुँया कोशीय अर्थ पाःसां सान्दर्भिक अर्थया हिसाबं छगू हे जूगु खनेदत । थुकिया अर्थ थन खँग्वलय् वःगु रूपसन्धि हिउपाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खु – खुँ [अनुनासिकीकरण] ।
दनेखु (२८९) ग्यानापुगु खुसि दन्न खुसिया जःखःया मनू थुइकी । मारि (२९०) या अर्थ मण्डल, व मारिखु (२९१) या अर्थ मण्डलया खुसि जुइ । सुजखु (२९२) या ख्वपया सुजमारि (सूर्यमण्डल) या खुसि खः। सितिखु (२९३) या अर्थ ज्या मवःगु खुसि थें खनेदु । दुग्यय्क वालेबलय् थुकिया अर्थ मेगु हे जुइ । सितिया अर्थ शीत वा सुति, व खुया अर्थ खुसि जुइ । थ्व ल्याखं सितिखुया अर्थ फुतिफुति मुंकातःगु पुखुलिं वइगु लः जुइसा व लागाया मनूयात सितिखु धाइ । थ्व लागा गोमारीया जःखः लाइ ।
गुथि
चौगुथि (२९४) खलकं बिस्काः जात्राबलय् भैलःखः साली । थुमित रथ सायेकेत म्येय् छम्ह बियातःगु दु । थुमिसं दुमाजु दुने यःसिँ थने छन्हु न्ह्यः अर्थात स्याक्वत्याक्व खुन्हु व म्येय् स्यानाः भ्वय् नइ । दुवाः दुने चौगुथी व मूगुथि (२९५) लाकातःगु दु । मोहनिया स्याक्वत्याक्व खुन्हु तलेजुइ सुथंनिसें छुं हे मनसे तुयुगु लं फिनाः चौगुथी व हिफः ऋद्धि व सिद्धि द्यःया न्ह्यःने दनाच्वनी । अले सुइखुम्ह म्येय् स्यानाः थुमित हे हि म्हुकी ।
खाय्मलि (२९६) धलिइ चि, चिकं दूगु प्रसादयात धाइ । खाय्या अर्थ देवीया विशेष पुजाय् छाइगु प्रसाद खः । थुकी धौ, चि, चिकं व लः ल्वाकछ्यानाः दयेकी । थुकी चाकुमरि नं तइ । मरियात येँय् मरि धाइगु खःसा ख्वपय् मारि धाइ । थुकिया पूर्वरुप मधि व मह्रि खः । तामाङ भाषाय् मथेया अर्थ मरि जुइ । डुकुछापया दनुवार भाषाय् नं मथेया अर्थ मरि, थ्वँ जुइ । नेपालभाषाय् र वर्णया पलेसा ल जुयाः खायमरि खायमलि जूगु खनेदु।

छेँ
अदुवा (२९७) लुखा मदुगु छेँया मनूयात धाइ । चपछेँ (२९८) चपाःछेँया बिचाः याइम्ह मनूयात धाइ । थ्व चपाड व छेँ खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । चपाड धैगु गुथिछेँ जुल । उकी हान छेँ स्वानाः चपाडछेँ जूगुलिं थ्व खँग्वः अतिरेक खः । चपाछेँया व्युत्पादन चपाःछेँ तक जुइमाःगु खः । ख्वपया भाषाय् आकार अकारय् हिलाः स्वरक्षय जुइ । वयां लिपा दीर्घता क्षय जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड–छेँ चपाडछेँ – चपाह्रछेँ [ह्रकारीभवन] – चपारछेँ [रकारीभवन] – चपाःछेँ [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपःछेँ [स्वरक्षय] – चपछेँ [दीर्घता क्षय] । तपोल (२९९) या अर्थ तहाकःगु पोलः वा ताःहाकःगु पौ दुगु छेँया वासिन्दा धैगु थुइकी ।
पुलांछे (३००) पुलां व छेँ स्वानाः वःगु खँग्वः खः । पुलांगु छेँया मनूयात पुलांछेँ धाइ । पुलां खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण न्‌ न्हापा वःगुलिं लिउनेया न्हासंथ्वः चिं (अनुस्वार) तन । थ्व स्यस्यः व ज्यापु निथी दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुलांछेँ – पुलांछे [अनुस्वार लोप] ।
बखुन्छे (३०१) जुयाः बखुं बासं च्वनीगु छेँया मनूयात धाइ । बखुं बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । बखुं खँग्वलय् दुगु नासिक्य वर्णया लिउने छेँ खँग्वलय् दुगु अनुनासिक नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनिछेँ – बलखुनछेँ [स्वरक्षय] – बःखुनछेँ [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बखुन्छे [अनुनासिकलोप] ।
लाकुलाछेँ (३०२) लँया क्वय् च्वंगु छेँया मनूयात धाइ । थन जुइमाःगु लाकोलाछेँ खः। मध्यपश्च स्वर ओ उच्च पश्च स्वर उ जुयाः लाकुलाछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लाकोलाछेँ लाकुलाछेँ लाकोलाछेँ ।
सलिंछे (३०३) या सामान्य अर्थ सलिं तइगु छेँ खः । थ्व छेँ सिलि लूगु छेँ जुइ । थन सलिं व सिलिं ल्वाकज्यानाः सलिछेँ जूगु खनेदु । थन सलिंया न्हासं थ्वःगु सलं छेँया न्हासं थ्वःगु सः नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया निथी जुइ –(क) सलिन – छेँ – सलिनछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । (ख) सिलिन – छेँ – सिलिंछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । थुकी (क) अवधारणा बल्लाःगु खनेदु ।

वास्तु
कुम्पाख (३०४) छेँया कुनय् च्वंगु पाखा खः । थुज्वःगु बनोट खास यानाः मछिंथासय् बुट्टा पिकायेगु ल्याखं दयेकी । थन च्वनीम्ह मनूयात कुम्पाख धाइ । थन कुन व पाखा स्वानाः न्हूगु खँग्वः वःगु दु । न्हापांगु खँग्वःया न लिउनेया खँग्वःया न्हापांगु आखलं सालाः म जुल, अले कुनपाखां कुम्पाखा जुल । उकी नं स्वरवृद्धि जुयाः कुम्पाख जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुन – पाखा श्र कुम्पाखा ृपरागत समीभवने – कुम्पाख [स्वरवृद्धि]।
खाइतु (३०५) पुखुलिइ च्वंगु तुंयात धाइ । पुखूयात खाः धाइ । व खालय् दुगु तुं खाःया तुं जुल । अनं स्रुति (या) उच्चस्वरय् (इ) हिलाः खाइतुं जुल । अन्तिम वर्णया न्हासंथ्वः सः तनाः खाइतु जक ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खाःया तुं – खायातु [दीर्घता क्षय] – खाइतुं [अस्रुतिभवन] – खाइतु [पदान्त नासिक्य लोप]। खाताख्व (३०६) खाताया तुतियात धाइ । खाताया तुति क्वसं च्वनीम्ह मनूयात खाताखो धाइ ।
चाकतु (३०७) चाकलाःगु तुंयात धाइ । थ्व छेँया जःखः दइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चाकलाःतुं – चाकःतुं [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चाकतुं [दीर्घता क्षय] – चाकतु [पदान्त नासिक्य लोप] । चाँसि (३०८) चस्वां (चम्पक स्वां) या सिँयात ख्वपभासं धाइ । व चँसिया गुँ जूगुलिं चाँगुँ जुल । अन च्वंम्ह नारायण जूगुलिं चाँगुँनारायण धाइ । व चँ सिँया ज्या याइपिं चाँसिँ जुल । छेतला (३०९) छेँया तल्लायात धाइ । थ्व छेँया तला ल्याः खायेगु ताजिग्वः (कोटिकार) खः ।
ताहाकासि (३१०) ताःहाकःगु कःसि दुगु छेँया मनूयात धाइ । थन कःसि कासि जूगु दु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – ताहाकःसि – ताहाकसि [दीर्घता क्षय] – ताहाकासि [स्वरक्षय] । ताहामता (३११) ज्वनाः जुइम्ह मनूयात धाइ । यँयाः पुन्हिबलय् ख्वपय् पुलुकिसि प्याखं हुइकी । उबलय् न्याप्वाः न्याप्वाः मत दुगु चिलाख च्याकी । उकियात ताहामता धाइ । थन अकार आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताहामत – ताहामता [स्वरक्षय]।
लिवि (३१२) लिउनेया लवियात धाइ । लिवीइ छेँ दुपिंत लिवि धाइ । लाछि (३१३) सामान्य भासं शहर दुनेया चक्कंगु अप्पां सियाः दयेकातःगु थाय् खः । थ्वलिसे ज्वःलाःगु लाय्व, व ननि खः । ऐतिहासिक रूपं रथ वनीगु लँयात रथ्या मार्ग धाइ । रथ्यामार्ग हे थौंया लाछि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – रथ्या – लाथ्या [लकारीभवन] – लाछ्या [सपघर्षिभवन] – लाछि [अस्रुतिकरण] । सिखो (३१४) सिँया तुतियात धाइ ।

जु लितँसा
नेपालभाषाय् दकले अप्वः छ्यलीगु लितँसा –जु खः । सामान्यतः थ्व –जु या छ्यलाबुला मचांनिसें ज्याथः व जुजुपिंत तक नं माने यायेत –जु छ्यली । तसकं यःम्ह मचाया नां हे जुजु छुइ । ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः हनेगु चलन दु ।
अगजु (३१५) अवाःयात हनाबना तयाः धाःगु खः। थ्व खँग्वः अतगल व जु ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अत – गल – जु – अतगलजु – अतगःजु [मध्यपदान्त वर्ण लोप] – अःगःजु [आदिपदान्त लोप] – अःगजु [मध्यदीर्घता लोप] – अगजु [आदिदीर्घता लोप] ।
कजु (३१६) कःचु थुवाःयात धाइ । न्हापा न्हापा बुँइ चीग्वः कय्गू ह्वलेगु चलन दु । व कय्गू लछि निला दयेवं कोलाछि हाकः जुइ । उगु कोलाछि हाकःगु कय्गू मायात कःजु धाइ । उकियात प्यलांगु हाकः जुइक कतानाः केँ खुनी । उज्वःगु कः मुंका तइम्ह कः थुवाःयात कःजु धाइ । कःजुया क्षतिपूरक मात्रा बिसर्ग दुसुनाः कजु जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कःजु – कजु [दीर्घता क्षय] ।
कसुजु (३१७) कय्गू क्यलीम्हेसित धाइ । कय्गू नेवाः समाजय् न्ह्याबलें नं माः । कय्गू फ्वयाः क्यलीम्ह मनूयात कसुजु धाइ । –जु आदरार्थी लितँसा खः ।
काय्काजु (३१८) ककाय्या ज्या याइपिंत धाइ । ककाय् धैगु का नीगु कोटिकार खः । थुकिया ल्याःचाः थुकथं जुइ । च्यापुइँया छकाय्, प्यकाय्या छम्हू, २० म्हूया छप्वः, २० प्वःया छगू गांठ जुइ । का नीबलय् छकाय् निकाय् यानाः नी । का जक धायेमाःसा ककाय् धाइ । ककाय्या ज्या याइम्हसित काय्काजु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ककाय् – कय्का [विपर्यास] – काय्का [स्वरक्षय] । काय्का–जु – काय्काजु ।
काय्पाजु (३१९) या शाब्दिक अर्थ काय्या पाजु जुइ । काय्काजु खँग्वःया क वर्ग पाराडाइम शिफ्ट जुयाः प वर्ग जुल, अले काय्पाजु जूगु खनेदु । थुकियात श्रुतिभ्रम नं धाइ ।
कालुजु (३२०) कँ लुइकीम्हसित धाइ । न्हापा (बि.सं. २०२५/२६ साल) नेपालय् देसि साः मदु, बुँइ साः तयेत कँचा माः । कँचा लिकायेत म्होति नं २०/२५ फुट गाः खनाः जमीन दुने वनेमाः । थथे कुहां वनेत त्वाथः त्वाथः दयेका तइ । व त्वाथं जुयाः थहां कुहां जुइ । गालय् कुहां वनाः कँ पालेमाः । थथे कँ पालीपिं तसकं सःम्ह जुइ । अथे पालेत न्हापा कँ लुइकेमाः । कँ लुइकीम्हेसित काँलु धाइसा वयात समान यानाः काँलुजु धाइ । उकिया न्हासं थ्वः सः त्वखिनाः कालुजु जुल । येँ–यलया कँलु ख्वपय् काँलु जुइ । थुकिया सैद्धान्तिक व्याख्या च्वय् वनेधुंकल ।
कापाजु (३२१) कालुजुं लुइकूगु कँ पालीम्हेसित धाइ । नेपाः गालय् देसिसाः मवःनिबलय् कँगाः म्हुयाः कँ पित हयाः पानाः गंकाः उकियात साःया रुपय् छ्यलीगु खः। वि.सं. २०२५÷२६ पाखे देसि साः वल, अले थ्व कँ कायेगु चलन मन्त ।
किसिजु(३२२) ल्ह्वंम्ह मनू वा प्राणीयात किसि धाइ । किसि थें ल्ह्वनाः बांलाक ज्या याइम्हसित हनाबना तयाः किसिजु धाइ ।
कोरञ्जु (३२३) खँग्वः कोरन व जु निगः खँग्वः स्वानाः वःगु खः । कोरनया लिपांगु न नासिक्य वर्णय् हिलाः कोरं जुइ । कोरंया ओकार उकारय् हिलाः कुरन जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – कोरनजु – कोरञ्जु [स्पघर्षीकरण] – कोरंजु [नासिकीकरण] – कुरंजु [स्वरवृद्धि] ।
कुम्हरजु (३२४) कुमाःजुयात धाइ । कुम्हरया व्युत्पान निथिकं जुइफु । (क) कुम्हरजु – कुमरजु [अल्पप्राणीभवन] – कुवरजु [श्रुतिभवन]। (ख) कुम्हरजु – कुम्हारजु [स्वरक्षय] – कुमारजु [अल्पप्राणीभवन] – कुमालजु [लकारीभवन] – कुमाःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप]। थुकी (ख) थ्व सन्दर्भलिसे पाय्छि खनेदु ।
कुतुवाजु(३२५) कोतवाल वा कोतया पिवाः खः । लाय्कूया पिवाः च्वनीम्ह हे कुतुवाःजु खः । थ्वया बलः झिम्ह मनूया ति धाइ ।
कोजु (३२६) क्वःयात मना बियाः छुनातःगु खँग्वः खः । क्वः नेवाः समाजय् बांलाःगु, बांलाःगु नितां हे सः हइम्ह झंगः खः । व झंगःयात मान बियाः छुनातःगु खँग्वः खः कोजु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोख – जु – कोखजु – क्वःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – कोजु [दीर्घता क्षय] ।
कोन्हाजु (३२७) कोल्ला क्वबीम्ह मनूयात मान तयाः छुनातःगु खँग्वः खः । कोल्ला खास यानाः श्राद्धया पिण्ड वायेत दयेकातःगु सिजःया थल खः । कोन्हा व कोल्हाया स्वापू थथे जुइ – कोन्हा – कोल्हा
[पार्शचिकीकरण] – कोल्ला [अल्पप्राणिकरण] ।
खाइजु (३२८) खायूजुया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खायूजु – खाइजु [अस्रुतिकरण] । खाः वा पुखूया लखय् म्वाइम्ह मनूयात खाइजु धाइ । न्ह्याबलें गरिबीं लखय् च्वनाः ज्या यायेमाः बांलाक नयेमखं । वया ख्वाः खाइसे हे च्वनी, वयात हे खाइजु धाइ ।
खावाजु (३२९) खावा व जु जानाः वःगु खँग्वः खः । खावाया अर्थ ख्वःगु धौ, व–जुयाः अर्थ हनेबहम्ह जुइ । धौ ख्वय्क फी सःम्हेसित हनाः छुनातःगु खँग्वः खावाजु खः । ख्वपय् आः नं खावा धौ दनि ।
खिउँजु (३३०) ख्वाः खिउँम्ह मनूयात धाइ । तःसिंया चरम दलनं म्हय्या आर्थिक अवस्था थुलि बांमलाः कि म्हय्या छेँय् भुतू मच्याः थुज्वःबलय् ख्वाः चकनीगु खँ हे मन्त । उज्वःम्ह मनूयात किउँजु धाइ ।
खिचाजु (३३१) तसकं इमान्दार, तसकं गुण खनीम्ह, छेँ पिवाः च्वनी पशु खः । थुज्वःगु स्वभाव दुम्ह मनूयात हनाः –जु लितँसा छुनातःगु खनेदु ।
खिन्जु (३३२) खिंबाजा थाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः धाइ । खिं बाजा छ्यंगू बाजामध्ये दकले सः बांलाःगु बाजा धाइ । उकिं थ्वयात संस्कृत भासं मृदङ्ग धाइ । मृदङ्ग थानाः तपस्या याःबलय् महाद्यः लट्ठया जुयाः थः कलाः पार्वती हे रावणयात बिया छ्वःगु बाखं स्वस्थानी बाखनय् वइ ।
गलजु (३३३) गलः तपूम्हसित धाइ । लौह तत्व म्ह्व जुयाः कथुइ प्वः वइगु ल्वय्यात नेवाःतय्संं गलः धाइ । खँय्भासं गलगाँड धाइ, अंग्रेजी Goiter धाइ । थथे गलः दुम्हेसित नेवाःतय्संं गलःदाः, खँय्तय्संं गल्लरि धाइ । थ्व गलः वःम्हसित गलजु धाइ, ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः आदर यायेगु चलन दु । न्हापा थ्व ल्वय् नेपालय् तसकं हे दु । साल्ट ट्रेडिङं आयोडिन दुगु चि बजारय् हसेंलि थ्व ल्वय् म्हो जुयावन धाइ ।
ग्वराजु (३३४) ग्वाराम्ह मनूयात हनाबना यानाः धाइगु खँग्वः खः । थन नं येँ–यलया अ कार ख्वपय् आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ग्वरा श्र ग्वारा ृस्वरक्षये ।
गाइँजु (३३५) खँग्वः संस्कृतया गायन–जु खँग्वलं वःगु खनेदु । –जु आदरार्थी प्रत्ययकथं वल । गायन खँग्वःया अर्थ म्ये हालेगु खः । गायन खँग्वःया लिउनेया न्हासंथ्वः वर्ण न्ह्यःने च्वंगु आखलय् गयाः गायं जूवंगु खनेदु । गायं यलय् गायां जुल । गायां खँग्वःया लिउनेया वर्ण अर्धस्वर य उच्चअग्रस्वर इ जुल । थुकथं गाँइ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – गायन – गायं [नासिकीकरण] – गाइं [अस्रुतिकरण, अग्रकरण] ।
घजु (३३६) घः क्वबीम्ह मनूयात धाइ । नेवाःतय् ततःधंगु ज्याखँय् घलय् लः कुबिया यंकेमाः । बुँइ ज्या याइपिं ज्यापयात नं लः घलय् तयाः हे यंकी । थुमिसं ततःधंगु जात्रा, पर्वय् नं घलय् लः कुबियाः त्वंकी ।
चुल्याजु (३३७) चुल्यां ख्वाइम्हसित धाइ । नेपाःगाःया नेवाःतय् वा बाली घाँय् लइबलय् वा तु काइबलय् चुल्यां ख्वाइ । थथे चुल्यां ख्वाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः चुल्याजु धाइ ।
च्यःजु (३३८) सांस्कृतिक पर्व खास यानाः श्राद्धबलय् कोल्ला यंकाः खुसिइ वाइम्ह, कोल्ला सिलीम्ह मनूयात हनाबना तयाः च्यःजु धाइ । थ्व ने.सं. ८५९ या अभिलेखय् चेलक खँग्वः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चेलक – चेलः [अन्तिम वर्ण लोप] – चेल [दीर्घता लोप] – चेअ [उपान्त व्यञ्जन लोप] – च्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]।
छुँजु (३३९) छुँयात हनाबना तयाः जु लितँसा छुनाः वःगु खँग्वः खः । छुँया विशेषता धैगु न्ह्याथाय् नं प्वाः खनेफु, अनं दुहां वनेफु । तसकं लगनशील प्राणी खः । थथे हे लगनशील मनूयात छुँजु धाइ ।
छ्वाजु (३४०) वा छ्वाःम्ह मनूयात मान तयाः धाःगु खनेदु । थ्व छ्वाक खँग्वलं वःगु खनेदु – छ्वाक – छ्वाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – छ्वा [दीर्घता लोप] ।
जेरजु (३४१) या अर्थ जेलावंम्ह मनूयात मान तयाः छूगु खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जेर – जेल [लकारीभवन] – जेअ [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – ज्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]। थौंकन्हय् जेरयात ज्यः धाइ ।
तसिजु (३४२) तसि ताइपिंत धाइ । थ्व विशेष यानाः छेँ दुने तसि ताइपिं सिँकःमि ज्या याइपिं खः । तिविजु (३४३) तिंप्वाः च्याकाः लँ क्यनीपिं खः । थुज्वःगु ज्या विशेष यानाः नवदुर्गा वा भैरवनाथया जात्राबलय् याइ । न्हापा द्यःया जात्राबलय् मचिकं च्याकी मखु । या त तिँप्वाः वा पं च्याकाः मत क्यनी । थुकिया मतय् किचः वइमखु । चिपा तूचिकं वा हाम्वः चिकं तयाः पित्याः (चिलाख) च्याकाहल । थथे तिंप्वाः च्याकाः मत क्यनीम्ह मनूयात तिविजु धाल ।
त्यातजु (३४४) या अर्थ भ्वाथः वा झुलिझुलि जूगु थुइकी । लं झुलिझुलि वयेक फीम्ह वा भ्वजय् त्यातः ला हइम्ह मनूयात त्यातजु धाइ ।
थुयाजु (३४५) लुइकूम्ह वा थुवाःयात धाइ । ख्वपय् या वा जूगु मेगु खँग्वः पिया खः । थ्व पिवाःया पिया जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; पिवा) । थुवाः बुँया खः लाकि वा मेगु छुकिया खः सीमदु । थुकिया रुप ध्वनि परिवर्तन थथे जुइ – थुवाल – थुवाः [क्षतिपूरक मात्र] – थुवा [दीर्घता लोप] – थुया [तालब्यिकरण] । थपिवाल – थपिवाः [क्षतिपूरक मात्र] – पिवा [आदिपद लोप] – पिया [तालब्यिकरण] (स्वयादिसँ; पिया)।
दुगुजु (३४६) तसकं कामुक पशु खः । थसथस नवयेक जुइम्ह खः । थथे नवयेक जुइम्ह मनूयात दुगुजु धाइ । थन –जु तयाः हनाबना तःगु अर्थ चान्हि मधासे मदिक्क थःगु ज्या याइबलय् यानाः म्वः तक नं ल्हुइ मलाःम्ह जूगुलिं खः ।
धुसुजु (३४७) झिर दुम्ह हनेमाःम्ह मनू खः । म्हय् वा बोरा दुने च्वंगु वा, जाकि आदि छुं वस्तु लिकयाः नमुना स्वयेत छ्यली । थुकियात नेवाः भासं धुसु धाइ । बुँइ छुं पुसा पीत गाः खनीगु ज्याभःयात नं धुसु धाइ । थथे प्वाः खनाः पीम्ह मनूयात धुसुजु धाइ ।
धोंजु (३४८) धों दुगु छेँय् च्वनीपिं जूगुलिं धाल । थ्व कुनां स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । थ्व खँग्वः खम्पुइ धुंजु जूगु खनेदु । सामाजिक स्तरय् ख्वपय् यक्व पाः । धुंजु भतिभति ख्वपय् दुसां आपालं धुलिखेल नगरपालिकाया खम्पुइ (श्रीखण्डपुर) खनेदु ।
धवंजु (३४९) धवः स्वां पीपिंत धाइ । धवः स्वां तसकं क्यातु । तसकं बिचाः यानाः जक ह्वयेके फइ । यःयःथाय् ह्वइ मखु । उकिं धवःस्वांया उपमेय बियाः नेवाः समाजय् म्ह्याय्मचायात लनी । ग्वय् बीबलय् धवः स्वांया महत्व आपाः हे जुइ । थुज्वःगु स्वां दुपिं धवंजु जुल । येँ–यलया सःताहाकःगु अकार ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थन धवः धवं जूगु थुकिया दसु खः । थुकिया सूत्र थथे जुइ – धव – धवं [नासिकीकरण] ।
ध्वान्जु (३५०) ढंग मदुम्ह मनूयात धाइ । थुकियात नासिकीकरण जुयाः ध्वांजु नं धाइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – ध्वान्जु – ध्वांजु [नासिकीकरण] ।
नागाजु (३५१) ख्वपय् नागया सन्तानयात धाइ । थ्व हे नागाजुया रूपसन्दि परिवर्तन जुल कि नाय्जु जुइ । नाय्जु ख्वपय् स्यस्यः जुइ, थिमिइ ज्यापु जुइ । थुमिगु वंसया न्ह्यागु ज्याकँय् नं नागयात लुमंकाः पुजा याइ । नेपाः गाःलय् न्ह्यागु धर्म जूसां नागया महिमा यक्व खनेदु ।
पसल्याजु (३५२) पसलय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थ्व विनिमय युगं ध्यबाया युगय् वंगु चिं खः । ध्यबा बियाः सामान काये बीगु जूगुया चिं पसः वल । व पसलय् च्वनीम्ह हे पसल्या जुल ।
पहिजु (३५३) पंया ज्या यानाः मनूयात माःगु ज्वलं दयेकीम्ह मनू खः । थुमित पही, पइ वा पहरी धाइ । थुपिं गोदावरी नगरपालिकाया तौखेल, धाउलोहं, लेले, सलिमटार, बुरुञ्चुली, जामुने, थोकरपा, पनौति, बल्थलीइ ख्वातुक्क हे दु । थुमिसं थःत नेवाः मखु धकाः बिस्कं हे जातिकथं आदिवासी जनजाति राष्ट्रिय उत्थान प्रतिष्ठानय् नां दुतिउँगु दु । ख्वपया पहिजु नेवाः हे खः ।
ब्रम्हजु (३५४) या अर्थ ब्रम्हुजु खः । थ्व ला मनःपिं अय्लाः थ्वँ मत्वंपिंत धाइगु खँग्वः खः । बाइजु (३५७) बय्चा पुइम्ह मनूयात धाइ । बय् बाय् जुइ, छाय्धाःसां येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । जु ला आदरार्थी लितँसा जुल ।
बागजु (३५८) चीधिकःम्ह मनूयात धाइ । थन बागःया दीर्घता तनाः बाग जक जूगु दु । थ्व विशेषता ख्वप वा ख्वपभाय्या किचः लाःगु दक्व थासय् खने दैगु भाषावैज्ञानिक चरित्र खः ।
बेकोजु (३५९) ब्यक्वःम्ह मनूयात धाइ । शारीरिक आकृति जक मखु खँ ल्हाइबलय् नं चाःचाः हुइकाः खँ ल्हाइम्ह मनूयात नं ब्यक्वः हे धाइ ।
ब्वेजु (३६०) खँ ल्हाइबलय् मनूतय्त आकसय् ब्वयेकीम्ह मनूयात धाइ । थुज्वःगु छगू कुनां बतास नं दु (स्वयादिसँ; बतास) । ब्वःझंगःयात नं ब्वय्जु धाइ । थुकिया हिज्जे बोय्जु च्वइपिं न दु, खँ छगू हे खः, हिज्जे जक पाःगु खनेदु ।
भाताजु (३६१) हथासं हथासं जुइम्ह मनूयात धाइ । अथे हे भांतां लं फीम्ह मनूयात नं भांताजु हे धाइ । थुकिया नासिक्य सः दुसुनावंगु दु ।
भोखाजु (३६२) भुखाचं वःगु खनेदु । भुखाय् ब्बःबलय् बूम्ह मनूयात भ्वखाय् वा भ्वखा धाइ । जु आदरार्थी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुखाच श्र भुखाय् ृअन्तिम व्यञ्जन लोपे – भुखाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – भ्वखाः [स्वरक्षय] – भ्वखा [दीर्घता क्षय] ।
मगजु (३६३) या अर्थ मगः खः । थुपिं तसकं सोझा जुइ । थःत स्याःगु खँ नं कने मसः । नेवाःतय्संं सीम्हयात नं मगःसि धाइ । थ्व सनी मखु, छुं धाइ मखु । उकिं धाःगु जुइमाः । मनू सीबलय् यनेत मगःननि धकाः सी लँ हे बिस्कं दइ । मुस्याजु (३६४) चिलाख च्याकीम्ह मनूयात धाइ । जात्रां मुस्याः च्याकेमाःगु नेपाःगाःया चलन खः ।
लवजु (३६५) लवत खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवत – लवः [अन्तिमवर्ण क्षय] – लवः [क्षतिपूरक दीर्घत] -लव [दीर्घता क्षय] – लः [अन्तिम व्यञ्जन लुप्त, क्षतिपूरक दीर्घत] । लाखाजु (३६६) लाखामरि खास यानाः ब्याहाबलय् बिउ वनीम्ह मनूयात धाइ ।
सकिजु (३६७) दकले अःपुक, मेहनत म्हो जक यानाः बुइगु छभी जक पुसा (Monocotyledonous seed) दुगु वाउँचा खः । थ्व भिटामिन ए या बांलाःगु स्रोत खः । फकं सनाः यँयाः पुन्हि व मेमेगु शुद्ध पर्वय् नं माः । थुकियात सकि हे माः । थथे फकं दुम्ह मनूयात सकिजु धाःगु खनेदु ।
साँय्जु (३६८) सँदेसया विज्ञ खः । थ्व साय्जु, सँय्जु, सैजु वा साँजु स्यस्यः वा ज्यापु निगुलिं समाजय् दु । थ्व जातिगत कुनां मखुसें प्रशासनिक अड्डाया विज्ञकथं वःगु बिनां खः । उकिं थ्व ज्यापु व स्यस्यः निखलकय् नं दु (स्वयादिसँ; सैजु) । सँय्या अर्थ सँदेस वा तिब्बत जुइ । ख्वप नेवाः भाषाय् अकारान्तयात आकारान्त उच्चारण जुइ । मध्यवर्ण तसकं संकुचन जुयाः साँय्जु खँग्वः साँजु जूगु खनेदु । थुकिया
प्रक्रिया थथे जुइ – साँय्जु श्- सँय्जु [स्वरवृद्धि] -श्र साँजु [मध्यस्वर लोप] ।
हेंगोजु (३६९) हेँग्वाःया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । मिलापु सिँ स्यानाः ह्यंग्वाः पिकाइ । थथे ज्या याइपिंत हेंग्वाःजु धाइ, ख्वपय् हेंगोजु धाइ । थुकिया प्रकिया थथे जुइ – हेंग्वालजु – हेंग्वाःजु [अन्तिम वर्ण लोप] – हेंगोजु [स्वरवृद्धि]।

ज्या
अवाल (३७०) अःगलय् अप्पा उइपिंत धाइ । अवाल अतपालया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अःवाल [स्रुतिकरण] – अःवाः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अवाः [दीर्घता क्षय] – अवा [दीर्घता क्षय] । अवालं ख्वपया तलेजु, न्यातपौ, भैलद्यःया देगः व मेमेगु देगःया बुसादँबलय् सुसुपिचु याइ । पौ स्यन कि ल्ह्वनी ।
कुमाल (३७१) कुम्हारया व्युत्पादन खः । जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८२२ स ख्वपया तौमढि त्वालय् न्यातपौ देगः दयेकूबलय् ज्या ब्वथल । चाया थलबल दयेकीपिं कुमालतय्त निब्व थल । (क) ‘सियुज्या याक कुमाल’ (३७२) चाया थलबल छकः छुयाः ह्याउँकीम्ह कुमाःयात धाइ । थ्वयात थावने कुमाल (३७३) नं धाइ । हाकु कुमालं हे नवदुर्गा द्यःया ख्वाःपाः दयेकेत चा विधिपूर्वक पुजा याइ । (ख) ‘हाकु ज्या याक कुमाल’ (३७४) हाकुचायात निकः छुयाः हाकुगु थलबल दयेकीम्ह मनूयात धाइ । थ्वयात कोवने कुमाल नं धाइ । कुमाल खँग्वः कुम्हारया व्युत्पादन खः – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणिभवन] – कुमाल [लकारीभवन] ।
खम्बु (३७५) या अर्थ खःमू जुइ । थ्व अमू छखे जक दुगु तालजुपाः खःसा खमू निखे दुगु ताल्जुपाः खः । ताल्जु थें यानाः क्वबियाः सामान ल्ह्यइगु ज्वलं खमू खः । खमू ज्वनीम्ह मनूयात खम्बु धाइ । थन खमू खँग्वःया लिउने ब आगम जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खवमुल – खःमुल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खःमू [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खम्बू [ब आगम] ।
खर्बुजा (३७६) काहार बाजाया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा – काहरबाजा [स्वरवृद्धि] – कहरबाजा [परागत समीभवन] – खरबाजा [महाप्राणीभवन] – खर्बाजा [अक्षरलोप] – खर्बुजा [स्वरवृद्धि] । काहाबाजा पुइपिंत खर्बुजा धाइ । येँय् काबुजा धाइ (स्वयादिसँ; कावुजा) ।
घांसि (३७७) घाँय् लइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खय्भाय् खःसां नेवाःत लिक्क खय्त नं दुगुलिं जःलाखःलाया भाय् नेवाः लागाय् वःगु खनेदु ।
चिकंबञ्जार (३७८) चिकंया व्यापार लाय्कूलिसे याइम्ह भाजुयात चिकंबञ्जार धाल । चोकमि (३७९) या अर्थ च्वकाबजि मीपिं खः । जुवाल (३८०) लँजुवाः खः। थ्व बिनां स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; जुवाः)।
ज्यापु (३८१) या अर्थ ज्यालिसे पुनाच्वंगु खः । थुकी ज्या व पु ल्वाकज्याइ । ई.सं १३८० या अभिलेखय् ज्यापोमि उल्लेख जुयाच्वंगु दु । । ज्यापोया व्युत्पादन ज्यापु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापोमि श्र ज्यापुमि ृस्वरवृद्धिे । ज्यापोमिया आक्षरिक अर्थ ज्याया अर्थ ज्या, पोया अर्थ पु वा माः, मिया अर्थ मनू जुइ । ‘ज्या यायेफुम्ह मनूयात ज्यापु’ धाइपिं नं दु । थुकिं शारीरिक सामथ्र्य थुइकीगु थौंया व्याख्या जुल । नेपाःया सामाजिक व इथ्नोलिङ्गुष्टिक व्याख्या कथं सदां ज्याय् तक्यनीम्ह जुइ । गोपालसिं नेपालीजुं ज्यापुया अर्थ ज्या व तौलिवा धकाः छ्यानादीगु दु । ओकुबहाल, मिखाबहालया ने.सं. ८५४ या छगू ताडपत्रय् ज्यापु पुचःयात भावो (३८१) खँग्वः छ्यलातःगु खनेदु ।
ज्यापुआचाजु (३८२) ज्यापुया आचाजुयात धाइ । थुमित भैलःआचाः (३८३) वा भैलः नं धाइ । थुमिसं सरकारी भ्वँतय् कर्माचार्य हे च्वइ ।
दंगोल (३८४) बुँ नापी याइम्ह खः । ने. सं. ६०० पाखे छ्यलाबुलाय् वःगु ‘दंगुलिक’ खँग्वलं डंगोल खँग्वः वःगु खनेदु । न्हापांनिसें हे बुँ नापी याइपिं जूगुलिं डंगोल समुदायया प्रतिष्ठा बांलाः ।
दुवाः (३८५) दुवाल (३८६) या ज्या ध्वाखा पिवाः वा रक्षा याइम्ह मनू खः (स्वयादिसँ; दुवाः) । दुवाः स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । ध्याक्व दुव (३८७) ध्याक्वया द्वारे खः। मथ्यादुवाल (३८८) मथ्याःम्ह द्वारे खः । याकादुव (३८९) याकःम्ह द्वारे खः। हाकु दुवाल (३९०) हाकुम्ह द्वारे खः ।
नायभारि (३९१) भ्वजय् भलिं जुइपिं मध्ये नायः जुइम्ह मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नायःभरिं – नायभरिं [दीर्घता क्षय] – नायभरि [नासिक्य ध्वनि क्षय] – नायभारि [स्वरक्षय] ।
ब्यः (३९२) जंगलया सिँ फाइम्ह मनूयात धाइ । थुमित यलय् ब्यं धाइ (स्वयादिसँ; ब्यं) । थुमिसं सिँ फायाः सम्बन्धित थासय् थ्यंकी । राणातय्संं थ्व ज्या तामाङ्गतय्त याकल । बाला (३९३) पुलांगु धुँसिँ (साल) व चाँपया सिमा पालीम्ह मनूयात धाइ । ब्यथी (३९४) फल्चा, पुखुलिइ बुयावःगु घाँय् पुइम्ह मनूयात धाइ । बोस्यो (३९५) पुलांगु सिमा लीम्ह मनूयात धाइ । मनूतय्सं पिनातःगु सिमा व झारपात लिसे सम्बन्धित खँग्वलं नं कुनां तयातःगु दु ।
बासुकला (३९५) बांलाक सु कलि चीम्ह मनूयात धाइ । थन बाया अर्थ बँ, सुया वामा सु, कलि कलि चिनीम्ह मनू जुइ। बँ ख्वपय् बाँ जुइगु नियम च्वय् वनेधुंकल । कलिया कला जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बँसुकलि – बाँसुकलि [स्वरक्षय] – बासुकलि [नसिक्य ध्वनि क्षय] – बासुकल्या [श्रुतिकरण] – बासुकला [श्रुतिक्षय] । थुकिया अर्थ बुँइ च्वंगु सु कले बांलाक ची सःम्ह मनूयात बासुकला धाइ ।
महर्जन (३९६) महत व जन ल्वाकछ्यानाः ज्यानातःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ महत ‘मूवंम्ह’ व जन ‘मनू’ जुइ । थुकिया प्रायोगिक अर्थ मदयेक मगाःम्ह मनू जुइ । वर्णाश्रम दुपिं व मदुपिं निखलः नेवाःया नं मंकाः मनू जूबलय् मदयेक मगाःम्ह हे जुल । थ्व समष्टी खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – महत् – जन श्र महत्जन श्र महर्जन ृरकारीभवने ।
सिमाछ्वा (३९७) पुलांगु सिमा लिनाः न्हूगु पीम्ह मनूयात धाइ । सिमालि (३९८) सिमा लीम्ह मनूयात धाइ ।
सुवाल (३९९) तलेजुया सुवाः खः । ख्वपया सुवाःत तलेजुइ तकं थ्याःपिं खः । तलेजुइ पुजा यायेत सुवाःतय्सं भ्वय् ज्वरे याइ । ख्वपया इपाछेँया १२ खा छेँया राजोपाध्यायत (थुपिं तलेजुया नं मू पुजारी खः) सित धाःसा न्यान्हु दुकुन्हु सँ खानाः ब्यंकाः नीसि यानाः न्याफा जाकिया जा थुयाः सीम्ह मनूया म्ह ज्यानाः न्यान्हुमा तइ । झिन्हु दुकुन्हु थुमिसं नं क्रिया च्वंम्हसिनं थें हे ब्यंकी ।
थुमिसं हे राजोपाध्यायतय्गु कू पुजा याइ अले कू नं क्वकाइ । कू पुजा याकेगु धैगु थः तसकं सतीपिंत जक याकी । थुकथं सुवाःतय्त राजोपाध्याय खलकं म्ह्याय्मचां याइगु ज्या फुक्क याकाः थुमित म्ह्याय्मचायात थें इज्जत बियातःगु खनेदु ।
सुवाःत तलेजुइ जा थुइपिं स्यस्यः जातिं वःगु खनेदुसां लिपा ज्यापु जूवंगुलिं थुमिगु थःगु त्वाः मदु । उकिं थुमित त्वाःमदु ज्यापु नं धाइ। सिम्रौनगढया लिपांम्ह कर्णाटवंशी जुजु हरिसिंहदेव थःगु राज्य त्वःताः नेपालय् बिस्युं वल । उबलय् वं ज्वना वःम्ह थः इष्टदेवी तुलजायात छम्हसिनं नित्य भोग जोरे याइगु जुयाच्वन । वयात सुवाल धाल ।

ज्याभः
मनुखं छ्यलीगु हलंज्वलनं कुनां–बिनां छुना तइ । वातांकछि (४००) भाजनय् अन्न संकेगु पंया कथि खः । नेवाः नसा आपाः थे भाजनय् सियाः नइ । कःनि, छुस्या, मुस्या, ताय्, बकुला, वा, माय्, मू सियाः नइ ।
फेलू (४०१) थाज्या थायेत का तुलेगु ज्याभः सामानयात फ्यलू धाइ । फ्यलुइ ककाय् तयाः यनं तुली । अथे हे वारपिन याइबलय् का फ्यलु दाय तुली ।
स्वानेपा (४०२) स्वाने दिकेगु खिचाखः खः । मनू छेँय् थाहा कुहां जुइत स्वाने माः । स्वानेलिक स्वानेबाः नं दइ । वहे स्वानेबाः स्वानेपा जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – स्वानेबाः – स्वानेबा [दीर्घता क्षय] – स्वानेपा [अघोषिकरण] ।
भैलःतेप (४०३) भैलःद्यः च्वयातःगु त्यपयात धाइ । थ्व विशेषतः थ्वँ वा अय्लाः जाःगु थल जुइ । कुमाःतय्सं भैरवया ख्वाःपाः तयाः नं त्यप दयेकी । थुकियात भैलःत्यप धाइ । येँया पचलि क्वं, खोनाया सिकालि क्वं थुज्वःगु भैलःत्यप खः ।

थाय्बाय्
मनूया कुनां–बिनां थाय्बाय्लिसे स्वाका छुइगु चलन गाक्क हे खनेदु । ख्वपया ज्यापुत नं वहे जागा दुने लाःगु खनेदु । थुकी दुने प्यथीकं थाय्बाय्या ल्याखं म्हसीकी ।
य् लितँसा
थाय्या नां अकारान्त जुल धाःसा स्थानवाचक लितँसाय् च्वनी । थ्वहे बिनां नं जुइ । य् लितँसा खास यानाः तःधंगु देय्या मनूयात जक धाइ । नेपालभाषाया स्वभावकथं ख्वप व यलया मनूयात जक य् लितँसा तयाः म्हसीकी । थन वःगु पलाञ्चोके खँय् भाषाया किचलं दाःगु खनेदु । ख्वपय् (४०४) ख्वपया मनूयात धाइ । चुके (४०५) चुकया मनूयात धाइ । तजले (४०६) तःजः दुगु छेँया मनूयात धाइ । द्वारे (४०७) द्वारय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । पलाञ्चोके (४०८) या मनूयात धाइ ।

आलि लितँसा
आली प्रत्यय नेपाली भासं छुनातःगु थाय्या नामय् जक वःगु खनेदु । नेपाली भाषाय् आकारान्त खँग्वःया लिपा – आली प्रत्यय स्वानाः वासिन्दावाची प्रत्यय दयेकुगु खनेदु । गथेकि बनेपाली, बुइपाली, रोल्पाली, पाल्पाली इत्यादि । छुं नं थाय् विशेषया नां गथे खः अथे हे कुनांया रुपय् छ्यःगु खनेदु । गोर्खालि (४०९) गोरखाया मनूयात धाइ ।

थाय्
थाय्या नां हे कुनां जूगु नं खनेदु । ओकार (मध्य पश्चस्वर) उकार जूगु (उच्च पश्चस्वर) हिलाः उ जुइ । येँया अकार ख्वपय् आकार व येँया ओकार ख्वपय् उकार जुइ । थिमि (४१०) थिमि थाय् नं खः, मनू नं खः । थैव (४११) यलया गोदावरी नगरपालिकाया छगू गां खः, थ्व बिनां नं खः । नेपाल (४१२) नेपाःगाः नं खः, मनू नं खः ।

मि लितँसा
मि नेपालभाषा व आपालं चिनीया–तिब्बति परिवारया भाषाय् मनू थुइकीगु खँग्वः खः । मि सीप, वासिन्दा व अवस्था थुइकीगु लितँसा खः । मि प्रत्यय चीधंगु थाय्या बासिन्दायात छ्यली ।
नालामि (४१३) नालाया मनूयात धाइ । भ्वमि (४१४) भोंतया मनूयात धाइ । यमि (४१५) यँेया मनूयात धाइ । यँेदेय् आः संघीय राजधानी खःसा शाहकाल न्ह्यः थुकिया हैसियत गां खः । उकिं यमि धाःगु खः ।
मि प्रत्यय खास यानाः पुलांगु नेवाः बस्ती वा वया राजनैतिक, आर्थिक रुपं प्रभावकारी जूगु थाय्या लिउने छ्यःगु खनेदु । मेथाय् अनौपचारिक खँल्हाबल्हाय् प्रायः छ्यलाच्वंगु ‍खनेदु । साकुमि (४१६) सँक्वया मनूयात धाइ । थन रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः जक थथे जूगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जइ – सँक्वमि – सकुमि [स्वरवृद्धि] ।

थुवाः
मनूतय्गु जःखः दुगु सामान व्यवस्थापन याइम्ह, लजगाः, छेँया थुवाः, नाइके, भण्डारेपाखें वःगु कुनां थन लाःगु दु ।
किबानायः (४१७) केँ, ब, व नायः जानाः थ्व खँग्वःया निर्माण जूगु खः । मध्यअग्रस्वर उच्चअग्रस्वरय् हिलाः (स्वरवृद्धि) कि जूगु दु । अथे हे मध्यनिम्नपश्चस्वर अ निम्नपश्चस्वर आ (स्वरक्षय) जुयाः वा जूगु दु । नायकया अन्तिम व्यञ्जन क् लुप्त जूगु दु अले क्षतिपूर्ति स्वरुप यः जूगु दु, गुगु स्वरवृद्धि जुयाः यो जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – केबनायक – केवनायः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – केवानायः [स्वरक्षय] – केवानाय] [स्वरवृद्धि] ।
किलम्बु (४१८) किलं नःगु बुँ दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वः किल, न, बुँ स्वानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– किल–न–बुँ – किलनबुँ – किलंबुँ [नासिकीकरण] – किलंम्बु [परागत समीभवन] ।
चवाल (४१९) चवपालं वःगु खनेदु । चछि न्हिछिया च्यागू प्रहर दइ । न्हिछिया प्यंगू प्रहर दइ । प्यंगुलिं प्रहर पिवाः च्वनीम्ह गुथि छेँया नायःयात चवाल धाःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चवपाल – चःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपाल [दीर्घता क्षय] – चवाल [श्रुतिकरण] ।
देसार (४२०) देश व पाल ल्वाकछ्यानातःगु खँग्वः खः। थुकिया आक्षिरक अर्थ देश ‘देस’ व पाल ‘मनू’ अले प्रायौगिक अर्थ देशया रक्षा याइम्ह जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देस – पाल – देसपाल – देसवाल [श्रुतिकरण] – देसवार [रकारीभवन] – देसवाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – देस्वाः [अक्षर लोप] – देसाः [श्रुतिक्षय] । देसार जाति वादे, थैव, मछेगां, छम्पि, दुकुछाप, बुंग, झरुवारासी यानाः १४०० म्ह ति दु । थुमिगु कुनां सन्सि (४२२), माय्के (४२३), खोसिं (४२४), च्वकि (४२५), ग्वांगे (४२६), त्यापा (४२७) दु ।
पोतामहा (४२१) कर काइम्ह सैनिकयात धाइ । पालुमहा (४२२) तलेजु भवानीया पुजाबलय् पालु, फकं, तु, पालुमा बुँइ फ्वना हइ ।
प्रजापति (४२३) ब्रह्माया काय् खः । प्रजा धायेबलय् मनू व पति धायेबलय् मालिक अर्थात मनू व सकल प्राणीया सृष्टि प्रजापति ब्रम्हां यात धाइ । चाया थलबल नापं कलाकृतिया सृष्टि याइपिंत प्रजापति धाइ । यजुर्वेदकथं सृष्टिकर्ता वा रचनाकारयात प्रजापति धाइ । कुमाःतय्संं थःपिं ब्रम्हाया वंश धाइ । भारतया प्रजापति वंशावलीकथं ब्रम्हाजी प्रजापति नांया छम्ह ऋषिं सृष्टि याःगु खः । चाया ज्या याइपिं कुम्भकारया सन्तान जूगुलिं आः तक नं भारतय् थःपिनिगु थर कुम्भकार च्वइ । चाया लः तयेगु धम्पयात संस्कृत भासं कुम्भ धाइ । कुम्भकार खँग्वः कुम्हारं कुमाः जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; कुमाः)। हाकुभाला छीपिं छथ्वः कुमाः नवदुर्गालिसे नालां वःगु धाइ । प्रजापति वा कुमाः दुने यक्व बिनां दु । थुकिया चर्चा थिमि व येँया ज्यापुया झ्वलय् जूगु दु ।
भासिमा (४२४) भ्वासिमहाया व्युत्पादन खनेदु । पोतामाहा (४२५) शक्ति दयाः भ्वासि जूगुलिं भ्वासिमहा जूगु धाइपिं नं दु । पोतामाहानं कर म्हइ । भ्वासिमहा खँग्वःया भ्वाया श्रुति क्षय जुयाः भा जक ल्यन । अथे हे महाया अन्तिम महाप्राण हा या प्राण क्षय जुयाः आ जुल । उगु म आलय स्वानाः मा जक बाँकी जुल । थुकथं भ्वासिमाहा खँग्वः भासिमा जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भ्वासिमहा – भासिमहा [श्रुतिक्षय] – भासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [अतिरेक क्षय] ।
महाभावो (४२६) तःधंम्ह सेवक खः। भावो ज्यापुयात सम्बोधन याइगु समष्टी खँग्वः खःसा महाभावो तःधंम्ह ज्यापु धाःगु खनेदु ।
सलाँच्यः (४२७) सलच्यःया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । न्हापा यातायातया साधन सल ति बांलाःगु मेगु मदु । सलया सेवा कायेत सलया सेवा नं यायेमाः । अथे सेवा याइम्ह मनूयात सलच्यः धाइ । ख्वप नेपालभाषाया विशेषता येँ–यलया अकार आकार जुइ, वयांलि आकार नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलच्यः – सलाच्यः [स्वरक्षय] – सलाँच्यः [नासिकीकरण] ।

नसात्वँसा
मनूतय् न्हियान्हिथं नयेमाःगु नसात्वँसा जा, केँ, तरकारी, अचार, बजि, मरि, सि (फलफूल) आदिया नामं नं कुनां तइ ।
आगन्जा (४२८) आगमय् च्वंगु जा काइपिंत धाइ । आगं आम्नाय दुपिं नेवाःतय्गु पुजाकू खः। थन छता खँ थुइकेमाःगु खँ छु धाःसा नेवाः जाति छगू हे जक जातया पुचः मखु । ज्यापु समाज नं छगू जक पुचः मखु, थुकी थीथी पुचः दु । उलि मध्ये आम्नाय दुपिं ज्यापुतय्संं आगं तयाः पुजा याइ ।
कस्ति (४२९) खास यानाः पुजायात माः । कस्ति सामान्य मनुखं नइ मखु । प्रसादया कस्ति नःपिं मनूतय्त कस्ति बिनां छुत ।
कावले (४३०) काउलियात धाइ । काउलि साइप्रसं बेलायत जुयाः दक्षिण एसियाय् वल । लिपा यलय् नं थ्यंकः वल । ख्वपयापिंसं काउलि पी मसयाः यलय् वनाः न्याइ । लिपा ख्वपयापिंसं पी सयेकल । यक्व काउलि सयेकूगुलिं वया बिनां हे कावले जूवन ।
खाइसि (४३१) विसुद्ध नेपाःगाःया फल खः । मनूयात खुगू सवाः माः धाइ । उकी खायु शरीरयात माःगु छता सवाः खः । खायुगु सवाः दुगु फल खाइसि दुम्ह मनूयात खाइसि धाल ।
ख्वाय्मालि (४३२) लीया थायेगु बाजंया नां खः । थ्व बाजं ख्वातुगु झ्याली खः । ख्वातु व मारिया संयोगं थ्व खँग्वः वःगु खनेदु । ख्वातुपाखें ख्वाय् जूबलय् ध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – ख्वातु – ख्वाचु [स्पघर्षीभवन] – ख्वाच [स्वरक्षय] – ख्वाअ [व्यञ्जन लुप्त] – ख्वाय् [स्वरवृद्धि] ।
गोजा (४३३) नेवाः पुजाय् छ्यलीगु च्वकाबजि न्हायाः दयेकीगु खः । थ्व विशेषतः तान्त्रिक पुजाय्
छ्यली । गोजा दयेकीम्ह मनूयात गोजा बिनां छूगु खनेदु ।
चाकुमनी (४३४) चाकु नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । थुकिया अर्थ मसियाः नेपालीकरणया लोभं चक्रमणी खँग्वः छ्यलाहःगु दु । चाकुमारी (४३५) चाकुमरियात धाइ । नेवाः समाजय् भ्वय्पतिकं चाकुमरि माः । छुं नं उत्सवय् चाकुमरि मा हे माः । थुकियात थौंया समाजय् मरि धाइ ।
छुस्याकि (४३६) छुस्यायात धाइ । छुस्या
धैगु सियातःगु छ्व खः । कि धाःगु अन्न खः, खास जाकिया पुलांगु खँग्वः खः । छुस्याबाग (४३७) सियातःगु छ्वया बागः खः । थुकिया लाक्षणिक अर्थ दकले कम जुइ ।
छोसकोस (४३८) छ्वया ग्वः त्वपुइगु ख्वलायात धाइ । थुकियात थौंया भासं छ्वस धाःगु छ्वया ख्वला, कोस धाःगु पुसा वा ख्वला खः ।
तुसिबाख्य (४३९) तुसिबागः नइगु ख्यःयात धाइ । तुसिबागः नेवाः समाजय् लोकंह्वाःगु बाखं खः । वा सामाबलय् वा पाइगु खलय् बहनी पियाच्वनेमाः । अन यक्व मस्त दइ। व इलय् कनीगु बाखं तुसिबागःया खः । थथे तुसिबागःया बाखं कनीगु ख्यःयात तुसिबाख्यः धाल । तुसिबाख्यःयात तुल्सिवाख्यः (४४०) च्वःगु खनेदु ।
पाछै (४४१) चिनिया पे–त्साइ खँग्वलं वःगु खनेदु । चीनय् पाछैयात पे–त्साइ धाइ । नेवाः भुतुलिइ दकले आपाः बुइगु वाउँचा खः । पाछै पीपिं ज्यापुयात पाछै धाइ । येँय् पाछै ज्यापुया नामं न्यतय् पाछैगल्लि त्वाः हे दु ।
प्याथ (४४२) आकृति स्थीर लायात धाइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ कथं फुर्ति मदुम्ह सुतिं जुइम्ह मनूयात प्याथः धाइ । ख्वपय् दीर्घता लोप जुइगु सामान्य खः । उकिं प्याथ जुल ।
बजिक्वः (४४३) वा क्वय्क सियाः बजि ल्हुयाः मीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा बजि ल्हुइगु कलघर मदुबलय् मनूतय्संं छेँय् वा मनाः, सियाः उगलय्, कुतिइ बजि ल्हुइ । उगःया बजि ख्वातुइ सा कुतया बजि सालुइ ।
भिंबजि (४४४) भ्वय् सिधयाः कन्हय्खुन्हु
भ्वजय् ज्या याःपिंत सःताः नकीगु भिंबजि धाइ , येँय् थुकियात भिंब्यलि धाइः । मुस्याकि (४४५) मुस्याया ग्वःयात धाइ । थुकिया वर्णन छुस्याकि खँग्वःया सन्दर्भय् वनेधुंकल ।
सकि (४४६) फकंया पु खः । सकिजु (४४७) या सन्दर्भय् जुइधुंकूगुलिं थन लिसा मकया । साँचिन (४४८) या अर्थ सां चि नः धाःगु खः । थ्व मनूया स्वभावकथं छुनातःगु बिनां खः । सिंकेमन (४५९) सिंके मनीगुलिं सिंके मनइम्ह मनूयात धाइ । सिंकेमनी (४६०) सिन्के नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । सिंकेँ लैं फिनाः दयेकीगु सनाः खः । थ्व परम्परागत भ्वजय्, खास यानाः दुःखं च्वनीबलय् चि नये मजिउ ।
सिपुसा (४६१) सियागु पुसा दुम्ह मनूयात धाइ । न्हापा आः थें पुसा कायेत नर्सरी मदु । मनूतय्सं थःथःपिंसं ज्या इनाः तइ । थुकिया छता खँ थथे नं दु– सिपुसाः भाःत मदुम्ह भौया प्वाथय् दत खनिं । माजुम्ह अजू चायाः भौयाके न्यंबलय् भौमं थः सीम्ह भाःत चान्हय् वयाः ख्याः याः वइगु खँ कन ।
माजुम्ह पत्याः जुयाः सुम्क च्वन । छन्हु चान्हय् थः भौ मिजंलिसे ख्याः यानाच्वंगु सः तायाः सु धकाः भौया क्वथाय् स्वः वन । अन भौ जक दु, मेपिं सुं हे मखन । धात्थें भौ थः सीम्ह काय्लिसे हे ख्याः यानाच्वंगु खँय् पत्याः जुल । थथे सीम्ह मनूया पुसा दुम्ह मचा धकाः सिपुसा कुनां तयाबिल ।
हाम्व (४६२) चिकंया स्रोत खः । हाम्वःयात संस्कृत भासं तैल धाइ । हाम्वः तिसिनाः पिकाइगु जूगुलिं चिकंयात तैलम धाइ । खँय्भासं तेल धाल । थ्व हाम्वः भिंगु ज्याखँय् माः । यलया हे जलदेसय् हामोल कुनां दुपिं ज्यापुत दु । उमिगु ज्या गुथिया सः न्यंकेगु खः ।
बन्जाः
उप्वः नेवाःतय्गु लजगाः धैगु हे बनेज्या खः। थ्व बनेज्या याइपिंत नेवाः भासं बन्जाः व खँय् भासं बन्जार धाइ । थ्व वस्तु विशेषया ब्यापार अर्थात् बनेज्या याइपिंत म्हसीकेत थ्व खँग्वः छ्यली ।
आलुबन्जार (४६३) आलु मीम्ह मनूयात धाइ । गाबन्जार (४६४) गा मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिचुंबन्जार (४६५) जाकिचुं मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिबन्जार (४६६) जाकि मीम्ह मनूयात धाइ । तुकंबन्जार (४६७) तुकं मीम्ह मनूयात धाइ । देउबञ्जार (४६८) देव वा द्यः मीम्ह मनूयात धाइ । पालुबञ्जार (४६९) पालु मीम्ह मनूयात धाइ । फौबञ्जार (४७०) फक्व जक ब्यापार याइम्ह मनूयात धाइ । फगुया लिपांगु व्यञ्जन क्षय जुयाः फउ जुइ । फूगु वस्तुया ब्यापार याइम्ह फउबञ्जार खः।
लुबञ्जार (४७१) लुँ मीम्ह वा लुँया तिसा दयेकीम्ह मनूयात धाइ । खास यानाः लुँया कारोबार बरेतय्संं याइ । सिंबञ्जार (४७२) सिँ मीम्ह मनूयात धाइ ।

लवत
नेवाःत छगू हे जक नश्ल, वर्ण, धर्मया शुद्ध समुदाय मजुसे थीथी इलय् उत्तर व दक्षिणं वःपिं मंगोल व आर्य मूलया मनूतय्गु मिलनं पिहांवःगु वर्णशंकर समुदाय खः । थुमिगु वर्ण, भाषा व स्वभावय् उगु छाप बांलाक खनेदु । नेपाःया भूमि स्वखेरं भारतवेष्टित जूगुलिं यानाः मेगु समुदायत थें नेवाः समुदाय नं दक्षिणया सांस्कृतिक, सामाजिक, राजनीतिक, धार्मिक बन्धनं मुक्त जूगु खने मदु । वर्णशंकर जुयाः बूम्हसिया छुं ल्हाः मदु । वया समुदायया भाषाय् यच्चुक किचः लाःगु दसि न्ह्याथासं दु थें लवत खँग्वः नं भ्तजलय ष्लिनगष्कतष्अ दसि कायेफु ।
लवजु (४७३) लवः खँग्वलय् –जु आदरार्थी प्रत्यय वयाः दुगु खः । लवः खँग्वः लवतया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवतजु – लवःजु [क्षतिपूरक दीर्घत] – लवजु [दीर्घता लोप] ।

विशेषण
क्यातु (४७४) नच्चागु नाइसे च्वंगु म्हबांयात धाइ । गाँइसि (४७५) गंसिम्ह मनूयात धाइ । थन गँसि – गाँसि [स्वरक्षय] गाँइसि [स्वर आगम] जूगु दु । गोरा (४७६) ल्ह्वंम्ह मनूयात धाइ । ग्वाछा (४७७) छाःगु ग्वाय् दुम्ह मनूयात धाइ ।
चुलिया (४७८) चुल्या दुम्हसित धाइ । चुल्याद (४७९) ख्वाय्त चुल्या दुम्ह मनूयात धाइ । छेगुतला (४८०) छ्यंगू तुला वःम्ह मनूयात धाइ । जताधारी (४८१) जता जूगु सँ दुम्ह मनूयात धाइ । थुमित जडाली (४८२) नं धाइ ।
त्वाय्ना (४८३) मूल खँग्वः त्वानाः (नलिखुट्टा) यात त्वाय्ना (य् आगम), व त्वय्ना (स्वरवृद्धि) याःगु व्यक्तिभाषा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– त्वाआनाः – त्वाय्नाः [स्वरवृद्धि] – त्वाय्ना [दीर्घता क्षय] ।
त्वाय्नावासु (४८४) त्वाय्नालय् क्रियाविशेषण वासु तनाः न्हूगु खँग्वः वःगु खनेदु ।
दुमरु (४८५) दुरुप्वः मदुम्ह (मिसा) या व्युत्पादन खः । नेवाः भासं दुरु व दुरुप्वःयात दुरू जक धाइ । वहे दुरु व मरु समास जुयाः दुरुमरु जुल । उकी नं न्हापांगु खँग्वःया रु दुसुनाः दुमरू जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे जुइ – दुरु – मरु – दुरुमरु – दुमरु [आदिपदान्त वर्ण लोप] ।
न्हिसुतु (४८६) न्हासं न्हि सुलुसुलु वःम्ह मनूयात धाइ । न्हापा मनूत सुचुपिचु यानाः च्वने मसः । उकिं न्हासं न्हि सुलुसुलु वइ । उकियात ख्वपय् न्हिसुतु धाइ ।
पेंतगो (४८७) म्ह स्वयां तग्वःगु प्यं दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खास मिसायात धाःसां मिजंयात धाल कि थुकिया संकेत नकारात्मक जुइ ।
याकामि (४८८) याकःमियात धाइ । याकःया याका जूगु दु । येँया अकार ख्वपय् आकार जुइगुलिं याकःमि या याकामि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – याकःमि – याकाःमि [स्वरक्षय] याकामि [दीर्घता क्षय] ।
स्वंगःमिखा (४८९) खास यानाः ध्यबाय् लोभ याइम्ह मनूयात नकारात्मक संकेत यायेत थ्व खँग्वः छ्यली । सकारात्मक कथं छ्यलीबलय् बुद्धिमान मनूयात स्वंगःगु मिखां खंम्ह धाइ । थन नकारात्मक सुचं बियाच्वंगु दु ।
ह्याउँमिखा (४९०) मिखा न्ह्याबलें ह्याउँसे च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थथे अय्लाः थ्वँ त्वना तइबलय् वा तं पिहां वइबलय् जुइ । थुकिया संकेत नकारात्मक खनेदु ।
सिक
मनू सी व स्याइगु कर्मं नं बिनां छुनातःगु खनेदु । मचामासि (४९१) मचाम्ह सीगु छेँया मनूयात धाइ । थुकी मचा नां खँग्वः खःसा थुकियात म्ह लितँसा छुनाः सजीव विशेषण यात । व मचाम्ह सीगुलिं थ्व बिनां छुत । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मचाम्हसी – मचामसी [अल्पप्राणिभवन] – मचामासि [स्वरक्षय] ।
मेम्हामसिक (४९२) छम्ह सीधुंकल, हानं मेम्ह मसीक ज्या जुइमाःगु खँय् थ्व बिनां छूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मेम्ह मसिक श्र मेम्हा मसिक ृस्वरक्षये । थन स्वंगः न्हासं थ्वःगु वर्ण वःगु दु । न्हापांगु वर्ण अल्पप्राण जुल, निगःगु वर्ण महाप्राण जुल, लिपांगु वर्ण अल्पप्राण जुल । उकिं दथुया म्ह महिल ।
माकस्या (४९३) माकः स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माकः स्याइ मखु । ख्वपदेय् बुँज्या यानाः हे म्वाइगु जूगुलिं बुँ बाली दुःख बिल कि माकः स्यायेत नं लिस्वइ मखु । थथे स्याइम्ह मनू माकःस्याः जुल । थुकिया निथाय् दुगु ताहासः ज्यलाः माकस्या जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माकःस्याः – माकस्याः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – माकस्या [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । माखास्या (४९४) माखा स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माखा स्यायेगु सामान्य ज्या खः।

अनुकरणात्मक खँग्वः
चुँइचुँइ (४९५) सः वयेक छुँ वइ । अथे हे सः वयेक पलाञ्चोके लाकां न्ह्यायेगु चलन दु । व इलय् व तःधंगु शानया खँ खः । मांबौपिंसं मस्तय्त छुं ज्याकेमाःसा लोभ क्यनेकथं चुँचुँइ सःवःगु लाकां न्याना बीगु धाइ । अथे हे लोभं कःम्ह मचाया नां चुँइचुँइ जुइ ।
तुँइतुँइ (४९६) सुं म्हमसिउम्ह मनूयात सुलासुलाः स्वइगु पह खः । आत्मविश्वासया म्होतिं थथे स्वइ । न्ह्यःने वयाः स्वइगुयात भ्वाँय्भ्वाँय् धाइ, गुगु अस्यः पह खः । सुलासुलाः स्वइगु पह हे बिनां जुल ।

काशी भैरवनाथ देगः
ख्वप तःमारि त्वालय्‌ न्यातपोल देगःया खवपाखे आयताकार प्यागोडा देगः दु, व काशी भैरवनाथया देगः खः । थ्व द्यःयात काशी विश्वनाथ धकाः नं धाइ । भैरवया मेमेगु देगः थें थ्व नं आयाताकार जुयाच्वंगु दु ।
देगःया पश्चिम स्वःगु मूलुखा थें च्वंगु थासय्‌ स्वदुवाः लुखा दु । जवंखवं धातुया सिंह दुगु तसकं कलात्मक खनेदुगु थुपिं लुखा मध्ये दथुलुखाया च्वय्‌ छेपु जक दुगु तोलं दु । थन मूलुखायात बछि यानाः च्वय्‌या ब्वय्‌ कलात्मक तोरण व सिंह सहित दुथाय्‌ बःचाधिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । जवय्‌ खवय्‌ च्वंगु लुखाय्‌ ग्वाखं दयेकाः भैरवया मिखा व ल्हाः अले खिचाया सिजःपा छाय्‌पा तयातःगु दु । तर थ्व लुखा धाःसा मखु, थहां वनेगु लुखा लिउने दु ।
च्वय्‌या तँय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु । वयां च्वय्‌ पौ दु । अनं च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः झ्याः झ्वःलिक तयातयागु दु । आँय्‌पापौ दुगु थ्व देगलय्‌ मुक्कं ५६ पु त्वानाःसिँ दु, गन अप्वः धयाथें मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलिक गजू तयाः पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व द्यःयात विश्वनाथ धकाः नं धाइ । किंवदन्ती कथं छकः काशीया विश्वनाथ थन बिस्काः जात्रा स्वयेत वल । वयात थन छम्ह तान्त्रिक मिसां भैरव धकाः म्हसीकाः ज्वनेत्यन अले व जमिनय्‌ दुसुनाः बिसिउँ वनेत्यन । अबलय्‌ हे वयागु छ्यं त्वाःल्हानाबिल उकिं थन वयागु छ्यं जक दु । छ्यं जक दुम्ह भैरवयात आकाश भैरव धकाः पुज्यायेगु चलन येँय्‌ नं दु ।
स्थानीय मनूतय्‌सं धाःसा थ्व द्यःयात नासःद्यः धकाः नं पुज्यायेगु याइ । बैशाखं जुइगु बिस्काः जात्राया तःधंगु रथयात्रा थन हे जुइ । भैरःद्यःया न्ह्यःने द्यःखः सालाः थःने वा क्वःने यंकेगु चलन दु । थ्व देगः जुजु जगज्योति मल्लं न्हापा छतँजाः यानाः दयेकातःगुलिइ जुजु भुपतिन्द्र मल्लं १७१७ य्‌ पूर्ण रुप बियाः दयेकल । १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यात । २०१५या भुखाचं खास हे क्षति मजूसां थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः ।

क्वाछेँ भगवती देगः
ख्वप क्वाछेँ त्वालय्‌ भगवती द्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने छतँ जाःगु थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । थ्व देगलय्‌ छखे खुल्ला दु । पिने न्ह्यःने आधुनिक बुट्टेदार टायल तिकातःगु दु ।
देगः आधुनिक यानातःगु जूसां थनया अष्टमातृका द्यःपिनिगु मूर्ति दुगु कलात्मक त्वानाःसिँ धाःसा झिंच्यागूगु शताब्दीयागु खः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह दुर्गा वा महिषासुरमर्दिनीया तःधिकःगु मूर्ति दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौया पलिंचिनाः सामान्य गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन १७१३या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइगु अनुमान यायेछिं । सिथिनखःबलय्‌ थन तःधंगु मेला जुइ ।

गोमरि गणेश देगः
गोमरि त्वाःया दुवातय्‌ गणेश द्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः अप्पां दनातःगु दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु लुखा कलात्मक जू, अले लुखाया जःखः निज्वः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । दथुइ लुखा तयाः जवय्‌ खवय्‌ झ्याः पिकयाः च्वय्‌ गं खायातःगु दु । लुखाया दथुइ सिँयागु कलात्मक तोलं दु । छखे जक अंगः तयाः स्वखें खुल्ला गर्भगृह दुने गणेशया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु, अले त्वानाःसिँइ गणेश व भैरवलिसें थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । अले दकलय्‌ च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १६५०य्‌ दयेकातयेधुंकल धयागु थनया छगू अभिलेखं प्रमाणित यानाच्वंगु दु । थन बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

चुपिंघाट पशुपतिनाथ शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं व अप्पा छ्यलाः दयेकातःगु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । थ्व देगलय्‌ प्यखेरं खुल्लागु लुखा दु अले हरेक लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः पलेस्वां भपुइकातःगु बांलुइक पौ दनाः देगलय्‌ गजू छुनातःगु दु । थ्व दे
गः १८७९ य्‌ हर्ष नारायण धौभडेलं दयेकूगु धइगु अभिलेख दु ।

चुपिंघाट नारायण देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ नारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु दु । थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दु ।
अप्पां दनातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु कलात्मक लुखा दु । दुने नारायणया मूर्ति दु । त्वानाःसिँ सामान्य जूसां कुनय्‌ कलात्मक कुंसल दु । दुने नारायणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे दु, अले आँय्‌पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः थबलय्‌ दयेकूगु धइगु दसि बीगु शिलापत्र आदि अभिलेख छुं मदु । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९३४ धुंकाः जूगु खनेदु ।

चुपिंघाट शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं अप्पायागु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु थ्व देगलय्‌ प्यखेरं च्वंगु लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः गं बांलूगु पौ दु ।
बिस्काः जात्राबलय,् मोहनिया प्यन्हुकुन्हु, कतिंपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेबलय्‌ थन मेला जुइ । थबलय्‌ मनूत थन क्वसं च्वंगु हनुमन्ते खुसिइ म्वःल्हुयाः महाद्यः दर्शन याःवइ ।

जयबाराही द्यःछेँ
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ जयबाराही द्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय्‌ लाःगु थ्व संरचना सामान्य मनूतय्‌गु आवासीय छेँ थें च्वं । तर थुकिया लुखा झ्याःया उत्कृष्ट कलाकृतिया कारणं थ्व विशेष खनेदु । न्ह्यःने स्वदुवाः सिँया कलात्मक लुखा दु, प्रत्येक लुखाया च्वय्‌ सिँया तोलं दु । अथेसां दथुया लुखा जक चायेकेगु यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तिकिझ्यालय्‌ नं अथे हे तोलं दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तपाःगु व निपाः चिपाःगु यानाः न्यापाः झ्याः दु ।
द्यःने मातृकागणसहितया मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थन बिस्काःबलय्‌ व गुंपुन्हिबलय्‌ स्थानीय मनूत द्यः पुज्याःवइ ।

जेथा गणेश देगः
ख्वपय्‌ चाभारा दयेकीगु त्वाः भोलाछेँ त्वालय्‌ जेथा गणेशया देगः दु । देगः चिकीचाग्वः अले नितँजाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । प्यंगः थांया भरय्‌ दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ दथुइ मूलुखा दुसा जवय्‌ खवय्‌ झ्याः थें चायेकातःगु दु । थुकिया सिँया तोलं व त्वानाःसिँइ गणेश, भैरव व अष्टमातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व देगः थनया चाभारा दयेकीपिं कुमाःतय्‌सं दयेकूगु धाइ । उकिं हे थन कुमाःतय्‌सं हे विशेष पुजा याइ । बिस्काःबलय्‌ थन विशेष पुजा जुइ ।

तीलमाधव नारायण देगः
ख्वप तःमारिइ न्यातपौ देगःया चुलिंचू चुकय्‌ दुने तीलमाधव नारायण देगः दु । थ्व चिग्वःगु नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । पश्चिम स्वाःगु थ्व देगःया दथुइ धातुयागु कलात्मक लुखा दु । उकिया द्यःने च्वंगु तोलनय्‌ द्वहंया द्यःने प्याखं हुलाच्वंम्ह नासःद्यःया मूर्ति दु । पिने धाःसा आधुनिक टायल तिकातःगु दु ।
त्वानाःसिँइ विष्णुलक्ष्मी व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । दुने तीलमाधव नारायणया दुने झिंनिगूगु वा झिंप्यंगूगु शताब्दीयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु अले पौ लीयागु दु । अथे हे यानाः द्यःने गजू छुनाः पताः ब्वयेकातःगु दु । थन क्वातिपुन्हि व घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ ।

नासमना ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः
ख्वपया नासमना त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः दु । थ्व देगःयात नेपालमण्डलय्‌ दुगु मुख्य ६४ गः शिवलिङ्ग मध्ये छगः खः धकाः नालातःगु दु । चिग्वः जूसां तजाःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । चिद्वाःगु छद्वाः लुखा दुगु व गनं हे झ्याः मदुगु देगः कलाया हिसाबं सामान्य खनेदु । आः द्यःनें प्लास्टर यानाः तुयुगु रंग नं थन पानातःगु दु । भाद्रसुदि ७ कुन्हु थन मेला जुइ । अबलय्‌ मनूत नापसं च्वंगु मंगल पुखुलिइ म्वःल्हुयाः थन दर्शन यायेत वइ । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां वि.सं. १९३४ धुंकाः जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।

न्यातपोल देगः
ख्वपया जक मखु स्वनिगःया हे दकलय्‌ तजाःगु देगः थनया तःमारि त्वालय्‌ अवस्थित दु । जाः व कलाकारिताया ल्याखं नं थ्व देगः स्वनिगःया दकलय्‌ बांलाःगु देगः खः । थ्व देगःयात स्थानीय भासं ङातापोल्हँ धाइसा गैर नेवाःतय्‌सं थुकियात पाँचतल्ले मन्दिर नं धयाच्वंगु दु ।
न्यातजाः फःया द्यःने उत्कृष्ट काष्ठकलां जाःगु थां व झ्याः लुखा नापं दुगु थ्व वर्गाकार प्यागोडा शैलीया देगः खः । जमिननिसें च्वय्‌ द्यःयाथाय्‌ तक तस्वाःगु ल्वहंया स्वाहाने तयातःगु दु । उकिया जःखः मल्लयोद्धा, किसि, सिंह, शार्दुल व सिंहिनी–ब्याघ्रिनीपिं तयातःगु दु । देगःया चाकःलिं नीपु बांबांलाःगु थां थनाः उकिया दथुइ चा व अप्पां देगः दनातःगु दु ।
प्यखे प्यंगू लुखाया च्वय्‌ महिषासुरमर्दिनीया मूर्तिलिसें तोलं तयातःगु दु । विशेष दिनय्‌ जक थन तान्त्रिक कथं पुजा जुइ । थ्व देगःयात सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः धायेगु याः । थनया न्यातँपौलय्‌ थी थी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थ्व दक्वं यानाः १०८ पु दु । थ्व देगः ३३मीटर तजाः ।
थ्व देगःया निर्माण जुजु भुपतिन्द्र मल्लं दयेकेबिउगु खः । थ्व देगः दयेकेत छालिङ, जीतपुर, बागेश्वरी, सक्व, चांगु, गोकर्ण, पन्ति आदि थासं कालिगढत वःगु धाइ । दयेके सिधयेवं थन येँयापिं यलयापिं नापं यानाः मुकं नीस्वद्वः मनूतय्‌त सःताः भ्वय्‌ नकूगु धयागु अभिलेख दु ।
वि.सं. १९९० या भुखाचं थुकिया छतँ दुंगु खःसा वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकिइ खास हे क्षति मयाः अथेसां नगरपालिकाया ग्वाहालिं थुकिया सम्भारज्या क्वचाःगु दु । थ्व देगः दयेके न्ह्यः थन भैरवया देगः दयेकूगु अले व द्यः कोप जुइवं वयात शान्त यायेत थन सिद्धिलक्ष्मी स्थापना यायेत थ्व देगः दयेकूगु धायेगु चलन दु । बिस्काः व सापारु थज्याःगु मू मू जात्रा थ्व हे देगः न्ह्यःने न्ह्याकेगु याइ ।

पुजारी मठ
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया लिउने झिंन्यागूगु शताब्दीया पुजारी मठ दु । सुं द्यःयात फ्यानातःगु संरचना मखुसां थ्व ख्वपया जनजीवनलिसे स्वानाच्वंगु दु, अले उकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने चा व अप्पां दनातःगु थ्व छखा छेँ खः । थ्व मठ जुजु यक्ष मल्लया पालय्‌ गोसाइ गुरुबक्श गिरी नांयाम्ह छम्ह व्यापारीं दयेकेबिउगु धकाः धाइ । थ्व मठ यक्ष मल्ल सीधुंकाः वि.सं. १५४३य्‌ खुल्ला यानाबिल । थनया आयस्ता चन्द्र शमशेरया पालय्‌ तक सँदेसं वइगु धाइ ।
उत्तर दक्षिण ३४ मिटर व पूर्व पश्चिम २३ मिटर चकनाच्वंगु थ्व मठया निगू मोहडाय्‌ नं उत्कृष्ट झ्याः छुनातःगु दु । उत्तर स्वःगु मोहडापाखे सिँया कलात्मक लुखा दु । च्वय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्याः तयाः वयां च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः दुगु विशेष कथंया झ्याः दु । ख्वपया हे म्हसीका जुयाच्वंगु म्हय्‌खाझ्याः थ्व हे मठय्‌ दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः उकिया द्यःने हानं छतँ तयाः उकिया द्यःने पौ छुनातःगु दु । थ्व मठय्‌ लिउने चुक नं दु । दुने चुकय्‌ शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । उकियात विश्वेश्वर महाद्यः धाइ । थ्व संरचनायात ख्वपया हे दकलय्‌ बांलाःगु मध्ये छगू धयातःगु दु । तर थुकिया मुख्य प्रयोजन छु धयागु स्पष्ट मदु । अथें स्वयेबलय्‌ थ्व दत्तात्रय देगःया पुजारीं पुजारीत च्वनेगु नितिं दयेकेबिउगु वा संन्यासीत च्वनेगु थाय्‌ जक थें च्वं । युवराज वीरेन्द्रया पालय्‌ पाहां जुयाः वःम्ह जर्मनीया प्रधानमन्त्रीं थुकिया महत्व थुयाः थःगु हे ग्वाहालिं थुकिया जीर्णोद्धार यानाः सन् १९७९ इ रानी ऐश्वर्ययात थुकिया ताःचा लःल्हानाबिल । थुकियात आः काष्ठकला संग्रहालयकथं विकास यानातःगु दु ।

बाराही अजिमा देगः
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ धुमबाराहीया देगः दु । थुकियात धुम अजिमा व बाराहीस्थान नं धायेगु याः । प्यखेरं खुल्लागु थासय्‌ निम्ह ततःधीपिं ल्वहंया सिंह पाः च्वनाच्वंथाय्‌ छतँ जाःगु आँय्‌पापौया देगः दु । सिंँयागु कलात्मक थां तयाः लुखा दयेकाः द्यःने सिँया हे खुगू कलात्मक तोरण तयातःगु दु । नां धुमबाराही जूसां थ्व शाक्त मत कथंया मातृकादेवी खः । अथे जुयाः थनया त्वानाःसिँइ भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे च्वय्‌या तल्लाय्‌ कलात्मक तिकिझ्याः नं दु ।
देगः दुने निराकार शिलायात बाराहीया रुपय्‌ पुज्यायेगु याइ । देगलय्‌ सन् १६७२या अभिलेख दुगु ल्याखं थ्व देगःया स्थापना व स्वयां न्ह्यः जूगु खनेदु । थन मोहनि पाहांचःह्रे व बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

भिंद्यः देगः
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया चुलिंचू आयताकारया भिंद्यःया देगः दु । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क छेलिइ सतःथें त्वःताः च्वय्‌या तँय्‌ जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । जमिन स्वयां च्वय्‌ दलान थें वा सतः थें पिकयाः जनसाधारणयात नापलायेगु थाय्‌ बियातःगु दु । थनया दक्वं थां उत्कृष्ट काष्ठकलाया नमुना खः । वयां च्वय्‌ दुछिं हे तिकिझ्या थज्याःगु क्वस्वकातःगु झ्याः झ्वःलिक दु । दुने भिंद्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । गुम्हेस्यां थुकियात महाभारतया पात्र भीमसेन खः धाइ, गुम्हस्यां मखु, थ्व नेवाःतय्‌ बिस्कं द्यः भिंम्ह द्यः खः, अले थन पुजा यातकि व्यापार व्यवसायय्‌ फलिफाप जुइ धाइ । थन आँय्‌पाया पौ चिनातःगु दुसां वयां च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिं न्हय्‌गः गजू व पताः छानातःगु दु । मंसिर महिनाय्‌ थ्व द्यःयाथाय्‌ मेला वा जात्रा जुइ । थन कुस्ले थरयापिं पुजारी जुयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ नं थन पुजा जुइ । थ्व द्यःया विशेष महत्व थन होलीबलय्‌ जुइगु पुजाया कारणं दु । होलिबलय्‌ थन मिजंया लिङ्ग आकारया सिँ यखानाः पुज्यानातइ । उकियात ह्याउँगु कापतय्‌ ह्वखनाः
दुछ्वयातइ । गुम्हस्यां थुकियात भीमसेनया लिङ्ग व ह्वगंगु कापःयात द्रौपदीया योनी धकाः धयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ थ्व लिङ्गयात खुसिइ यंकाः सिलाहयेगु चलन दु । ख्वपय्‌ परदेशी भीमसेन, याँछेँ भीमसेन व थ्व तचपाल भैरवयात विशेष महत्व बियाः पुज्यायेगु याइ ।

माहेश्वरी देगः
ख्वप वडा नं ८ माहेश्वरी घाट सिथय्‌ माहेश्वरी देगः दु । खुसि सिथय्‌ च्वंगु सतः थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः मेमेगु देगः स्वयांं पाः । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । आँय्‌पापौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने तःधिकःम्ह महिषासुरमर्दिनीया लिसें मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७४६ य्‌ रणजीत मल्लया
पालय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । सन् १९५९इ थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खःसा छुं ई न्ह्यःतिनि हे भक्तपुर नगलपालिकाया पहलय्‌ थुकिया जीर्णोद्धार क्वचाःगु दु ।

यःसिंख्यः भद्रकाली देगः
ख्वप यःसिंख्यलय्‌ भद्रकाली द्यःया देगः दु । पीठ थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुया लुखाया च्वय्‌ सिँया कलात्मक तोलं दु । मेमेगु पीठ देगलय्‌ थें थन नं रुप दुगु मूर्ति मदु, रुपविहीन शिलायात भद्रकाली द्यः नालाः स्थानीय मनूतय्‌सं पुज्याना वयाच्वंगु दु । पौ दिकेत सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु । द्यःने आँय्‌पापौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां पीठया रुपय्‌ थन यक्व न्हापांनिसें हे पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु । वि.सं. १९९० या भुखाय्‌ लिपा थुकियात जीर्णोद्धार यानाः आःया स्वरुपय्‌ हःगु खः ।

यःसिंख्यः भिंद्यः देगः
ख्वपया यःसिंख्यलय्‌ भिंद्यःया छगः खुल्लागु देगः दु । दबू थज्याःगु संरचनाया द्यःने तःधिकःम्ह भिमसेनया मूर्ति धंकातःगु दु । नां भिंद्यः धाःसां थन भिंद्यःया लिसें मेमेपिं द्यःपिं नं झ्वःलिक थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ स्वयम् हे नं ख्वपया सांस्कृतिक व धार्मिक सम्पदाकथं ब्वयेबहगु धरोहर खः । दछिया छकः थन बिस्काःबलय्‌ यःसिं थनेगु व क्वःथलेगु याइ ।

रामघाट राम देगः
ख्वप रामघाटय्‌ राममन्दिर नांगु देगः दु । शिखर शैलीइ दयेकातःगु थ्व देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । छतँ जाःसां तजाःगु देगः दयेकातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने सिजःपौ दुसा जवय्‌ खवय्‌ टायलया पलिं चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ मेथाय्‌ यक्व मदु कथं शिखर थें तःजायेक थहां वनाः च्वय्‌ स्वंगः गजू तयातःगु दु । थ्व स्वयेबलय्‌ दक्षिण भारतया गोपुरम् शैलीलिसें ज्वःलाः । दुने नीगूगु शताब्दीया दुरुल्वहंया राम सीता व लक्ष्मणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगःया लिसें अन जःखः मेमेगु नं हिन्दू देगः व सतः नं दु । अन लूगु अभिलेख कथं थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु स्पष्ट मदुसां सन् १९१९य्‌ थ्व देगःया धार्मिक ज्या न्ह्याकेत कृष्णमान प्रजापतिं गुथि तयाथकूगु खनेदु ।

सुकूध्वाखा मठ
ख्वप सुकूध्वाखा त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु । थ्व ऐतिहासिक सुकूध्वाखा मठ खः ।
लँसिथय्‌ लाःगु थुगु मठया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्या तयातःगु दु । अनं च्वय्‌ न्हय्‌पाः झ्याः दुगु कलात्मक क्वस्वःझ्याः तयाः छाय्‌पियातःगु दु । थन दुने प्यखेरं कलात्मक झ्याः लुखा दुगु छेँलिसेंया चुक दु ।

ख्वपय्‌ अनिकाल जूगु इलय्‌ सहकाल हयेत नवदुर्गा प्याखं न्ह्याकूगु धकाः भाषा वंशावली निगूगु ब्वय्‌ न्ह्यथना तःगु दु । जुजु आनन्ददेवया पालय्‌ गुह्य क्वथाय्‌ तयातःपिं नवदुर्गा गणयात विधि पूवंकाः तये मफयाः इपिं तमं पिहां वल । पिहां वयाः मनूतय्‌त दुःख बीगु यायेवं नालाया आचाःजुं तान्त्रिक विधिं तारण तयाः नवदुर्गा देवगणयात ख्वपय्‌ थापना याःगु धाइ 
महाकाली, कुमारी, बाराही, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, वैष्णवी, इन्द्रायणी, महालक्ष्मी व त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याःगु द्यःपिनि पुचः हे नवदुर्गा खः । नवदुर्गा धयागु तन्त्रय्‌ शिवशक्तिया थीथी कथंया रुप खः । नवदुर्गाय्‌ गुम्ह धाःसां व गणय्‌ मू पात्र भैलःद्यः, महाद्यः, सिम्बाः, धुम्बाः व स्वेतभैरव नं दइ ।
प्याखनय्‌ दुथ्याःगु खिं, ताः, व कंस थाइपिं स्वम्ह मनूया नापं मूनकिं छम्ह नं प्याखं खकलय्‌ दुथ्याइ । प्याखं हुलेगु इलय्‌ त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याइ मखु । वयागु ख्वाःपाः गोप्यकथं नवदुर्गाया मेमेगु ज्वलंलिसें द्यःछेँय्‌ हे तयातइ ।
अथेहे महालक्ष्मीया ख्वाःपाः नं दइ मखु । उगु ख्वाःपाःयात तान्त्रिक विधिकथं कलशय्‌ तयाः देवीया रुपय्‌ थापना यानातइ । व हे देवीयात सिफःद्यः धाइ । गनं नं प्याखं हुइकेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां कलशरुपी सिफःद्यःयात थःगु जँय्‌ दिकाः देय्‌पा ल्हातं घय्‌पुयाः जव ल्हातं दबदबचा थानाः धिंताल्ल बाजंया तालय्‌ लँदुछि सिफःद्यःयात न्ह्यःने तयाः मेपिं देवीदेवतापिं ल्यू ल्यू तयाः वनी ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें धरतीइ बिज्यानाः तलेजु भवानीया पुजारिं मन्त्र ब्वनाः नवदुर्गाया फुक्कं द्यःपिनि ख्वाःपालय्‌ गुह्यविधिं जीवन्यास यायेधुंकाः ख्वाःपाःद्यः जुइ । ख्वपया ब्रम्हायणी पीठय्‌ व द्यःछेँय्‌ ख्वाःपाः ब्वयाः भक्तजनतय्‌त दर्शन बी ।
नवदुर्गा देवगण ख्दकलय्‌ न्हापां येँया जयबागेश्वरी दबुलिइ पुजा फयाः वयेधुंकाः ख्वपया थीथी त्वालय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु । अनं लिपा तिनि ख्वपया थीथी त्वाःयालिसें सक्व, चांगु, भ्वँत, धौख्यः व पन्तिइ तक न्यासि हे वनाः प्याखं हुइकेमाःगु परम्परा दु । दकलय्‌ लिपा भलभल अष्टमिकुन्हु लिपांगु प्याखं कथं ख्वप द्यःछेँय्‌ हे प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ द्यःछें पिहां वनाः देय्‌ चाःहिलाः दकलय्‌ लिपा द्यः जूपिंसं थःथःगु ख्वाःपाः ब्वहलय्‌ तयाः सीबाजं नापं ब्रम्हायणी घाटय्‌ वनी । अन कालभैरवया पात्रं मि तयाः ख्वाःपाः छ्वयेकी ।
अष्टमि पूजा
महाअष्टमि कुन्हु सुथय्‌ झिजू खमू ज्वनाः क्वःनेच्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातियाथाय्‌ वनाः बुगु चायागु थलबल कयाहइ । अले न्हिनय्‌ द्यःछेँय्‌ दुने गुम्ह द्यः गन च्वनीगु खः थःथःगु थासय्‌ उगु भारा कुलिंचा, गंपचा, हालिंचा व मेमेगु चाभारा फुक्कं ब्वयातइ । ब्रम्हायणी दशमि कुन्हु ख्वाःपाः ब्वयातइगु इलय्‌ नं छम्ह छम्ह द्यःया न्ह्यःने अज्याःगु कलश कथं गम्प, कुलिंचा, पाचा, मनचाय्‌ तक जक वइगु मनपा तयाः ब्वयातइ । अष्टमि कुन्हु सनिलय्‌ विशेष पूजा कथं झताप्वः नासःद्यःयाथाय्‌ तुयुगु जामा पुनाः नासः पूजा याःवनी । उकियात घंगलासि लःल्हाइगु नं धाइ । थुकुन्हु आचाजुं प्याखं पूवंक सयेकूगु जुल धकाः सकल द्यःगणयात दीक्षा
बीगु खः ।
आचाजुं तालिम कयाच्वंपिं फुक्कं देवगणयात आः छिमिगु प्याखं पिहां वंसां जिल धकाः अनुमोदन याइगु खः । थ्व इलय्‌ फुक्कं थें प्याखं तुयुगु वसः जामा फिना हे ल्हुइ । अष्टमि कुन्हु नं अन छम्ह थुमा वा फैचा बली बियाः कूछि भ्वय्‌ न्यायेकी । न्हूपिंत नं द्यः जुइगु इलय्‌ छुं कथंया बाधा अवरोध मवयेमाः धकाः आचा बःजुपाखें थथे आशिका बीगु खः । उगु इलय्‌ अन प्याखंया छुं अंश अन न्ह्यब्वइ । न्हूपिं द्यः प्याखंम्वःजूपिंत थः परिवार व थःथितिपिंसं अन थ्यंक वयाः सगं बी । बेतालीं नं चिकी । अष्टमिकुन्हु झताप्वालय्‌ सगं बियेगु, प्याखं क्यनेगु व कूछि भ्वय्‌ नयेगु ज्या धुनेवं झताप्वाः नासःद्यःया थासं द्यःयात बाजं थाना द्यःछेँय्‌ तक तये हइ । वयां लिपा जक स्थानीय नेवाःतय्‌ कूछि भ्वय्‌ नयेगु चलन दु ।

खःमेय्‌ चीहयेगु ज्या
नवदुर्गा देवगणया ज्या महिषासुरया बध लिसें सम्वन्धित ज्या खः । गथांमुगः चःह्रे धुंकाःया आइतवाः वा बिहिवाः पाः लाकाः न्हापा हे क्वछिनातःम्ह मेयात खःमेय्‌ कथं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ दुत हइगु खः । खःमेय्‌ धकाः न्ह्यःनेलाःपिं थुमेयात हये दइमखु, छुं कथंया ल्वय्‌ मदुम्ह वा लक्षणं लाःम्ह मेय्‌ जुइमाः । खःमेय्‌ जुइत माःगु गुणत थथे खः ।
निख्खर हाकुम्ह
खःमेय्‌ ल्ययेगु इलय्‌ उम्ह थुमेया सँ निख्खर हाकुगु हे जुइमाः । सिसि धाःगु, भुइभुइ धाःगु वा तुइगु सँ दुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ ल्यइमखु । महिषासुरया प्रतिककथं ल्यइम्ह खःमेय्‌ म्हछिं निख्खर हाकुम्ह हे जुइमाःगु प्रावधान दु ।
न्हिप्यं पुलिं तलय्‌ तक थ्यंम्ह
खःमेय्‌ तसकं बांलाम्ह व वयागु न्हिप्यं लिउनेया तुतिया पुलिं क्वय्‌तक वःम्ह हे जुइमाः । उज्वम्ह मेय्‌ जक खःमेय्‌ यायेत ल्वःम्ह, लक्षण लाःम्ह कथं काइ । न्हिप्यं चिहाकःम्ह वा थुथाम्ह जुल धाःसा खःमेय्‌ यायेत ल्यइमखु ।
म्हय्‌ चक्कर दुम्ह
म्हय्‌ म्होति नं निगू स्वंगू चक्कर दुम्ह थुमेयात जक खःमेय्‌ कथं ल्यइ । सँ बांलाना हाकुम्ह व हाकुगु सँय्‌ नं चक्कर दुम्ह थुमेय्यात भिंम्ह व खःमेय्‌ यायेबहःम्ह कथं ल्यइ । थ्व खःमेय्यागु अनिवार्य गुण खः । म्हय्‌ चक्कर हे मदुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ कथं ल्यइमखु ।
न्यकू लिउने चातूम्ह
मोहनिया निंतिं खःमेय्‌ ल्यइबलय्‌ न्यकू चातूम्ह थुमेय्यात खःमेय्‌ कथं ल्यइ । न्यकू चिहाक जूम्ह, च्वय्‌ स्वयाच्वंम्ह जुल धाःसा खःमेय्या लागिं योग्य जुइमखु । खःमेय्या निपूं न्यकू च्वय्‌ जक मवंसें लिउने नं चाःतुले माः । थथे थीथी गुणं भय्‌ब्यूम्ह खःमेय्यात द्यःछेँय्‌ थ्यंके हयेवं दुतहःम्ह खःम्ेय्यात द्यःछें पिहां वन धायेवं छंगु जीवन मन्त धकाः सिइकी धकाः मन्त्र ब्वनाः भाकल पूजा याइ । नकिंया रोहबरय्‌ उम्ह खःमेय्यात खिपतं चिनाः पूजा याइः । खःमेय्‌ चीगु पूजा क्वचायेवं देवगणया भ्वय्‌ नयेमाः । खःमेय्यात स्याहार सुसार यानाः मोहनि तक सुरक्षित यायेगु भाला सम्पूर्ण देवगणयागु जुइ । द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ चीगु प्रक्रिया धुंकाः जक देवगणया द्यः प्याखं हुलेगु स्यनी ।
खःम्येय्‌ पित यंकेगु जात्रा
गथांमुगः चःह्रेनिसें बांलाक तःग्वारा जुइक लहिनातःम्ह महिषासुरया प्रतीक खःमेय्‌ पित हयेकुन्हु सुथय्‌िनसें भक्तजनतय्‌सं वयात थ्वँ अय्‌लाः व कः त्वंकाः तिल्ल याना तइ । गुलिं श्रद्धालु भक्तजनतय्‌सं भुइसिन्हं ईकाः, चिकं पाकाः ह्याउँसे च्वंका तइ । दानव धाये कथं वयात हारां यायेत थ्वँ, अय्‌लाः त्वंकाः उपद्रो याइगु खः । कः थ्वँ त्वनातःम्ह खःमेय्‌ मेगु इलय्‌ स्वयां सुरवीर खनेदइ नाय्‌ जाति वयाः वयात नाय्‌ जाति वयाः ब्रम्हबासनं चीगु धकाः न्हासय्‌ क्यंकाः छ्यनय्‌ सालाः गुलि कसे जुइकथं छपु खिपतं स्वत्ताक्क ची । अथे यायेवं जात्राया इलय्‌ वं सुयातं आक्रमण याये फइमखु धइगु विश्वास याइ । खःमेय्‌ जात्रा न्हापा स्थानीय क्वाठण्डौ च्वंपिं मुस्याख्वः, मानन्धर (साय्‌िम), मारिखू व फोंजूपिसं जक चले याना वयाच्वंगु खः । आः धाःसा थ्व जात्राय्‌ न्ह्याम्हं सहभागी जुयाच्वंगु दु । जात्रा हर्षोउल्लासपूर्वक खःमेय्यात द्यः छेँनिसें ब्रम्हायणी पीठय्‌ तकं तःचपाः त्वाः जुयाः थ्यंके यंकी । अन खुसिया लखं छ्वाकाः म्हिती व खःमेय्‌ ब्वाकी । खःमेय्यात बांलाक कजय्‌ यायेमफुत धाःसा व खःमेय्‌नं मनूतय्‌त घाःपाः याना बीफु ।
खःमेय्यात बली ल्वहंतय्‌ चिइवं द्यःछेँय्‌ खबर वइ । उगु खःमेय्‌ अन तक यंकेत द्यःगण धाःसा सुं वनेम्वाः । ब्रम्हायणी पीठ द्यवं पूर्वपाखें च्वंगु निगः तःजाःगु मेय्‌ ची छिंगु ल्वहँतय्‌ नाय्‌तय्‌सं उम्ह खःमेय्‌ ची । थ्व ज्या पूवनेवं द्यःछेँय्‌ च्वंपिं द्यः गण फुक्कं तुयूगु घाजि लं फिनाः थःथःगु भागय्‌ लाःगु गम्प, कुलिंचा, पाचा व सलिचा सहितया चाया भारा झिकू दयेका क्वबिया ब्रम्हायणी पीठ थ्यंकाः वनी । बाराहीं कलश ज्वनी । कुमारीं कुलिंचा ज्वनी । उकथं हे थीथी कथंया भारा थीथी द्यवं ज्वनेमाःगु चलन दु ।

गणखाः
नवदुर्गा भवानीया उजंकथं प्याखंया नितिं १९ म्ह प्याखंम्वः माःगु व इपिं फुक्कं छखा हे छेँजःयापिं जुइमागु जुयाच्वन । उगु इलय्‌ बनमालापिनिगु जः ल्याः स्वःबलय्‌ १९म्ह दुगुलिं बनमालापिन्त हे गणखा धाःगु खः । थुकिया अप्रभंस जुयाः उमित गाथा धाइगु ।

गा त्वकीगु प्याखं
दैत्य/दानवतय्‌त छेदन यायेधुंकाः महाकाली द्यवं हि कीगु सिलाच्वंगु इलय्‌ सुतिभैलःद्यवं (श्वेतभैरव) हःगु गा महाकाली खनेवं लाकाकाइ । सुतिभैलःद्यवं गा छिगु मखु जिगु खः, ङा लाकःवने लिबात धासें फ्वनी । महाकालीं बीमखु । लिपा खा बियाःतिनि माने जुयाः गा लित बिइ । खायात महाकाली वां चिचिच्यानाः हि त्वनीगु प्याखं गा त्वकीगु प्याखं खः ।

ङा (न्या) लाकेगु प्याखं
नवदुर्गा प्याखंयात गुलिसिनं ङा लाकेगु प्याखं नं धाइ । थ्व प्याखनय्‌ स्वयं देवगण व स्वकुमित थवंथवय्‌ लिनाः प्याखं हुलिगु खः । न्हिनय्‌ सिम्बाः व धुम्बाःयात ङा लाकीसा बहनी सुति भैलःद्यःयात ङा लाकि । द्यवं लिउ वनीबलय्‌ ज्वन धाःसा न्हाय्‌पं ज्वनाः सिफ्वःद्यःया न्ह्यःने हइ । वयात छुं देस्ना बियाःतिनि त्वःती । ज्वंम्हसित सकसिनं लाय्‌बुइ । द्यवं ज्वनकि दसा भिनीमखु धाइ । नवदुर्गा प्याखंया मू आकर्षण ङा लाकीगु खः । थुकिया मू सन्देश झी सकसिनं ज्या यानाः नयेमाः धयागु खः ।

चथाःया इलय्‌ जुइगु विशेष नासः पूजा
चथाःकुन्हु नवदुर्गा देवगण सकलें तुयूगु वसतय्‌ वयाः झताप्वाःया नासःद्यःयाथाय्‌ विशेष पूजा यायेत वइ । थ्व पूजा यायेगु इलय्‌ अन दुम्ह अष्टलिंगी भैरव धकाः ताःहाकगु ल्वहं थनातःम्ह भैलःद्यःयाथाय्‌ फै बली बियाः क्षमा पूजा याइ ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें बाःछि स्ववाः जक अभ्यास याना नासः पूजा यायेत वइगु जुयाः न्हूपिं देवगणं अबलय्‌ तकं छुं छुं प्याखं जक सयेके धुंकी । थ्व इलय्‌ भैलःद्यःया न्ह्यःने च्वंगु दबुली च्वनाः नासःद्यः न्ह्ःने छुं छुं नमूना प्याखं क्यनी । अबलय्‌ नासःद्यःया देगलय्‌ पुंतय्‌सं तयार यानातःगु थीथी कथंया कलश, भूतप्रेतया ख्वाःपाः व भ्वँतय्‌ च्वयातःगु मेमेगु आकार प्रकारया किपा ब्वयातइ ।
मंगलचौथि व चथाःया थ्व विशेष पूजा खःसां भैलः द्यः व नासःद्यःयाथाय्‌ धाःसा मोहनिया अष्टमितकं सकलें देवगण सनिलय्‌ पूजा वयाच्वनी । थ्व अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्य मस्तय्‌गु नियमित व अनिवार्य नियम खः । पुलांपिं गुरुजनपाखें अनुभव कनेगु स्यनेगु यानाः थुमेय्‌ अर्थात् फैचा छम्ह बली बियाः आचाजुपाखें पूजा यानाः अन सकलें देवगणयात थःपिसं सयेकाच्वंगु प्याखं मध्येया छुंछुं अंश न्ह्यब्वयेकीगु नं चलन दु । थ्व छगू ल्याखं सयेकूगु प्याखं ब्वयेगु थें नं खः ।

चा पूजां सृष्टि जुइपिं नवदुर्गा गण
जोशीं द्यः दलय्‌ क्वःछिना ब्यूपिं १९ म्ह द्यःत मध्ये गणेद्यः जुइम्हेसियां देपागु लपाय्‌ चिना तइम्ह भचा चिपागु ख्वाःपाः जक दइम्ह महाद्यः सृष्टि जुइवं छसिकथं मेमेपिं द्यःत नं सृष्टि याइ । पुंतय्‌त उकिया जिम्मेवारी बियेगु ज्या हे चा पूजा खः । ख्वाःपाःया सृष्टिकर्ता धाःसा पुंत हे खः । हाल थ्व ज्या याछेँया पूर्ण चित्रकारं यानाच्वंगु दु । तालाक्वःया कुम्हाःतय्‌सं नवदुर्गा गणया ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं कचिगु चा बीगु खः । उकिं ख्वाःपाः दयेकेगुया नापनापं चायागु कचिगु कलश व मेमेगु भारात दयेकी । कलश नवदुर्गा सृष्टिया लागिं महत्वपूर्ण चीज खः । अथे खःसां उकियात उइ मखु । कचिगु हे कलश यंकाः मोहनीया इलय्‌ जलशमाधि स्थलं न्यासः कयाः थ्व नवदुर्गाया हंस उत्पन्न याइगु खः । उकियात नवदुर्गा सृष्टि कथं काइ ।

छेँ लिहांवनीगु
त्वाःया सकसियागु पुजा फये धुंकाः सकलें लय्‌तायेक प्याखं हुलेधुंकाः थीथी बाजं थाकाः नवदुर्गा देवगण द्यःछेँय्‌ लिहाँ वनेत न्हापालाक सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी) च्वनी । देवगण सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः पुयाः, धौबजि प्रसाद कयाः, प्याखं हुहुं लिहाँ बिज्याइगु खः ।

त्वाः मुलेगु
त्वाःया मू थासय्‌ नवदुर्गा द्यःगणपिं खतय्‌ च्वनाः पुजा फया बिज्याइ । त्वालय्‌ सुयां खःयात पुजा बी ल्यंदनिपिनिगु पुजा फयेगुयात त्वाः मुलेगु धाइ । उबलय्‌ फुक्कं द्यःगणपिं बाजं थाकाः नापं बिज्याइ । निर्धारित थासय्‌ दिकाः पुजा फयेगु नापं चीहाकः प्याखं नं हुइ । सुं मनू वये मफुसा व उँसाय्‌ मदुसा द्यःया प्रभावंं हे बांलाना वानेमा धकाः थथे त्वाः मुलीगु खः ।

त्वाः वनेगु
नवदुर्गा प्याखं हुइके यंकेगु त्वालय्‌ न्ह्यखुन्हु सिफ्वःद्यःया खः व किसलिं छायेकेत दिन छू वनेगुु याइ । नवदुर्गा देवगण द्यः छें पिहां बिज्याइबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां जवय दबदबचा व खवय्‌ पात्र ज्वनाः गणया दुजः वनमाला पिहां वइ । लिपा छसीकथं सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी), सिम्बाः, धुम्बाः व कुमारी पिहां बिज्याइ । अले भैलःद्यः, महाकाली, वाराही, ब्रम्हायणी, महेश्वरी, बैष्णवी (भद्रकाली) व इण्द्रायणी पिहाँ बिज्याइ । दकलय्‌ लिपा गणेश पिहाँ बिज्याइ । थथे वनीबलय्‌ लँय्‌ नापलाइपिं द्यःपिन्त भागि यायां थासय्‌ थ्यंकी ।

था पूजा क्षमा पूजा
नवदुर्गा द्यःयाथाय्‌ बारम्बार पूजा जुयाच्वनी । उकि मध्ये था पूजा धकाः कार्तिक महिनां बली बियाः पूजा यायेमाः । तलेजुया मू चुकय्‌ खः प्याखं क्यने यंकेगु लागिं द्यःछेँय्‌ था पुजा जुइ । मू चोकय्‌ प्याखं क्यनेगु झ्वलय्‌ महाकालीं बली बी । अनंनिसें महाकाली तं चायाः सुरुसुरु पिहां वइ । वयात तं क्वलाकेत थाकुइ । थ्व छगू नं नवदुर्गा प्याखंया नियम खः । तलेजुइ प्याखं फुक्कं क्यंसां जात्राया झ्वलय्‌ न्याः लाकेगु जात्रा छता जुइमखु । थथे तलेजुइ प्याखं क्यनेधुंकाः द्यः पिने यंकी ।
वयां लिपा मंसीर महिनां बालाचःह्रेया नवमिकुन्हु जयबागीश्वरी ग्वलय्‌ नवदुर्गाया देवगणयात यंकी । अन छन्हु तयाः न्हापांखुसि न्याः लाकेगु जात्रा जुइ । वयां लिपा मंसीर पुस महिनां यःमरि पुन्हिबलय्‌ मध्यपुर थिमिइ नवदुर्गा द्यः गणयात यंकी । बालकुमारी लागाय्‌ दुगु नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ द्यः तयाः नगदेश, बोडे व गाम्चाय्‌ तकं द्यः यंकी । अन निथाय्‌ न्याः लाकाः च्यान्हु द्यः तया अनं ख्वपय्‌ तुं द्यः लित हइ ।
वयां लिपा लैंचःह्रे थ्यनेवं तोखाय्‌ द्यः यंकी । अनं तुप्या, साङ्ला, चपली, भुइजःसि याना खुन्हु तक तयाः निथाय्‌ न्याः लाकाः लित हइ ।

देवगणं पालन यायेमाःगु नियम
देवगण जुइपिंसं थः गुम्ह द्यः जुयागु खः उम्ह द्यःयाथाय्‌ न्हिया न्हिथं सुथय्‌ वनाः पूजा वनेमाः । अथेहे बहनी अभ्यास यायेगु इलय्‌ झताप्वाः नासःद्यःयाथाय्‌ द्यइके वनेमाः । थुकिया नापं उमिसं थीथी कथंया प्यंगू मू नियम पालना यायेमाः । थुपिं नियमत थथे खः ।
सुयागुं चिपः नये मज्यू
छाडा बोली ल्हाये मज्यू
थः कलाः हे जूसां मिस्त नापं द्यःने मज्यू
सुथय्‌ ख्वाः सिलेवं लाकां मह्याःसें थःम्ह पीठ द्यःयाथाय्‌ न्हियान्हिथं पूजा याःवनेमाः
न्हिया न्हिथं सनिलय्‌ झताप्वाः नासःद्यः व भैलःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वना नित्यपूजा याःवनेमाः ।
थ्व बाहेक नं च्यान्हुइ व प्यन्हुइ उमि नासःद्यःयाथाय्‌ खा बली बियाः पूजा वनेमाः । खास यानाः न्हूगु बोल, न्हूगु चाल वा न्हूगु छुं बिधा सयेके न्ह्यः नासःद्यःयाथाय्‌ बां बली बियाः बिशेष पूजा यायेमाः ।

द्यः गण ल्ययेगु प्रक्रिया
दँय्‌दसं जोशी बःजुपाखें १९ म्ह द्यः गण ल्ययेगु ज्या जुइ । द्यःगणय्‌ दुथ्याःगु प्यंगू त्वाः पाखें पालंपाः थुम्ह थुम्ह द्यः थ्वयात वनी धइगु ल्याखं जोशी बःजुं द्यः जुइपिनिगु पाः क्वछिइगु खः । थ्व ज्या गथांमुगः चःह्रे स्वयां न्ह्यः हे जुइ । गथांमुगः चःह्रेया न्हापायागु बिहिवाः वा आइतवाः लाकाः थ्व प्रक्रिया न्ह्याइ । पाः हिलेगु व पाः बिइगु ज्या तकं थ्व झ्वलय्‌ जुइ । द्यः दलय्‌ १९ म्ह द्यःया जिम्मेवारी श्रावण महिना दुने क्वचायेकी । वयां लिपा नकिंपाखें सकसितं अनुमोदन यानाःलिं द्यः गणया ज्या खँ न्ह्याइ । नकिं ल्ययेगु ज्या द्यः ल्यये स्वयां न्हापा जुइगु खः । दँय्‌दसं सु व सु छु छु द्यः जुल धइगु धलः पौ हे द्यः दलय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दइ । व कथं प्यंगू त्वाःया पाः छसिकथं हिलाः हिलाः वनीगु खः ।
क्वाठण्डौ पाः, इनाः पाः, त्वछेँ पाः व झरौ पाः धकाः द्यः दलय्‌ प्यंगू त्वाःया पालंपाः द्यः जुइमाःगु न्ह्यथनातःगु दु । न्हापां नवदुर्गा द्यः गण ल्ययेत नकिं निं क्वछिनेमाःगु परम्परा दु । नायः नकिं ल्ययेगु ज्या, द्यः क्वछीगु ज्या वा १९ म्ह नवदुर्गाया द्यः निर्धारण यायेगु ज्या पूवंकाः गथांमुगः चःहे्र लिपा न्हियान्हिथं द्यःछेँय्‌ द्यः जुइपिनि प्याखंया अभ्यास न्ह्याइ । अथे अभ्यास यायेत च्वनेबलय्‌ नं द्यःगण जुयाः म्हितीपिंसं सुयागुं चिपः नये मज्यू, छाडा बोली ल्हाये मज्यू, मिस्त नापं द्यने मज्यू व गुम्ह सु द्यः जूगु खः व सुथन्हापां दनाः ख्वाः सिलाः उम्ह द्यःयाथाय्‌ वनाः पूजा याः वनेमाः । न्हिया न्हिथं थथे खालि तुतिं थःथःगु पीठ द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु व बहनी नासः झताप्वाः त्वालय्‌च्वंम्ह नासःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वनाः नित्यपूजा वनेगु शिष्य द्यःपिनिगु अनिवार्य नियम खः ।

नवदुर्गा गण
ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली व महालक्ष्मी यानाः च्याम्ह पीठ देवीयात प्रतीक छ्यलाः अष्टमातृका देवी सृष्टि यानातःगु खःसां उकि त्रिपुरासुन्दरीयात नं दुथ्याकाः नवदुर्गा धयातःगु खः । वास्तबय्‌ च्याम्ह देवी मध्ये नं बालकुमारी कथं इन्द्रायणी सिफ्वःद्यः छम्ह मू द्यः कथं काइ । खतय्‌ च्वनीम्ह जुयाः वया ख्वाःपाः द्यः दइमखु । महालक्ष्मीया नं ख्वाःपाः दइमखु । अथेनं प्याखं हुलीपिं गुम्ह जक दइगु खःसां देवगण ल्याः खायेबलय्‌ धाःसा मुक्कं झिंगुम्ह ल्याःखाइ । उकि ताः, सिछ्या व खिंयात नं ल्याः खाइगु खःसा नायः, नकिं नं देवगणय्‌ दुथ्याइ । अथे जुइबलय्‌ ख्वा पाः झिंस्वपाः, सिफ्वः द्यः, ताः, खिं, सिछ्या, नायः व नकिं यानाः मुक्कं झिंगुम्ह देवगणयात नवदुर्गा देवगण धकाः धयातःगु दु । त्रिपुरासुन्दरीया प्रतीक कलश छगः जक दइ । वहःया सिफ्वः द्यः नं समग्र नवदुर्गां माने याइम्ह द्यः खः । द्यः ब्वइबलय्‌ व भ्वय्‌ब्व तइबलय्‌ नं १९ ब्व तइ ।

नवदुर्गा जात्रा चले यायेत माःगु झिंप्यथी जाति
आचाजु (कर्माचार्य)
नवदुर्गायात तान्त्रिक द्यः कथं कयातःगु दु । थीथी विधि विधान फुक्कं तन्त्रमन्त्रया भरय्‌ जुइगु जुया कलशं लः जल तुया हयाः नवदुर्गाया सृष्टि यायेगु ज्यानिसें विधिवत रुपं ख्वाःपाः पतिकं जीवनदान बीगु ज्या, प्याखं स्यने धुंकाः उमित दीक्षित यायेगु ज्या फुक्कं आचाजुया रोहबरय्‌ जुइ ।
कपाली
कपाली वा जुगीतय्‌सं म्वाहालि पुइका हाकुज्या प्रजापति जातिया तलाक्वः त्वालय्‌ कलश व ख्वाःपाः दयेकेत चा झ्याःवनेगु चलन दु । उकिं थ्व नवदुर्गा जात्रा जुगीतय्‌गु प्रत्यक्ष संलग्नता दु ।
जोशी
जोशी बःजुं १९ म्ह द्यः जुइपिनि नां क्वःछी । गथांमुगः चःह्रे न्ह्यः थ्व ज्या नवदुर्गाया द्यःछेँय्‌ च्वना याइ । अथे यायेवं द्यःतय्‌ जिम्मेवारी चूलाना न्हूपिं द्यः जुइपिनि अभ्यास न्ह्याइ ।
द्योला
द्योला जातिं मूबाहां लिकेगु लागिं फाचा बाहां कथं लःल्हाइ । मूबाहां लःल्हायेगु ज्या द्योलातय्‌सं याना वयाच्वंगु जुया नवदुर्गा देवगणया जात्राया निंतिं द्योला जाति नं माः ।
नाय्‌
खःमेय्‌ चीगु, खःमेय्‌ स्यायेगुनिसें खःमेयात पाता कसे यानाः चिनाः हिनू लुइकेगु ज्या नाय्‌ जातिं याइ । उमिसं हे तलेजुइ नं स्याक्वत्याक्व याइगु खः ।
पुं (चित्रकार)
नवदुर्गाया ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या आः तकं पुं चित्रकार जातिं याना वयाच्वंगु दु । याछेँ त्वाःया पुंतय्‌सं दँय्‌दसं नवदुर्गा देवगणया झिंस्वपाः ख्वाःपाः दयेकी ।
बेताल
हाकुसुवाल वा बेताल जातिं ब्रम्हायणी ख्वाःपाः लःल्हाइगु इलय्‌ गुजुगुजु याकेगु धकाः ख्वाःपाः लःल्हानाकाःपिं द्यःतय्‌त दुरु, अय्‌लाः व थ्वँ स्वक्व स्वक्व त्वंकाः अनुमोदन याकी ।
मानन्धर
मानन्धर वा साय्‌िमतय्‌सं कँ पुयाः साथ बी । द्यः ख्यलं दुत हयेगु इलय्‌ व मेमेगु इलय्‌ नं मानन्धर समुदायं थःपिनि बाजं पुयाः नवदुर्गा द्यःयात लसकुस यायेगु याना वयाच्वंगु दु ।
माली
नवदुर्गा जात्राय्‌ माली जाति बनमालीतय्‌ प्रत्यक्ष संलग्नता थुकि दयाच्वंगु हे जुल । दँय्‌दसं ख्वाःपाः काःवनेगु, प्याखं स्यनेगु व प्यंगू परम्परागत त्वालं द्यः दलय्‌ स्वयाः पाः कायेगु यानाः गथु, गाथा, माली, बनमाली वा उजाजु जातिं हे जात्रा चले यानाच्वंगु दु ।
मारिखू ज्यापु जाति
क्वाठण्डौं लागाय्‌ च्वनीपिं मारिखू ज्यापु जातिं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ लहीत हइगु इलय्‌ घाँय्‌ लयाहयाः खःमेय्यात आहारा चूलाकेगु यानाच्वंगु खः ।
राजोपाध्याय
राजोपाध्यायतय्‌सं लाय्‌कुलिइ यंकाः नवदुर्गायात मोहनि लिपा कय्‌तापूजा, इही थेंज्याःगु दशकर्म याइ । उमिसं नवदुर्गायात लाय्‌कुलिइ थःगु हे चोकय्‌ सःता उकथंया थीथी ज्या यानालिं जक नवदुर्गा न्या लाकेगु जात्रा यायेत तयार जुइ ।
शाक्य
शाक्यपाखें नवदुर्गाया तिसा दयेकेगु ज्या याना वयाच्वंगु दु । उकिं घंगला व मतू दयेकेत उमिगु भूमिका दु ।
हाकुज्या (कुम्हाः)
क्वःने च्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातिं ख्वाःपाः दयेकेत हाकुचा वा द्यःचा फ्याइ । उमित ब्रम्हायणी द्यः श्रृष्टि जुइ कुन्हु भजन ज्वनाः वइबलय्‌ ब्रम्हायणीया ल्हातं खःमेय्या लाया छुयाला तयाः समय्‌बजि दान यायेमाः ।
ह्याउँज्या प्रजापति
ब्रम्हायणी द्यःयाथाय्‌ ख्वाःपाः ब्वइगु इलय्‌ ब्वइगु थीथी कथंया कुलिंचा, पाचा, मनपा व हि क्वंचा थःनेया ह्याउँज्या कुम्हाःतय्‌सं बीगु खः । उकिं थ्व नवदुर्गा देवगणपाखें थःनेया कुम्हाःतय्‌त येँयाःबलय्‌ तलेजुया क्वाति दान यानाः थज्याःगु भारा तलेजुइ तकं यंकाः छ्यलेगु यानातःगु दु ।

अनिकालय्‌ वा वयेका बीम्ह हरहर महाद्यः

बखत जुयाः नं वा मवल धाःसा मनूत हरहर महाद्यःथाय्‌ पुजा वनी । उकिं हरहर महाद्यःयात वा वयेकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । ख्वप देय्‌ न्हापा सुडाल लागाय्‌ लानाच्वंगु धाइ । अन लिक्क हे हरहर महाद्यः दु । ख्वपय्‌ असार सुरु जुयाः नं वा मवल धाःसा हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां अन च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वंवनेगु चलन दु । अन अथे वनेत नं भ्वय्‌ ज्वरे याना यंकेमाःगु जुयाः सुथंनिसें बजि, जाकि, आलु, पालु वा लाभा सुयाके छु छु दु व व हापं तयाः त्वालय्‌ मनूत म्ये हाहां चाःहिली । छुं दँ न्ह्यःतकं ख्वपय्‌ थथे हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां लखं लुकाः वा वःगु भाःपाः असारं त्वाः त्वालय्‌ चाःहिलेगु चलन दु । उगु इलय्‌ सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वनेत वनीगु खः । अन बासीद्यः वा नागःद्यः क्वबियाच्वंम्ह द्यः हे हरहर महाद्यः खः । लः मदया वा पिये लिपा लायेवं नं ख्वपया ज्यापुत मुनाः थुम्ह सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःया पुजाय्‌ वनी ।

असत्य न्हंकीम्ह भगवती द्यः

ख्वपय्‌ न्याय निसाफ याइम्ह व असत्ययात क्वत्यलाः सत्ययात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं भगवतीयात माने यानातःगु दु । ख्वपया माहेश्वरी पीठय्‌ खुसि नापं हे झिंच्यापा ल्हाः दुम्ह भगवतीया मूर्ति दु । अथे हे यःसिं ख्यः नापं भगवती द्यः दु । अन नं झिंच्यापा हे ल्हाः दुम्ह खः । भगवतीस्थान धयातःगु थ्व द्यःयात दछिया छक्वः जात्रा नं यानाः क्वाछेँय्‌ तयेहइ । थथे असत्ययात क्वत्यला सत्यया पँ लिनाच्वंपिंत उत्साहित याइम्ह द्यः कथं थ्व भगवती द्यःयात हनातःगु दु । मनूत माहेश्वरी स्नान यायेत वनीगु इलय्‌ व चुपिंघाटय्‌ ख्वाः सिलेत वनीगु इलय्‌ भगवतीयाथाय्‌ वनी ।

अह्रिं चाःगु लंकाबीम्ह दुम द्यः

मस्त अह्रिं चाल वा ख्वजक ख्वयेगु यात धाःसा इनाचों ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌सं च्वंम्ह दुम द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी । अथे पूजा वनेवं मस्त अह्रिं चाःगु लनी । नयेगु, त्वनेगु तकं मयासें गंसि जुइगु वा सुनं मजिउपिसं थिल धाःसा अह्रिं चाइगु विश्वास दु । अथे जुइवं ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌ माहेश्वरी पीठया तँय्‌नं च्वय्‌ देपापाखे स्थापना यानातःगु पीठ थें च्वंगु मूर्ति छुं तयामतःगु दिगुद्यः थें अथें लँय्‌ स्थापना यानातःगु दुमाद्यः पुजा यायेत वनी । अन पुजा यानाः मचायात द्यः अनि याकेवं अह्रिं लनी ।

आखः सयेकाबीम्ह ससुद्यः

विद्या, ज्ञान बीम्ह द्यः कथं ससुद्यःयात हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ल्हासापाक्व ससुद्यः तसकं नांजाःम्ह ससुद्यः खः । मञ्जुश्री नं धाःम्ह उम्ह द्यःयात ख्वपया त्वाः त्वालय्‌ साला हयातःगु दु । आखः सयेका बीम्ह द्यः धकाः आखः ब्वनाच्वंपिं मस्त श्रीपञ्चमी जःखः ल्हासापाक्व ससुद्यःथाय्‌ थ्यंक न्यासि हे वनी । हाल गाडी व निजी साधन चले जुयाःलिं लँ नं पीच जूगु थ्व थासय्‌ मेम्ह नं सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानाबिउगु दु । नाप नापं ख्वपया सूर्यमढी, थालाछेँ, यःसिंख्यः, ब्रम्हायणी, सरस्वती ख्यः नापं आपालं थासय्‌ विद्या, ज्ञान व आखः सयेकाबीम्ह द्यः ससुद्यः विराजमान दु ।

कपाः स्याःगु लंका बीम्ह कपाख्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं ५ यःसिं ख्यलय्‌ च्वंगु भद्रकाली द्यःया न्ह्यःने गाः प्वाकः वंक दयेकातःम्ह छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःया छ्यं मदुगु मूर्ति छगू थस्सः पायेकाः तयातःगु दु । मनूत भद्रकालीइ द्यइके वनेत वइगु इलय्‌ अन अथें चाःहिलाः पूजा यानावनी । मेला जुइगु इलय्‌ नं अन चाःहिले माःगु कारणं मनूत लिकुनी । छिन्नमस्ता द्यः थें थ्व छ्यं ध्यनाः म्ह जक ल्यं दयाच्वंम्ह द्यः पुजा यायेवं छ्यं स्याःगु लनी धइगु विश्वास दु । थः जहान परिवार वा छेँजः सुयां छ्यं स्यात वा कपाः स्यात धाःसा थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा याःवनेगु चलन दु । स्वयेबलय्‌ मुलकत्ता थें बांलूम्ह थ्व द्यः गालय्‌ क्वय्‌ लानाच्वंगु दु । भद्रकाली परिसरय्‌ जगतिइ द्यःया जवपाखें थ्व कपाःस्याः द्यः दु । मनूतय्‌सं यःसिं ख्यलय्‌ विश्वनाथ बाबा यःसिं थंगु स्वयेत वःगु इलय्‌ तान्त्रिकं दुसुलावंगु विश्वनाथ बाबायागु छ्यं इंचां ध्यनाःलिं ल्यंदनिगु म्हब्व उगु गालय्‌ लानाच्वंगु धकाः नं धायेगु याः ।

कुलया द्यः दिगु द्यः

दिगुद्यः कुलया द्यः खः । थःगु कुल सु व गनं वयापिं खः धइगु कथं कुलदेवता दिगुद्यः हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ख्वँह्र, लानिपुखू, तःपुखू, ब्रम्हायणी व दुगुद्यःचा धइगु थाय्‌ दिगु पूजा याइम्ह मूर्तिविहीन दिगु द्यः स्थापना यानाः पुजा यानातःगु थाय्‌ खः । थ्व द्यः पुजा याइपिं जाति स्वयाः वयागु कुल व घराना म्हसीकी । थुकथं कुलया इज्जत ल्यंकीम्ह द्यः कथं थ्व द्यः हनी ।

कै लंकीम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः

मनूतय्‌ प्यनय्‌ अलःकै वल धाःसा वंगलसिमा पुजा यायेत वनी । ब्रम्हायणी पीठ, माहेश्वरी पीठ वा थीथी थासय्‌ च्वंगु पीठ द्यःथाय्‌ नापं दुगु वंगलसिमा चाःहिलाः उम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः चाःहिलाः पुजा यायेवं थथे कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु । अथे यानां नं मजिल धाःसा सुलः सकि नयाः उगु वंगलसिमाय्‌ पसूकां हिनाः धुं धुपाँय्‌ तयाः पुजा यानाः सिन्हः तियाः वइ । थथे यायेवं अलः कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु ।

चाभारा छियेगु सयेका बीम्ह बिक्माः द्यः

विश्वकर्मा कुम्हाःतय्‌सं हनातःम्ह द्यः खः । विश्वकर्मायात नेवाःतय्‌सं बिकमाःद्यः धाइ । मोहनिया इलय्‌ कुम्हाः जाति सकसियां उम्ह बिकमाः द्यःथाय्‌ बाहां स्यानाः भ्वय्‌ नइ । थः इष्टदेवता कथं कुम्हाःतय्‌सं बिकमाः द्यःयात हनातःगु दु । चाभारा छियेगु छगू

अद्भूत शीप खः । थ्व शीप सयेका बीम्ह द्यः कथं बिकमाःयात हनातःगु खः । ख्वपया तलातुंथि धाःगु दतात्रयं सूर्यमढी वनेगु थाय्‌ ९ वडाय्‌ छथाय्‌ हे जक बिकमाः द्यः विराजमान दु । थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा वनाःलि जक कुम्हाःत गामय्‌ भारा दयेकेत वनी । थथे यानाः खा स्यानाः भ्वय्‌ नयेगु चलनयात द्यःकाये भ्वय्‌ धाइ । द्यःकाये भ्वय्‌ नयाः प्यन्हुया दुने ज्यालु वनेगु धकाः स्वला प्यला तकं थः जहान परिवार त्वःताः कुम्हाःत चाया भारा छीत लम्जुंग, गोर्खा, दमौली, जनकपुर, रामेछाप लगायतया जिल्ला थ्यंकाः न्यासि वनाः अन उम्ह द्यः स्थापना यानाः ज्या यायेगु चलन दु ।

छुं दुःख ब्यूगु नियन्त्रण यानाबीम्ह छुमाः गणेद्यः

छेँय्‌ छुं दुःख बिल धाःसा अथे मजुइमाः धकाः ख्वपया ब्यासी तँ च्वय्‌ विराजमान छुमाः गणेद्यःथाय्‌ पूजा वनी । अन पुजा यायेवं छेँय्‌ वा, छ्व व अन्न नयाः दुःख बीपिं छुँत वये फइमखु धइगु विश्वास दु । छुँ

माःहनावःगु खनीगु मभिं धाइ । अथे छुँत वं वयागु वं वयागु न्हिप्यं ज्वनाः वःगु खनेवं तसकं मभिं वा छेँजःपिं थःथितिपिं सुं सिना वनेयः धकाः नं ग्यानाः छुमाः गणेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु ।

ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह लक्ष्मीनारायण द्यः

ख्वपया नासमना त्वालय्‌ छगः देगः दु लक्ष्मीनारायण । उम्ह द्यःयात ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । सुयां ज्वनाकै वल धाःसा अनलाक हे पुंतय्‌त सलचा च्वके बियेगु व उम्ह लक्ष्मीनारायण द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु ख्वप दुनेया पुलांगु चलन खः । अथे पुजा वनेवं ज्वनाकै वःगु लनी धायागु धारणा दु । लक्ष्मीनारायण द्यःया आः सिमेन्ट छ्यलाः व्यवस्थित

यानातःगु दुसा थ्व द्यः तसकं कलात्मक तःधिकःम्ह साधे तीन फिट तःजाःम्ह बांलाःम्ह द्यः व मूर्ति सहितया द्यः खः । पूर्वाभिमुख थ्व द्यः लं भचा च्वय्‌ भचा दबू थें दयेकाः व्यवस्थित यानाः दयेकातःगु दु ।

तंगु चीज लुइकाबीम्ह बालकुमारी द्यः

ख्वपया वडा नं. ९ यामि सिकय्‌ छम्ह द्यः दु बालकुमारी । सुयां छुं चीज तन धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेवं लुयावइ धाइ । थःथिति हे तंपिं, थीथी वस्तु तंपिं व सरसामान गन तल धइगु ल्वःमन धाःसां नं अन पुजा वनेगु चलन दु । थुम्ह द्यः परिक्रमा

यायेमाःगु जूगुलिं चिब्यागु लँ जूसां सापारुं यामिसिके जुकाः सापारुया लँ तयार यानातःगु दु । उबलय्‌ उम्ह द्यःयात जवय्‌ लाकाः सापारुं याः चाःहिली । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह हे द्यःयात तंगु लुइका बीम्ह द्यः कथं हनाः पुजा यायेगु चलन आः तक नं दनि ।

तःकै लंकाबीम्ह सितला माजु

तःकै तसकं चासुइगु व हिइसे च्वनीगु कै खः । ख्वाः हे बिरुप यानाबीगु थ्व कै छगू इलय्‌ तसकं महामारी कथं न्यनावंगु खः । ख्वपया ख्वँह्रय्‌ छम्ह द्यः दु सितला माजु । अन पूजा यायेवं तःकै वःगु लनी धयागु विश्वास दु । तसकं हे मि पूगु थें च्वंक धाये चासुइगु उगु कै सिचुकेत थ्व द्यइके वनेगु चलन दु । न्हापा वासः यायेगु चलन मदुगु इलय्‌ व तःकैया वासः खोप पत्ता लगे मजूनिगु इलय्‌ सितला माजु व बछला माजुयात नापं तयाः पुजा याइ । ल्वय्‌ लंकीम्ह बछला माजु, सिचुका बीम्ह सितला माजु धकाः ख्वपय्‌ सितला माजु द्यःया म्ये नं हालेगु यानातःगु दु ।

थीमत्यः गडबड मजुइकीम्ह अष्टलिंगी भैरव

ख्वपया वडा नं. ८ झतापाः गल्ली क्वय्‌लाछि त्वालय्‌ लँय्‌सं अथें थनातःगु तःजाःगु ल्वहं छगः दु । उगु ल्वहं हे अष्टलिंगी भैरव द्यः खः । अन पुजा वइबलय्‌ किसली छायाः उम्ह तःधिकःम्ह अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइ । उम्ह मिसाया वयां लिपा बांलाक थीमत्यः जुइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ नवदुर्गां चथाःकुन्हु फै स्याइगु खः ।थन पुजा वइबलय्‌ छ्वय्‌ला माः सुकाय्‌ हनाः अष्टलिंगी भैरवयात क्वखायेके थें यायां उम्ह थीमत्यः गडबड जूम्ह मिसां अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइगु खः । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह जक अष्टलिंगी भैरव दु, गुम्हेसित पूजा यायेवं मिस्तय्‌ थीमत्यः जूगु पाय्‌छि जुइ धाइ ।

थ्वँ अय्‌लाः बांलाका बीम्ह च्वंगा गणेद्यः

ख्वप नगरं पश्चिम भेगय्‌ छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःयात च्वंगा गणेद्यः धाइ । उम्ह द्यःयाथाय्‌ थ्वँ, अय्‌लाः कायेबलय्‌ भिनेमा धकाः थ्वँ, अय्‌लाः तयाः अमय्‌ज्वलं तयाः पुजा वनेगु चलन दु । अन छेँय्‌ छेँय्‌नं थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिनेमा धकाः पुजा यायेगु व अन पुजा वनेगु इलय्‌ छेँजःपिं मुनाः थः नं अनसं च्वनाः थ्वँ, अय्‌लाः त्वनाः समय्‌बजि नयाः वयेगु चलन दु । ख्वपया थ्व च्वंगा गणेद्यः थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिंकीम्ह द्यःकथं बिस्काः जात्रा न्ह्यः चैत महिनाय्‌ आपालं मनूत थ्व द्यःयाथाय्‌ वयेगु याइ । बिस्काःया भ्वजय्‌ त्वनेगु अय्‌लाः भिंकेमा धकाः भाकल यानाः थन थथे पुजा वइगु खः ।

दम मुसु लंकाबीम्ह च्वकिं अजिमा द्यः

मनूतय्‌ दम अप्वल वा ताः ई तकं मुसु वयाच्वन धाःसा च्वकि अजिमा द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी । अन पुजा वनकि दम व मुसु वःगु लनीगु विश्वास दु । ख्वपया खौमा त्वालं इताछेँ त्वालय्‌ वनेगु लँय्‌ नवदुर्गां न्या लकीगु थासय्‌ बँय्‌सं अथें च्वकिं अजिमा स्थापना यानातःगु दु । मत बीगु ल्वहँ छगः जक थनातःगु छपाः तःपाःगु पिखालखु थेंच्वंगु थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेवं छेँजःपिनि दम व मुसु लनीगु धारणा दु । अन पुजा यायेत वइपिंसं छुं नं लित यंके मजिउ धकाः फुक्कं ज्वलं प्वंकाः पुजाभः सिलायंकी । थज्याःम्ह हे च्वकिं अजिमा यःसिं ख्यः परिसर वनेगु खँलाँ क्वचाइथें च्वंगु थासय्‌ च्वंगु फल्चाया देपापाखे नं दु । अन नं दम व मुसु वइबलय्‌ पुजा वनी । ख्वपय्‌ थ्व निगू थासय्‌ दम व मुसु वःगु लंका बीम्ह च्वकिं अजिमा दु । अन नं छुं विशेष मूर्ति मखुसें ल्वहं व छेपु जक अथें लँय्‌सं बँय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्वहे च्वकिं अजिमा द्यः खः ।

धन अप्वयेका बीम्ह तिनिगः बाराही द्यः

ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमि नगरपालिका अन्तर्गत बोडेय्‌ लानाच्वंगु तिनिगः छगू पुलांगु बस्ती खः । अनया जंगलय्‌ छम्ह द्यः दु नीलबाराही, तिनिगः बाराही । धनबाराही नं धाइम्ह उम्ह तिनिगः बाराही द्यःयात धन अप्वयेकाबीम्ह द्यःकथं पुजा याइ । ख्वपया मनूतय्‌ शनिवाः शनिवाः पतिकं चैत महिनां अन पुजा वनेगु चलन दु । छुं न्हूगु सीप, बाजं सयेकल धाःसां नं पुजा यानाः पिकनिक वनेगु थाय्‌ नं थ्व तिनिगः बाराही हे खः । कय्‌तापुजा, इहिपा थेंज्याःगु भ्वय्‌ क्वचायेवं भ्वय्‌ सिधयेकेगु थाय्‌कथं धन अप्वयेकाबीम्ह थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी ।

न्यासि वने सयेकाबीम्ह इनरे गणेद्यः

सुं मचा दछि फुत नं न्यासि वने मसल धाःसा ख्वपया इनारे गणेद्यः सूर्यविनायक द्यइके वनेगु चलन दु । अन त्वाथ गयेकेवं न्यासि वनेसइ धइगु धारणा दु । अथे जुयाः अन मनूत न्यासि वने सयेकेत वयागु धकाः थः दछि दत्या दुपिं मस्त ज्वनाः पुजा यायेत वइ । अनया उगु त्वाथः गयेवं मचा न्यासि वने सइ धइगु जन विश्वासं मां बा वा थःथितिपिंसं निखे निपा ल्हाः ज्वनाः धुकुधुकु यानाः ल्ह्वनाः नं उगु त्वाथः गयेकेगु चलन दु । इनारे गणेद्यः न्यासि वने सयेका बीम्ह गणेद्यः कथं माने यानातःगु दु । थथे ई त्यलं नं न्यासि वने मसल धाःसा स्वनिगःया थाय्‌थासं थन द्यइके वयेगु चलन दु ।

न्ववाये सयेकाबीम्ह यातु गणेद्यः

ख्वपया पूर्वी लागाय्‌ बाहारे पूखू नापं छम्ह द्यः दु । यातु गणेद्यः धाःम्ह उम्ह द्यःयाथाय्‌ मस्त दछि निदँ दतं नं खँ मसल धाःसा खँ सयेकेत वा न्ववाये सयेकेत वइ । खँ ल्हाये मसःपिं मस्त ब्वनाः द्यइके पुजा यानाः अन पुजा व मचा अथें त्वःताः उमि अभिभावकत सुलाच्वनी । उम्ह मचा थः अभिभावक मखनेवं अथें ख्वयाहइ । अथे ख्वयेवं वयां लिपा मचां खँ ल्हाये सइ धइगु धारणा दु । येँ, यल व ख्वपया थाय्‌थासं थुगु यातु गणेद्यःथाय्‌ खँ सयेकेत वयापिं धकाः वयेगु चलन दु ।

न्हाय्‌पं स्याःगु लंकाबीम्ह न्हाय्‌पंस्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं. ९ स्थित वाकुपति चाँगुनारायण द्यःयाथाय्‌ द्यःया न्ह्यःने जवपाखे छम्ह सूर्यनारायण द्यः दु । मनूतय्‌सं सुयां न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह सूर्यनारायण द्यःयात चिकं लुका बीगु चलन दु । न्हाय्‌पंस्याःद्यः नं धाइम्ह सूर्यनारायण द्यः कडा चटान थें रुप छुं मदुगु तर मि प्वालाप्वाला च्यानाच्वंगु थेंज्याःगु रुपय्‌ निर्माण जुयाच्वंगु दु । अन मनूत न्हाय्‌पं मतालकि, मस्तय्‌ न्हय्‌न्हुज्वर वलकि व थीथी कारणं न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ सुमिचां चिकं लुका बीत वइ । अथे यायेवं न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धइगु धारणा दु । सूर्यनारायण नं नारायणद्यःया छगू रुप खः ।

प्वाथय्‌ दयेका बीम्ह ऋषेश्वर महादेव

ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ दारी ग्वाय्‌ ताःहाकम्ह महाद्यः छम्ह दु । वयात ऋषेश्वर महादेव धाइ । ब्याहा यानाः ताः ई तकं प्वाथय्‌ मन्त धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः द्यःयात घय्‌पू वनेगु चलन दु । द्यःयात विधिवत् रुपं पुजा याये क्वचायेकाः वयात मिस्तय्‌सं घय्‌पुइ । अथे यायेवं ब्याहा जुयाः नं ताः ई तकं प्वाथय्‌ मदुपिं मिस्तय्‌ प्वाथय्‌ दइगु विश्वास दु । ऋषि पञ्चमीकुन्हु थ्व द्यःया मेला जुइ ।

बल्लाकाबीम्ह हनुमान द्यः

हनुमानयात पृथ्वी हे ल्ह्वना तयेफुम्ह द्यःकथं काइ । रामभक्त हनुमानया मूर्ति ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ च्वंगु रामसीता देगः न्ह्यःने दु । तःधीम्ह हनुमान नं धयातःम्ह उम्ह हनुमानया मूर्ति स्थापना यासांनिसें उगु थासं बाःवनीगु खुसिया नां हे हनुमान्चा खुसि वा हनुमन्ते नदी जूवन । ख्वँ¥हय्‌ थें हे माहेश्वरी पीठ, बाराहीस्थान, कासानय्‌ नं हनुमानया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह द्यःयात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । पहलमान स्यनीपिं, बल तूगु ज्या यायेमाःपिंसं उम्ह द्यःयात पुजा याइ । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात पूजा यायेगु व अनि यायेगु ज्या याये मत्यः धायेगु चलन दु । उकथं ख्वपया थीथी पीठ व घातय्‌ स्थापना यानाः भुयू सिन्हः म्हछिं इलातःपिं हनुमान द्यःयात मिस्तय्‌सं पुजा व अनि यायेगु मयासें छखेलिक वनी । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात थियाः पूजा यात धाःसा माकः मचा बुइयः धइगु जनविश्वास दु ।

बाजं, भजन व म्ये सयेकाबीम्ह नासःद्यः

न्हापा न्हापा त्वाःत्वालय्‌ भजन स्यनेगु चलन दु । थथे भजन स्यनेगु इलय्‌ भजन पिथनेत नासः द्यःयाथाय्‌ वनी । न्हियान्हिथं बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ आखालं हे शिष्य मस्त मुनाः नासःद्यःयाथाय्‌ धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः वनेगु चलन दु । थ्व चलन ख्वपय्‌ आः तक नं दनि । नासःद्यःयात प्याखं व बाजं स्यनीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । भजन, बाजं वा म्येया अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्यत न्हिंन्हिं उम्ह द्यःयाथाय्‌ वइसा बाजं वा भजन पूरा अभ्यास यानाःलि पिथनेगु इलय्‌ ला थन बाहां स्यानाः हे भ्वय्‌ नयेमाः ।

ख्वपया नासःमना त्वालय्‌ ताःहाःगु वा तःजाःगु नासःद्यःया देगः दु । अथेंतुं थःनेपाखे नासः क्वलांचा, इनाचोय्‌ नासःचा धाःगु थाय्‌ व तःधीम्ह अजाजु द्यःयाथाय्‌ नं नासःद्यः दु । त्वाःत्वालय्‌ दुपिं नासःद्यःयाथाय्‌ थथे बाजं, भजन वा म्ये हालेगु सयेकाच्वंपिंसं भाकल यानाः पुजा याःवनी ।

बालीनाली बांलाकाबीम्ह लक्स द्यः

कामारुकामाक्षं बुंगद्यः हयेवं ख्वपय्‌ तयेगु कथं जुजु नरेन्द्रदेवं ख्वप जिल्लाया तापालाछि त्वालय्‌ देगः दयेकूगु जुयाच्वन । अन बुंगद्यः महयेवं थःगु हे कथं लोकेश्वर लक्स द्यः स्थापना यात धाइ । उम्ह द्यःयात अन्न अप्वः सयेकाबीम्ह वा सहकालया द्यः कथं हनातःगु दु । थःपिनि बुं यक्व अन्न सयेमा धकाः अन्न, तुसि, कय्‌गू, किगः, कःनि तयाः अन पुजा वइ । लसकः द्यइके पुजा यायेवं अन्न अप्वः सयेकाबी धायेगु चलन दु । न्हापा मानन्धर समुदायया सघन बस्ती दुगु तू पाइगु थाय्‌ तू पा लाछि हाल तापालाछि नापं थ्व द्यः आः नं न्हियान्हिथं पुजारी तयाः हे पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ करुणामय लोकेश्वर स्थापना याना पुजा यानातःगु खः । थःपिनि बुँई छुं छगू न्हूगु चीज सयेवं न्हापां थन निं छाये हयेगु चलन दु । अथे यायेवं द्यः लय्‌ताया अप्वः बाली बांलाइ धाइ ।

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकाबीम्ह भिंद्यः

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकेगु लागिं ख्वपया दतात्रय न्ह्यःने व भिसिंख्यः धयातःगु आदर्श चोक नापं यःसिंख्यलय्‌ वनेगु लँय्‌ स्थापना यानातःम्ह गय्‌ भिंद्यः परदेशी भीमसेनयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । अन खा स्यानाः वा दुगु हे स्यानाः भ्वय्‌ न्यायेकल धाःसा थःगु आम्दानी अप्वइगु विश्वास दु । थ्व व्यापार व्यवसाय अप्वयेका बीम्ह द्यः कथं कयातःम्ह द्यः खः । याछेँ नं छम्ह कलात्मक भीमसेनया मूर्ति दु । व्यापार व्यवसाय चले यानाच्वंपिसं थःगु पसः वा व्यापारिकस्थलय्‌ नं ग्वाखं, मथ वा अंगलय्‌ जूसां भिंद्यः कथं मूर्ति, तस्वीर वा ल्वहं छगः जूसां स्थापना यानाः बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपं पिने च्वनेत वनाच्वंपिंसं थःगु बस्ती छम्ह छम्ह भिंद्यः दयेकातःगु दइ ।

भुखाचं बचे याना बीम्ह भुखाय्‌ द्यः

भुखाय्‌ ब्वइबलय्‌ भुखाय्‌ द्यः तंचाल धाइ । मनूतय्‌सं थ्व पृथ्वी छम्ह बल्लाःम्ह हनुमान द्यवं ल्ह्वनातःगु विश्वास याइ । वया त्यानुल धायेवं छखे ब्वहलं मेखे ब्वहलय्‌ पृथ्वी दिकेत पाः हिल धाःसा भुखाय्‌ ब्वइ धाइ । यदि भुखाय्‌ ब्वल धाःसा मनूत दुर्घटनाय्‌ लानाः सीफु । अथे मजुइमा धकाः भुखाय्‌ द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपया साःकुलानय्‌ नितँ जाःगु देगः दयेकाः भुखाय्‌ द्यः स्थापना यानातःगु दु । भुखाय्‌ ब्वःसां थःपिंत छुं मजुइमा धकाः उगु मूर्ति पूजा याइ । विक्रम संवत् १९९० सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः

पुनःनिर्माण याःगु उगु भुखाय्‌ द्यइके वंगु २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः नं अन आपालं मनूत क्षमापूजा यायेत वःगु खः । थज्याःम्ह हे भुखाय्‌ द्यः यःसिंख्यः परिसर गय्‌ भिंद्यःया न्ह्यःने सरस्वती द्यःयाथाय्‌ नं दु । अन नं खुल्ला रुपं पःखाः दनाः घेरे यानातःगु भुखाय्‌ द्यः दु । उगु थासय्‌ नं २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः मनूत म्वःम्वः पुजा यायेत वनेगु यानाच्वंगु खः । ख्वपय्‌ साःकुलानय्‌ व यःसिंख्यलय्‌ निथाय्‌ हे जक भुखाय्‌ द्यःया अस्तित्व दु ।

मचा दयेकाबीम्ह ख्वँह्रंम्ह कुंसुरु द्यः

ख्वँ¥हय्‌ प्रवेश जुइ न्ह्यः भचा आसन दयेकाः छम्ह चिधिम्ह मिजंचा थें च्वंक लिंग स्पष्ट सीदयेका द्यः छम्ह स्थापना यानातःगु दु । ब्याहा यानाः ताः ई तक नं मचा मंत धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ चान्हय्‌ वनाः म्हछिं नांगां च्वनाः मिस्तय्‌सं पुजा याःवनेगु चलन दु । कुंसुरु द्यः धयातःम्ह उम्ह द्यःयात पुजा यायेवं प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइगु जनविश्वास दु । अन चान्हय्‌ पासा ब्वनाः याकःचा जूसां पूजा ज्वनावनाः पुजा यायेत वनीबलय्‌ म्हछिं नांगां च्वनेमाः धइगु धारणा दु । अथे यानाःलि जक मचा बुइ धकाः विश्वास यानातःगु दु ।

मचात ग्याःगु लंकाबीम्ह मांकाः द्यः

मचात द्यनीबलय्‌ थारान्हुइगु ल्वय्‌ जुल धाःसा मांकाःद्यः (महांकाल) पुजा यायेत वनी । ख्वपया सूर्यमढी मांकाःद्यः स्थापना यानातःगु दु । मचा ग्यात धाःसा अन समय्‌बजि तयाः पुजा यायेत वनी । अथे पूजा यानाबीवं मस्त ग्याःगु लनी वा मचा ग्याइमखु धइगु जनविश्वास दु । ख्वपया थुगु मांकाःद्यः न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु इलय्‌ गाडीं घ्वानाः थुना ब्यूगु खःसा वयां लिपा सिमेन्ट छ्यलाः बल्लाक दयेकूगु खः ।

मनया इच्छा पूवंकबीम्ह मनोकामना द्यः

ख्वपया साक्वथां च्वय्‌ लाय्‌कू वनेगु लँय्‌ सिथय्‌सं मनोकामना द्यः दु । मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यःकथं अन लँया सिथय्‌सं आसन दयेकाः मनोकामना द्यः स्थापना यानातःगु दु । उकि गं छगः नं तयाः आधुनिक रुप बियाः प्लाष्टर यानाः ल्वहं छगःयात हे मनोकामना धकाः नालातःगु दु । थ्वथें हे ख्वपया दतात्रय द्यः नापं तःचपाः त्वालं सँलाँ गणेद्यःयाथाय्‌ वनेगु लँ क्वसं बँय्‌ अथें ध्याकुंचाय्‌ नं मनोकामना द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । थ्व द्यःयात गुलिसिनं मनोकामना द्यः धकाः हे मसिउ । सिउपिसं धाःसा मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यः कथं थ्व द्यःयात न्हियान्हिथं पूजा याइ ।

लासाय्‌ च्व फायेगु लंकाबीम्ह च्वकुम्हुरु द्यः

मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व फानाः दुःख बिल धाःसा सुथय्‌ न्हापां दनाः वनाः तःचपाः त्वाः दतात्रय्‌ च्वंगु भिंद्यःया हितिइ म्वःल्हुकाः अन लिक्क च्वंगु छगः गालय्‌ लुचुक्क मचायात थुनाबी । वयां लिपा अन लिक्क च्वंगु भिंद्यःया देग थहां वनेगु थासय्‌ च्वय्‌ अंगलय्‌ स्वनातःम्ह द्यःयात अनि याकी । अन उम्ह द्यःयात अनि याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनीगु विश्वास दु । उम्ह द्यःयात च्वकुम्हुरु द्यः धाइ । लँय्‌ गाः नापं स्वनातःम्ह द्यः व अंगलय्‌ अथें लानाच्वंम्ह द्यः मध्ये अंगलय्‌ ध्वाक्क

छ्यं न्याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानि त्वःफिइगु धारणा दु । उम्ह मचा छेँय्‌ हयाः वयात ल्हाः, तुति व कालय्‌ धुपाँय्‌ थनाः शुद्ध याइ । थथे यायेवं सातिकुन्हुनिसें वं लासाय्‌ च्व फाइमखुत धइगु जनविश्वास दु ।

शान्ति व ज्ञानबीम्ह भगवान द्यः

ख्वपया माहेश्वरी पीठं च्वय्‌ तःधिकःम्ह भगवान बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मनूतय्‌त मन शान्त मजुल, आकुलव्याकुल जुल धाःसा उम्ह तःधीम्ह बुद्धया मूर्ति पुजा याइ । मनयात शान्त याइम्ह व ज्ञान गुणया पाठ स्यनीम्ह द्यः कथं भगवान द्यःयात नालातःगु दु । स्थानीय नेवाःत शान्ति चूलाकेत मन अशान्त मजुइकेत व थः मस्तय्‌त न्हून्हूगु ज्ञान व गुण स्यनेगु कथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु चलन दु । शान्ति व ज्ञानबीम्ह बुद्धयाथाय्‌ बुधवाः पूजा याइ ।

सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह हिफः द्यः

खुयाः नं खुयाकयागु मखु धाल धाःसा वा मखुगु खँ ल्हानाः नं खःगु खँ यायेत स्वल धाःसा सत्य बाचा ल्हाकेत हिफः द्यःयाथाय्‌ ब्वना यंकी । अन न्ह्यःने तयाः तामा तुलसी थीकाः पाफयेवं यदि मखुगु खँ ल्हाःगु प्रमाणित जुल धाःसा प्यन्हुया दुने सी यः धाइ । थथे सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह द्यः हिफःद्यः खः । तलेजु दुने मोहनिबलय्‌ हि फयाच्वनीम्ह उम्ह द्यःयात हिफःद्यः धाइ । थ्व अन मूचुकय्‌ बलि बीगु इलय्‌ जःखः च्वनाः हि फयाच्वनीपिं नापं च्वंम्ह द्यः खः । न्हापा अथे सत्य असत्य सीकेगु चलन दुगु विश्वास यानातःगु दु ।

सीप व कला स्यनाबीम्ह हामाय्‌ द्यः

हामाय्‌ धायागु प्रधान वा अभिभावक द्यः खः । ख्वपया पूर्वपाखे छगू थाय्‌ दु हामाय्‌ख्यः । थन छम्ह नासःद्यः स्वयां जाःम्ह धयातःम्ह हामाय्‌द्यः दु । ख्वपया कुम्हाःतय्‌ भैलः प्याखं स्यनीगु इलय्‌, नाथय्‌ ग्यनीगु कथं थीथी बाजं स्यनीगु इलय्‌ पिदनेत न्हापां थन द्यःल्हायेत वयेमाः । नापं नाथय्‌ ग्यंकेत प्याखं व बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ नं न्हियान्हिथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ शिष्यत धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः पूजा यायेत वइ । नासःद्यः थें हे प्वाः छप्वाः जक तयाः ल्वहंया छेपु थें दयेकातःगु थ्व हामाय्‌ द्यःयाथाय्‌ बाजं पिदनीगु इलय्‌ कचिगु ख्येँचं प्वालय्‌ लाकेत कयेकी । थथे यायेगु ताःलायेवं बाजं बांलाक सयेकेफइ धाइ । हामाय्‌ द्यः थीथी कथंया सीप व कला स्यनीम्ह द्यः कथं काइ ।