नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

नेपालभाषाया संगीतय्‌ ख्यालिंजाःगु म्ये न्हापांनिसें हे दु । मल्ल कालया जःखःसं सिर्जना जूगु थज्यागु म्ये आपालं कामरस व यौनया अस्यः खँत छ्यला नं उतिकं हे जू । गुलिं तप्यंकसा गुलिं उपमा छ्यलाः काम व यौनया खँत दुथ्याका तःगु दु । रसरंग व न्ह्यैपुकेगु इलय्‌ थजाःगु म्ये आपालं हालेगु याइ । उकिसनं सिनाज्याया इलय्‌ आपालं हालेगु याः । यःत्यःया म्येय्‌ नं थज्याःगु खँत दुथ्याना च्वंगु दइ । लिपा थजाःगु म्येत नं परिमार्जित जुजुं वल । न्हापा थजाःगु म्येत हालेगुली भिमफेदिया उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ, न्हुच्छेबहादुर, ईन्द्रलाल श्रेष्ठ, दर्शन दास श्रेष्ठ, बेखाचा महर्जनलिसें मेमेपिन्सं दबुली हालीगु खः । लिपा दबुली हालाः म्येचालय्‌ पिदंकथं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, नगेन्द्र हाडा थ्व विधाया म्ये ख्यलय्‌ च्वयेगु, हालेगु व लसय्‌ हनेगुली तसकं नां जाः ।
थ्वय्‌कःपिंसं यःत्यः, सामाजिक विसंगतिलिसें मेमेगु सांस्कृतिक खँयात कयाः ख्यालिंजाःगु म्येत सिर्जना यानादिल । उकिसनं नगेन्द्र हाडाजुं सिर्जना यानादीगु आपालं ख्यालिंजाःगु म्येय्‌ सांस्कृतिक पक्षयात अप्वः थाय्‌ बियातःगु दु । मदनकृष्ण श्रेष्ठयात ला ख्यालिजुजुकथं हे हनातःगु दु ।

ख्वपय्‌ अनिकाल जूगु इलय्‌ सहकाल हयेत नवदुर्गा प्याखं न्ह्याकूगु धकाः भाषा वंशावली निगूगु ब्वय्‌ न्ह्यथना तःगु दु । जुजु आनन्ददेवया पालय्‌ गुह्य क्वथाय्‌ तयातःपिं नवदुर्गा गणयात विधि पूवंकाः तये मफयाः इपिं तमं पिहां वल । पिहां वयाः मनूतय्‌त दुःख बीगु यायेवं नालाया आचाःजुं तान्त्रिक विधिं तारण तयाः नवदुर्गा देवगणयात ख्वपय्‌ थापना याःगु धाइ 
महाकाली, कुमारी, बाराही, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, वैष्णवी, इन्द्रायणी, महालक्ष्मी व त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याःगु द्यःपिनि पुचः हे नवदुर्गा खः । नवदुर्गा धयागु तन्त्रय्‌ शिवशक्तिया थीथी कथंया रुप खः । नवदुर्गाय्‌ गुम्ह धाःसां व गणय्‌ मू पात्र भैलःद्यः, महाद्यः, सिम्बाः, धुम्बाः व स्वेतभैरव नं दइ ।
प्याखनय्‌ दुथ्याःगु खिं, ताः, व कंस थाइपिं स्वम्ह मनूया नापं मूनकिं छम्ह नं प्याखं खकलय्‌ दुथ्याइ । प्याखं हुलेगु इलय्‌ त्रिपुरासुन्दरी दुथ्याइ मखु । वयागु ख्वाःपाः गोप्यकथं नवदुर्गाया मेमेगु ज्वलंलिसें द्यःछेँय्‌ हे तयातइ ।
अथेहे महालक्ष्मीया ख्वाःपाः नं दइ मखु । उगु ख्वाःपाःयात तान्त्रिक विधिकथं कलशय्‌ तयाः देवीया रुपय्‌ थापना यानातइ । व हे देवीयात सिफःद्यः धाइ । गनं नं प्याखं हुइकेबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां कलशरुपी सिफःद्यःयात थःगु जँय्‌ दिकाः देय्‌पा ल्हातं घय्‌पुयाः जव ल्हातं दबदबचा थानाः धिंताल्ल बाजंया तालय्‌ लँदुछि सिफःद्यःयात न्ह्यःने तयाः मेपिं देवीदेवतापिं ल्यू ल्यू तयाः वनी ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें धरतीइ बिज्यानाः तलेजु भवानीया पुजारिं मन्त्र ब्वनाः नवदुर्गाया फुक्कं द्यःपिनि ख्वाःपालय्‌ गुह्यविधिं जीवन्यास यायेधुंकाः ख्वाःपाःद्यः जुइ । ख्वपया ब्रम्हायणी पीठय्‌ व द्यःछेँय्‌ ख्वाःपाः ब्वयाः भक्तजनतय्‌त दर्शन बी ।
नवदुर्गा देवगण ख्दकलय्‌ न्हापां येँया जयबागेश्वरी दबुलिइ पुजा फयाः वयेधुंकाः ख्वपया थीथी त्वालय्‌ प्याखं हुइकेगु चलन दु । अनं लिपा तिनि ख्वपया थीथी त्वाःयालिसें सक्व, चांगु, भ्वँत, धौख्यः व पन्तिइ तक न्यासि हे वनाः प्याखं हुइकेमाःगु परम्परा दु । दकलय्‌ लिपा भलभल अष्टमिकुन्हु लिपांगु प्याखं कथं ख्वप द्यःछेँय्‌ हे प्याखं हुइकाः सनिलय्‌ द्यःछें पिहां वनाः देय्‌ चाःहिलाः दकलय्‌ लिपा द्यः जूपिंसं थःथःगु ख्वाःपाः ब्वहलय्‌ तयाः सीबाजं नापं ब्रम्हायणी घाटय्‌ वनी । अन कालभैरवया पात्रं मि तयाः ख्वाःपाः छ्वयेकी ।
अष्टमि पूजा
महाअष्टमि कुन्हु सुथय्‌ झिजू खमू ज्वनाः क्वःनेच्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातियाथाय्‌ वनाः बुगु चायागु थलबल कयाहइ । अले न्हिनय्‌ द्यःछेँय्‌ दुने गुम्ह द्यः गन च्वनीगु खः थःथःगु थासय्‌ उगु भारा कुलिंचा, गंपचा, हालिंचा व मेमेगु चाभारा फुक्कं ब्वयातइ । ब्रम्हायणी दशमि कुन्हु ख्वाःपाः ब्वयातइगु इलय्‌ नं छम्ह छम्ह द्यःया न्ह्यःने अज्याःगु कलश कथं गम्प, कुलिंचा, पाचा, मनचाय्‌ तक जक वइगु मनपा तयाः ब्वयातइ । अष्टमि कुन्हु सनिलय्‌ विशेष पूजा कथं झताप्वः नासःद्यःयाथाय्‌ तुयुगु जामा पुनाः नासः पूजा याःवनी । उकियात घंगलासि लःल्हाइगु नं धाइ । थुकुन्हु आचाजुं प्याखं पूवंक सयेकूगु जुल धकाः सकल द्यःगणयात दीक्षा
बीगु खः ।
आचाजुं तालिम कयाच्वंपिं फुक्कं देवगणयात आः छिमिगु प्याखं पिहां वंसां जिल धकाः अनुमोदन याइगु खः । थ्व इलय्‌ फुक्कं थें प्याखं तुयुगु वसः जामा फिना हे ल्हुइ । अष्टमि कुन्हु नं अन छम्ह थुमा वा फैचा बली बियाः कूछि भ्वय्‌ न्यायेकी । न्हूपिंत नं द्यः जुइगु इलय्‌ छुं कथंया बाधा अवरोध मवयेमाः धकाः आचा बःजुपाखें थथे आशिका बीगु खः । उगु इलय्‌ अन प्याखंया छुं अंश अन न्ह्यब्वइ । न्हूपिं द्यः प्याखंम्वःजूपिंत थः परिवार व थःथितिपिंसं अन थ्यंक वयाः सगं बी । बेतालीं नं चिकी । अष्टमिकुन्हु झताप्वालय्‌ सगं बियेगु, प्याखं क्यनेगु व कूछि भ्वय्‌ नयेगु ज्या धुनेवं झताप्वाः नासःद्यःया थासं द्यःयात बाजं थाना द्यःछेँय्‌ तक तये हइ । वयां लिपा जक स्थानीय नेवाःतय्‌ कूछि भ्वय्‌ नयेगु चलन दु ।

खःमेय्‌ चीहयेगु ज्या
नवदुर्गा देवगणया ज्या महिषासुरया बध लिसें सम्वन्धित ज्या खः । गथांमुगः चःह्रे धुंकाःया आइतवाः वा बिहिवाः पाः लाकाः न्हापा हे क्वछिनातःम्ह मेयात खःमेय्‌ कथं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ दुत हइगु खः । खःमेय्‌ धकाः न्ह्यःनेलाःपिं थुमेयात हये दइमखु, छुं कथंया ल्वय्‌ मदुम्ह वा लक्षणं लाःम्ह मेय्‌ जुइमाः । खःमेय्‌ जुइत माःगु गुणत थथे खः ।
निख्खर हाकुम्ह
खःमेय्‌ ल्ययेगु इलय्‌ उम्ह थुमेया सँ निख्खर हाकुगु हे जुइमाः । सिसि धाःगु, भुइभुइ धाःगु वा तुइगु सँ दुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ ल्यइमखु । महिषासुरया प्रतिककथं ल्यइम्ह खःमेय्‌ म्हछिं निख्खर हाकुम्ह हे जुइमाःगु प्रावधान दु ।
न्हिप्यं पुलिं तलय्‌ तक थ्यंम्ह
खःमेय्‌ तसकं बांलाम्ह व वयागु न्हिप्यं लिउनेया तुतिया पुलिं क्वय्‌तक वःम्ह हे जुइमाः । उज्वम्ह मेय्‌ जक खःमेय्‌ यायेत ल्वःम्ह, लक्षण लाःम्ह कथं काइ । न्हिप्यं चिहाकःम्ह वा थुथाम्ह जुल धाःसा खःमेय्‌ यायेत ल्यइमखु ।
म्हय्‌ चक्कर दुम्ह
म्हय्‌ म्होति नं निगू स्वंगू चक्कर दुम्ह थुमेयात जक खःमेय्‌ कथं ल्यइ । सँ बांलाना हाकुम्ह व हाकुगु सँय्‌ नं चक्कर दुम्ह थुमेय्यात भिंम्ह व खःमेय्‌ यायेबहःम्ह कथं ल्यइ । थ्व खःमेय्यागु अनिवार्य गुण खः । म्हय्‌ चक्कर हे मदुम्ह मेय्‌ खःमेय्‌ कथं ल्यइमखु ।
न्यकू लिउने चातूम्ह
मोहनिया निंतिं खःमेय्‌ ल्यइबलय्‌ न्यकू चातूम्ह थुमेय्यात खःमेय्‌ कथं ल्यइ । न्यकू चिहाक जूम्ह, च्वय्‌ स्वयाच्वंम्ह जुल धाःसा खःमेय्या लागिं योग्य जुइमखु । खःमेय्या निपूं न्यकू च्वय्‌ जक मवंसें लिउने नं चाःतुले माः । थथे थीथी गुणं भय्‌ब्यूम्ह खःमेय्यात द्यःछेँय्‌ थ्यंके हयेवं दुतहःम्ह खःम्ेय्यात द्यःछें पिहां वन धायेवं छंगु जीवन मन्त धकाः सिइकी धकाः मन्त्र ब्वनाः भाकल पूजा याइ । नकिंया रोहबरय्‌ उम्ह खःमेय्यात खिपतं चिनाः पूजा याइः । खःमेय्‌ चीगु पूजा क्वचायेवं देवगणया भ्वय्‌ नयेमाः । खःमेय्यात स्याहार सुसार यानाः मोहनि तक सुरक्षित यायेगु भाला सम्पूर्ण देवगणयागु जुइ । द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ चीगु प्रक्रिया धुंकाः जक देवगणया द्यः प्याखं हुलेगु स्यनी ।
खःम्येय्‌ पित यंकेगु जात्रा
गथांमुगः चःह्रेनिसें बांलाक तःग्वारा जुइक लहिनातःम्ह महिषासुरया प्रतीक खःमेय्‌ पित हयेकुन्हु सुथय्‌िनसें भक्तजनतय्‌सं वयात थ्वँ अय्‌लाः व कः त्वंकाः तिल्ल याना तइ । गुलिं श्रद्धालु भक्तजनतय्‌सं भुइसिन्हं ईकाः, चिकं पाकाः ह्याउँसे च्वंका तइ । दानव धाये कथं वयात हारां यायेत थ्वँ, अय्‌लाः त्वंकाः उपद्रो याइगु खः । कः थ्वँ त्वनातःम्ह खःमेय्‌ मेगु इलय्‌ स्वयां सुरवीर खनेदइ नाय्‌ जाति वयाः वयात नाय्‌ जाति वयाः ब्रम्हबासनं चीगु धकाः न्हासय्‌ क्यंकाः छ्यनय्‌ सालाः गुलि कसे जुइकथं छपु खिपतं स्वत्ताक्क ची । अथे यायेवं जात्राया इलय्‌ वं सुयातं आक्रमण याये फइमखु धइगु विश्वास याइ । खःमेय्‌ जात्रा न्हापा स्थानीय क्वाठण्डौ च्वंपिं मुस्याख्वः, मानन्धर (साय्‌िम), मारिखू व फोंजूपिसं जक चले याना वयाच्वंगु खः । आः धाःसा थ्व जात्राय्‌ न्ह्याम्हं सहभागी जुयाच्वंगु दु । जात्रा हर्षोउल्लासपूर्वक खःमेय्यात द्यः छेँनिसें ब्रम्हायणी पीठय्‌ तकं तःचपाः त्वाः जुयाः थ्यंके यंकी । अन खुसिया लखं छ्वाकाः म्हिती व खःमेय्‌ ब्वाकी । खःमेय्यात बांलाक कजय्‌ यायेमफुत धाःसा व खःमेय्‌नं मनूतय्‌त घाःपाः याना बीफु ।
खःमेय्यात बली ल्वहंतय्‌ चिइवं द्यःछेँय्‌ खबर वइ । उगु खःमेय्‌ अन तक यंकेत द्यःगण धाःसा सुं वनेम्वाः । ब्रम्हायणी पीठ द्यवं पूर्वपाखें च्वंगु निगः तःजाःगु मेय्‌ ची छिंगु ल्वहँतय्‌ नाय्‌तय्‌सं उम्ह खःमेय्‌ ची । थ्व ज्या पूवनेवं द्यःछेँय्‌ च्वंपिं द्यः गण फुक्कं तुयूगु घाजि लं फिनाः थःथःगु भागय्‌ लाःगु गम्प, कुलिंचा, पाचा व सलिचा सहितया चाया भारा झिकू दयेका क्वबिया ब्रम्हायणी पीठ थ्यंकाः वनी । बाराहीं कलश ज्वनी । कुमारीं कुलिंचा ज्वनी । उकथं हे थीथी कथंया भारा थीथी द्यवं ज्वनेमाःगु चलन दु ।

गणखाः
नवदुर्गा भवानीया उजंकथं प्याखंया नितिं १९ म्ह प्याखंम्वः माःगु व इपिं फुक्कं छखा हे छेँजःयापिं जुइमागु जुयाच्वन । उगु इलय्‌ बनमालापिनिगु जः ल्याः स्वःबलय्‌ १९म्ह दुगुलिं बनमालापिन्त हे गणखा धाःगु खः । थुकिया अप्रभंस जुयाः उमित गाथा धाइगु ।

गा त्वकीगु प्याखं
दैत्य/दानवतय्‌त छेदन यायेधुंकाः महाकाली द्यवं हि कीगु सिलाच्वंगु इलय्‌ सुतिभैलःद्यवं (श्वेतभैरव) हःगु गा महाकाली खनेवं लाकाकाइ । सुतिभैलःद्यवं गा छिगु मखु जिगु खः, ङा लाकःवने लिबात धासें फ्वनी । महाकालीं बीमखु । लिपा खा बियाःतिनि माने जुयाः गा लित बिइ । खायात महाकाली वां चिचिच्यानाः हि त्वनीगु प्याखं गा त्वकीगु प्याखं खः ।

ङा (न्या) लाकेगु प्याखं
नवदुर्गा प्याखंयात गुलिसिनं ङा लाकेगु प्याखं नं धाइ । थ्व प्याखनय्‌ स्वयं देवगण व स्वकुमित थवंथवय्‌ लिनाः प्याखं हुलिगु खः । न्हिनय्‌ सिम्बाः व धुम्बाःयात ङा लाकीसा बहनी सुति भैलःद्यःयात ङा लाकि । द्यवं लिउ वनीबलय्‌ ज्वन धाःसा न्हाय्‌पं ज्वनाः सिफ्वःद्यःया न्ह्यःने हइ । वयात छुं देस्ना बियाःतिनि त्वःती । ज्वंम्हसित सकसिनं लाय्‌बुइ । द्यवं ज्वनकि दसा भिनीमखु धाइ । नवदुर्गा प्याखंया मू आकर्षण ङा लाकीगु खः । थुकिया मू सन्देश झी सकसिनं ज्या यानाः नयेमाः धयागु खः ।

चथाःया इलय्‌ जुइगु विशेष नासः पूजा
चथाःकुन्हु नवदुर्गा देवगण सकलें तुयूगु वसतय्‌ वयाः झताप्वाःया नासःद्यःयाथाय्‌ विशेष पूजा यायेत वइ । थ्व पूजा यायेगु इलय्‌ अन दुम्ह अष्टलिंगी भैरव धकाः ताःहाकगु ल्वहं थनातःम्ह भैलःद्यःयाथाय्‌ फै बली बियाः क्षमा पूजा याइ ।
गथांमुगः चःह्रेनिसें बाःछि स्ववाः जक अभ्यास याना नासः पूजा यायेत वइगु जुयाः न्हूपिं देवगणं अबलय्‌ तकं छुं छुं प्याखं जक सयेके धुंकी । थ्व इलय्‌ भैलःद्यःया न्ह्यःने च्वंगु दबुली च्वनाः नासःद्यः न्ह्ःने छुं छुं नमूना प्याखं क्यनी । अबलय्‌ नासःद्यःया देगलय्‌ पुंतय्‌सं तयार यानातःगु थीथी कथंया कलश, भूतप्रेतया ख्वाःपाः व भ्वँतय्‌ च्वयातःगु मेमेगु आकार प्रकारया किपा ब्वयातइ ।
मंगलचौथि व चथाःया थ्व विशेष पूजा खःसां भैलः द्यः व नासःद्यःयाथाय्‌ धाःसा मोहनिया अष्टमितकं सकलें देवगण सनिलय्‌ पूजा वयाच्वनी । थ्व अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्य मस्तय्‌गु नियमित व अनिवार्य नियम खः । पुलांपिं गुरुजनपाखें अनुभव कनेगु स्यनेगु यानाः थुमेय्‌ अर्थात् फैचा छम्ह बली बियाः आचाजुपाखें पूजा यानाः अन सकलें देवगणयात थःपिसं सयेकाच्वंगु प्याखं मध्येया छुंछुं अंश न्ह्यब्वयेकीगु नं चलन दु । थ्व छगू ल्याखं सयेकूगु प्याखं ब्वयेगु थें नं खः ।

चा पूजां सृष्टि जुइपिं नवदुर्गा गण
जोशीं द्यः दलय्‌ क्वःछिना ब्यूपिं १९ म्ह द्यःत मध्ये गणेद्यः जुइम्हेसियां देपागु लपाय्‌ चिना तइम्ह भचा चिपागु ख्वाःपाः जक दइम्ह महाद्यः सृष्टि जुइवं छसिकथं मेमेपिं द्यःत नं सृष्टि याइ । पुंतय्‌त उकिया जिम्मेवारी बियेगु ज्या हे चा पूजा खः । ख्वाःपाःया सृष्टिकर्ता धाःसा पुंत हे खः । हाल थ्व ज्या याछेँया पूर्ण चित्रकारं यानाच्वंगु दु । तालाक्वःया कुम्हाःतय्‌सं नवदुर्गा गणया ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं कचिगु चा बीगु खः । उकिं ख्वाःपाः दयेकेगुया नापनापं चायागु कचिगु कलश व मेमेगु भारात दयेकी । कलश नवदुर्गा सृष्टिया लागिं महत्वपूर्ण चीज खः । अथे खःसां उकियात उइ मखु । कचिगु हे कलश यंकाः मोहनीया इलय्‌ जलशमाधि स्थलं न्यासः कयाः थ्व नवदुर्गाया हंस उत्पन्न याइगु खः । उकियात नवदुर्गा सृष्टि कथं काइ ।

छेँ लिहांवनीगु
त्वाःया सकसियागु पुजा फये धुंकाः सकलें लय्‌तायेक प्याखं हुलेधुंकाः थीथी बाजं थाकाः नवदुर्गा देवगण द्यःछेँय्‌ लिहाँ वनेत न्हापालाक सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी) च्वनी । देवगण सकसिनं थःथःगु ख्वाःपाः पुयाः, धौबजि प्रसाद कयाः, प्याखं हुहुं लिहाँ बिज्याइगु खः ।

त्वाः मुलेगु
त्वाःया मू थासय्‌ नवदुर्गा द्यःगणपिं खतय्‌ च्वनाः पुजा फया बिज्याइ । त्वालय्‌ सुयां खःयात पुजा बी ल्यंदनिपिनिगु पुजा फयेगुयात त्वाः मुलेगु धाइ । उबलय्‌ फुक्कं द्यःगणपिं बाजं थाकाः नापं बिज्याइ । निर्धारित थासय्‌ दिकाः पुजा फयेगु नापं चीहाकः प्याखं नं हुइ । सुं मनू वये मफुसा व उँसाय्‌ मदुसा द्यःया प्रभावंं हे बांलाना वानेमा धकाः थथे त्वाः मुलीगु खः ।

त्वाः वनेगु
नवदुर्गा प्याखं हुइके यंकेगु त्वालय्‌ न्ह्यखुन्हु सिफ्वःद्यःया खः व किसलिं छायेकेत दिन छू वनेगुु याइ । नवदुर्गा देवगण द्यः छें पिहां बिज्याइबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां जवय दबदबचा व खवय्‌ पात्र ज्वनाः गणया दुजः वनमाला पिहां वइ । लिपा छसीकथं सिफ्वःद्यः (महालक्ष्मी), सिम्बाः, धुम्बाः व कुमारी पिहां बिज्याइ । अले भैलःद्यः, महाकाली, वाराही, ब्रम्हायणी, महेश्वरी, बैष्णवी (भद्रकाली) व इण्द्रायणी पिहाँ बिज्याइ । दकलय्‌ लिपा गणेश पिहाँ बिज्याइ । थथे वनीबलय्‌ लँय्‌ नापलाइपिं द्यःपिन्त भागि यायां थासय्‌ थ्यंकी ।

था पूजा क्षमा पूजा
नवदुर्गा द्यःयाथाय्‌ बारम्बार पूजा जुयाच्वनी । उकि मध्ये था पूजा धकाः कार्तिक महिनां बली बियाः पूजा यायेमाः । तलेजुया मू चुकय्‌ खः प्याखं क्यने यंकेगु लागिं द्यःछेँय्‌ था पुजा जुइ । मू चोकय्‌ प्याखं क्यनेगु झ्वलय्‌ महाकालीं बली बी । अनंनिसें महाकाली तं चायाः सुरुसुरु पिहां वइ । वयात तं क्वलाकेत थाकुइ । थ्व छगू नं नवदुर्गा प्याखंया नियम खः । तलेजुइ प्याखं फुक्कं क्यंसां जात्राया झ्वलय्‌ न्याः लाकेगु जात्रा छता जुइमखु । थथे तलेजुइ प्याखं क्यनेधुंकाः द्यः पिने यंकी ।
वयां लिपा मंसीर महिनां बालाचःह्रेया नवमिकुन्हु जयबागीश्वरी ग्वलय्‌ नवदुर्गाया देवगणयात यंकी । अन छन्हु तयाः न्हापांखुसि न्याः लाकेगु जात्रा जुइ । वयां लिपा मंसीर पुस महिनां यःमरि पुन्हिबलय्‌ मध्यपुर थिमिइ नवदुर्गा द्यः गणयात यंकी । बालकुमारी लागाय्‌ दुगु नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ द्यः तयाः नगदेश, बोडे व गाम्चाय्‌ तकं द्यः यंकी । अन निथाय्‌ न्याः लाकाः च्यान्हु द्यः तया अनं ख्वपय्‌ तुं द्यः लित हइ ।
वयां लिपा लैंचःह्रे थ्यनेवं तोखाय्‌ द्यः यंकी । अनं तुप्या, साङ्ला, चपली, भुइजःसि याना खुन्हु तक तयाः निथाय्‌ न्याः लाकाः लित हइ ।

देवगणं पालन यायेमाःगु नियम
देवगण जुइपिंसं थः गुम्ह द्यः जुयागु खः उम्ह द्यःयाथाय्‌ न्हिया न्हिथं सुथय्‌ वनाः पूजा वनेमाः । अथेहे बहनी अभ्यास यायेगु इलय्‌ झताप्वाः नासःद्यःयाथाय्‌ द्यइके वनेमाः । थुकिया नापं उमिसं थीथी कथंया प्यंगू मू नियम पालना यायेमाः । थुपिं नियमत थथे खः ।
सुयागुं चिपः नये मज्यू
छाडा बोली ल्हाये मज्यू
थः कलाः हे जूसां मिस्त नापं द्यःने मज्यू
सुथय्‌ ख्वाः सिलेवं लाकां मह्याःसें थःम्ह पीठ द्यःयाथाय्‌ न्हियान्हिथं पूजा याःवनेमाः
न्हिया न्हिथं सनिलय्‌ झताप्वाः नासःद्यः व भैलःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वना नित्यपूजा याःवनेमाः ।
थ्व बाहेक नं च्यान्हुइ व प्यन्हुइ उमि नासःद्यःयाथाय्‌ खा बली बियाः पूजा वनेमाः । खास यानाः न्हूगु बोल, न्हूगु चाल वा न्हूगु छुं बिधा सयेके न्ह्यः नासःद्यःयाथाय्‌ बां बली बियाः बिशेष पूजा यायेमाः ।

द्यः गण ल्ययेगु प्रक्रिया
दँय्‌दसं जोशी बःजुपाखें १९ म्ह द्यः गण ल्ययेगु ज्या जुइ । द्यःगणय्‌ दुथ्याःगु प्यंगू त्वाः पाखें पालंपाः थुम्ह थुम्ह द्यः थ्वयात वनी धइगु ल्याखं जोशी बःजुं द्यः जुइपिनिगु पाः क्वछिइगु खः । थ्व ज्या गथांमुगः चःह्रे स्वयां न्ह्यः हे जुइ । गथांमुगः चःह्रेया न्हापायागु बिहिवाः वा आइतवाः लाकाः थ्व प्रक्रिया न्ह्याइ । पाः हिलेगु व पाः बिइगु ज्या तकं थ्व झ्वलय्‌ जुइ । द्यः दलय्‌ १९ म्ह द्यःया जिम्मेवारी श्रावण महिना दुने क्वचायेकी । वयां लिपा नकिंपाखें सकसितं अनुमोदन यानाःलिं द्यः गणया ज्या खँ न्ह्याइ । नकिं ल्ययेगु ज्या द्यः ल्यये स्वयां न्हापा जुइगु खः । दँय्‌दसं सु व सु छु छु द्यः जुल धइगु धलः पौ हे द्यः दलय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दइ । व कथं प्यंगू त्वाःया पाः छसिकथं हिलाः हिलाः वनीगु खः ।
क्वाठण्डौ पाः, इनाः पाः, त्वछेँ पाः व झरौ पाः धकाः द्यः दलय्‌ प्यंगू त्वाःया पालंपाः द्यः जुइमाःगु न्ह्यथनातःगु दु । न्हापां नवदुर्गा द्यः गण ल्ययेत नकिं निं क्वछिनेमाःगु परम्परा दु । नायः नकिं ल्ययेगु ज्या, द्यः क्वछीगु ज्या वा १९ म्ह नवदुर्गाया द्यः निर्धारण यायेगु ज्या पूवंकाः गथांमुगः चःहे्र लिपा न्हियान्हिथं द्यःछेँय्‌ द्यः जुइपिनि प्याखंया अभ्यास न्ह्याइ । अथे अभ्यास यायेत च्वनेबलय्‌ नं द्यःगण जुयाः म्हितीपिंसं सुयागुं चिपः नये मज्यू, छाडा बोली ल्हाये मज्यू, मिस्त नापं द्यने मज्यू व गुम्ह सु द्यः जूगु खः व सुथन्हापां दनाः ख्वाः सिलाः उम्ह द्यःयाथाय्‌ वनाः पूजा याः वनेमाः । न्हिया न्हिथं थथे खालि तुतिं थःथःगु पीठ द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु व बहनी नासः झताप्वाः त्वालय्‌च्वंम्ह नासःद्यःयाथाय्‌ धुं धुपाँय्‌ ज्वनाः नित्यपूजा वनेगु शिष्य द्यःपिनिगु अनिवार्य नियम खः ।

नवदुर्गा गण
ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली व महालक्ष्मी यानाः च्याम्ह पीठ देवीयात प्रतीक छ्यलाः अष्टमातृका देवी सृष्टि यानातःगु खःसां उकि त्रिपुरासुन्दरीयात नं दुथ्याकाः नवदुर्गा धयातःगु खः । वास्तबय्‌ च्याम्ह देवी मध्ये नं बालकुमारी कथं इन्द्रायणी सिफ्वःद्यः छम्ह मू द्यः कथं काइ । खतय्‌ च्वनीम्ह जुयाः वया ख्वाःपाः द्यः दइमखु । महालक्ष्मीया नं ख्वाःपाः दइमखु । अथेनं प्याखं हुलीपिं गुम्ह जक दइगु खःसां देवगण ल्याः खायेबलय्‌ धाःसा मुक्कं झिंगुम्ह ल्याःखाइ । उकि ताः, सिछ्या व खिंयात नं ल्याः खाइगु खःसा नायः, नकिं नं देवगणय्‌ दुथ्याइ । अथे जुइबलय्‌ ख्वा पाः झिंस्वपाः, सिफ्वः द्यः, ताः, खिं, सिछ्या, नायः व नकिं यानाः मुक्कं झिंगुम्ह देवगणयात नवदुर्गा देवगण धकाः धयातःगु दु । त्रिपुरासुन्दरीया प्रतीक कलश छगः जक दइ । वहःया सिफ्वः द्यः नं समग्र नवदुर्गां माने याइम्ह द्यः खः । द्यः ब्वइबलय्‌ व भ्वय्‌ब्व तइबलय्‌ नं १९ ब्व तइ ।

नवदुर्गा जात्रा चले यायेत माःगु झिंप्यथी जाति
आचाजु (कर्माचार्य)
नवदुर्गायात तान्त्रिक द्यः कथं कयातःगु दु । थीथी विधि विधान फुक्कं तन्त्रमन्त्रया भरय्‌ जुइगु जुया कलशं लः जल तुया हयाः नवदुर्गाया सृष्टि यायेगु ज्यानिसें विधिवत रुपं ख्वाःपाः पतिकं जीवनदान बीगु ज्या, प्याखं स्यने धुंकाः उमित दीक्षित यायेगु ज्या फुक्कं आचाजुया रोहबरय्‌ जुइ ।
कपाली
कपाली वा जुगीतय्‌सं म्वाहालि पुइका हाकुज्या प्रजापति जातिया तलाक्वः त्वालय्‌ कलश व ख्वाःपाः दयेकेत चा झ्याःवनेगु चलन दु । उकिं थ्व नवदुर्गा जात्रा जुगीतय्‌गु प्रत्यक्ष संलग्नता दु ।
जोशी
जोशी बःजुं १९ म्ह द्यः जुइपिनि नां क्वःछी । गथांमुगः चःह्रे न्ह्यः थ्व ज्या नवदुर्गाया द्यःछेँय्‌ च्वना याइ । अथे यायेवं द्यःतय्‌ जिम्मेवारी चूलाना न्हूपिं द्यः जुइपिनि अभ्यास न्ह्याइ ।
द्योला
द्योला जातिं मूबाहां लिकेगु लागिं फाचा बाहां कथं लःल्हाइ । मूबाहां लःल्हायेगु ज्या द्योलातय्‌सं याना वयाच्वंगु जुया नवदुर्गा देवगणया जात्राया निंतिं द्योला जाति नं माः ।
नाय्‌
खःमेय्‌ चीगु, खःमेय्‌ स्यायेगुनिसें खःमेयात पाता कसे यानाः चिनाः हिनू लुइकेगु ज्या नाय्‌ जातिं याइ । उमिसं हे तलेजुइ नं स्याक्वत्याक्व याइगु खः ।
पुं (चित्रकार)
नवदुर्गाया ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या आः तकं पुं चित्रकार जातिं याना वयाच्वंगु दु । याछेँ त्वाःया पुंतय्‌सं दँय्‌दसं नवदुर्गा देवगणया झिंस्वपाः ख्वाःपाः दयेकी ।
बेताल
हाकुसुवाल वा बेताल जातिं ब्रम्हायणी ख्वाःपाः लःल्हाइगु इलय्‌ गुजुगुजु याकेगु धकाः ख्वाःपाः लःल्हानाकाःपिं द्यःतय्‌त दुरु, अय्‌लाः व थ्वँ स्वक्व स्वक्व त्वंकाः अनुमोदन याकी ।
मानन्धर
मानन्धर वा साय्‌िमतय्‌सं कँ पुयाः साथ बी । द्यः ख्यलं दुत हयेगु इलय्‌ व मेमेगु इलय्‌ नं मानन्धर समुदायं थःपिनि बाजं पुयाः नवदुर्गा द्यःयात लसकुस यायेगु याना वयाच्वंगु दु ।
माली
नवदुर्गा जात्राय्‌ माली जाति बनमालीतय्‌ प्रत्यक्ष संलग्नता थुकि दयाच्वंगु हे जुल । दँय्‌दसं ख्वाःपाः काःवनेगु, प्याखं स्यनेगु व प्यंगू परम्परागत त्वालं द्यः दलय्‌ स्वयाः पाः कायेगु यानाः गथु, गाथा, माली, बनमाली वा उजाजु जातिं हे जात्रा चले यानाच्वंगु दु ।
मारिखू ज्यापु जाति
क्वाठण्डौं लागाय्‌ च्वनीपिं मारिखू ज्यापु जातिं नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ खःमेय्‌ लहीत हइगु इलय्‌ घाँय्‌ लयाहयाः खःमेय्यात आहारा चूलाकेगु यानाच्वंगु खः ।
राजोपाध्याय
राजोपाध्यायतय्‌सं लाय्‌कुलिइ यंकाः नवदुर्गायात मोहनि लिपा कय्‌तापूजा, इही थेंज्याःगु दशकर्म याइ । उमिसं नवदुर्गायात लाय्‌कुलिइ थःगु हे चोकय्‌ सःता उकथंया थीथी ज्या यानालिं जक नवदुर्गा न्या लाकेगु जात्रा यायेत तयार जुइ ।
शाक्य
शाक्यपाखें नवदुर्गाया तिसा दयेकेगु ज्या याना वयाच्वंगु दु । उकिं घंगला व मतू दयेकेत उमिगु भूमिका दु ।
हाकुज्या (कुम्हाः)
क्वःने च्वंपिं हाकुज्या प्रजापति जातिं ख्वाःपाः दयेकेत हाकुचा वा द्यःचा फ्याइ । उमित ब्रम्हायणी द्यः श्रृष्टि जुइ कुन्हु भजन ज्वनाः वइबलय्‌ ब्रम्हायणीया ल्हातं खःमेय्या लाया छुयाला तयाः समय्‌बजि दान यायेमाः ।
ह्याउँज्या प्रजापति
ब्रम्हायणी द्यःयाथाय्‌ ख्वाःपाः ब्वइगु इलय्‌ ब्वइगु थीथी कथंया कुलिंचा, पाचा, मनपा व हि क्वंचा थःनेया ह्याउँज्या कुम्हाःतय्‌सं बीगु खः । उकिं थ्व नवदुर्गा देवगणपाखें थःनेया कुम्हाःतय्‌त येँयाःबलय्‌ तलेजुया क्वाति दान यानाः थज्याःगु भारा तलेजुइ तकं यंकाः छ्यलेगु यानातःगु दु ।

अनिकालय्‌ वा वयेका बीम्ह हरहर महाद्यः

बखत जुयाः नं वा मवल धाःसा मनूत हरहर महाद्यःथाय्‌ पुजा वनी । उकिं हरहर महाद्यःयात वा वयेकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । ख्वप देय्‌ न्हापा सुडाल लागाय्‌ लानाच्वंगु धाइ । अन लिक्क हे हरहर महाद्यः दु । ख्वपय्‌ असार सुरु जुयाः नं वा मवल धाःसा हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां अन च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वंवनेगु चलन दु । अन अथे वनेत नं भ्वय्‌ ज्वरे याना यंकेमाःगु जुयाः सुथंनिसें बजि, जाकि, आलु, पालु वा लाभा सुयाके छु छु दु व व हापं तयाः त्वालय्‌ मनूत म्ये हाहां चाःहिली । छुं दँ न्ह्यःतकं ख्वपय्‌ थथे हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां लखं लुकाः वा वःगु भाःपाः असारं त्वाः त्वालय्‌ चाःहिलेगु चलन दु । उगु इलय्‌ सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वनेत वनीगु खः । अन बासीद्यः वा नागःद्यः क्वबियाच्वंम्ह द्यः हे हरहर महाद्यः खः । लः मदया वा पिये लिपा लायेवं नं ख्वपया ज्यापुत मुनाः थुम्ह सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःया पुजाय्‌ वनी ।

असत्य न्हंकीम्ह भगवती द्यः

ख्वपय्‌ न्याय निसाफ याइम्ह व असत्ययात क्वत्यलाः सत्ययात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं भगवतीयात माने यानातःगु दु । ख्वपया माहेश्वरी पीठय्‌ खुसि नापं हे झिंच्यापा ल्हाः दुम्ह भगवतीया मूर्ति दु । अथे हे यःसिं ख्यः नापं भगवती द्यः दु । अन नं झिंच्यापा हे ल्हाः दुम्ह खः । भगवतीस्थान धयातःगु थ्व द्यःयात दछिया छक्वः जात्रा नं यानाः क्वाछेँय्‌ तयेहइ । थथे असत्ययात क्वत्यला सत्यया पँ लिनाच्वंपिंत उत्साहित याइम्ह द्यः कथं थ्व भगवती द्यःयात हनातःगु दु । मनूत माहेश्वरी स्नान यायेत वनीगु इलय्‌ व चुपिंघाटय्‌ ख्वाः सिलेत वनीगु इलय्‌ भगवतीयाथाय्‌ वनी ।

अह्रिं चाःगु लंकाबीम्ह दुम द्यः

मस्त अह्रिं चाल वा ख्वजक ख्वयेगु यात धाःसा इनाचों ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌सं च्वंम्ह दुम द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी । अथे पूजा वनेवं मस्त अह्रिं चाःगु लनी । नयेगु, त्वनेगु तकं मयासें गंसि जुइगु वा सुनं मजिउपिसं थिल धाःसा अह्रिं चाइगु विश्वास दु । अथे जुइवं ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌ माहेश्वरी पीठया तँय्‌नं च्वय्‌ देपापाखे स्थापना यानातःगु पीठ थें च्वंगु मूर्ति छुं तयामतःगु दिगुद्यः थें अथें लँय्‌ स्थापना यानातःगु दुमाद्यः पुजा यायेत वनी । अन पुजा यानाः मचायात द्यः अनि याकेवं अह्रिं लनी ।

आखः सयेकाबीम्ह ससुद्यः

विद्या, ज्ञान बीम्ह द्यः कथं ससुद्यःयात हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ल्हासापाक्व ससुद्यः तसकं नांजाःम्ह ससुद्यः खः । मञ्जुश्री नं धाःम्ह उम्ह द्यःयात ख्वपया त्वाः त्वालय्‌ साला हयातःगु दु । आखः सयेका बीम्ह द्यः धकाः आखः ब्वनाच्वंपिं मस्त श्रीपञ्चमी जःखः ल्हासापाक्व ससुद्यःथाय्‌ थ्यंक न्यासि हे वनी । हाल गाडी व निजी साधन चले जुयाःलिं लँ नं पीच जूगु थ्व थासय्‌ मेम्ह नं सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानाबिउगु दु । नाप नापं ख्वपया सूर्यमढी, थालाछेँ, यःसिंख्यः, ब्रम्हायणी, सरस्वती ख्यः नापं आपालं थासय्‌ विद्या, ज्ञान व आखः सयेकाबीम्ह द्यः ससुद्यः विराजमान दु ।

कपाः स्याःगु लंका बीम्ह कपाख्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं ५ यःसिं ख्यलय्‌ च्वंगु भद्रकाली द्यःया न्ह्यःने गाः प्वाकः वंक दयेकातःम्ह छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःया छ्यं मदुगु मूर्ति छगू थस्सः पायेकाः तयातःगु दु । मनूत भद्रकालीइ द्यइके वनेत वइगु इलय्‌ अन अथें चाःहिलाः पूजा यानावनी । मेला जुइगु इलय्‌ नं अन चाःहिले माःगु कारणं मनूत लिकुनी । छिन्नमस्ता द्यः थें थ्व छ्यं ध्यनाः म्ह जक ल्यं दयाच्वंम्ह द्यः पुजा यायेवं छ्यं स्याःगु लनी धइगु विश्वास दु । थः जहान परिवार वा छेँजः सुयां छ्यं स्यात वा कपाः स्यात धाःसा थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा याःवनेगु चलन दु । स्वयेबलय्‌ मुलकत्ता थें बांलूम्ह थ्व द्यः गालय्‌ क्वय्‌ लानाच्वंगु दु । भद्रकाली परिसरय्‌ जगतिइ द्यःया जवपाखें थ्व कपाःस्याः द्यः दु । मनूतय्‌सं यःसिं ख्यलय्‌ विश्वनाथ बाबा यःसिं थंगु स्वयेत वःगु इलय्‌ तान्त्रिकं दुसुलावंगु विश्वनाथ बाबायागु छ्यं इंचां ध्यनाःलिं ल्यंदनिगु म्हब्व उगु गालय्‌ लानाच्वंगु धकाः नं धायेगु याः ।

कुलया द्यः दिगु द्यः

दिगुद्यः कुलया द्यः खः । थःगु कुल सु व गनं वयापिं खः धइगु कथं कुलदेवता दिगुद्यः हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ख्वँह्र, लानिपुखू, तःपुखू, ब्रम्हायणी व दुगुद्यःचा धइगु थाय्‌ दिगु पूजा याइम्ह मूर्तिविहीन दिगु द्यः स्थापना यानाः पुजा यानातःगु थाय्‌ खः । थ्व द्यः पुजा याइपिं जाति स्वयाः वयागु कुल व घराना म्हसीकी । थुकथं कुलया इज्जत ल्यंकीम्ह द्यः कथं थ्व द्यः हनी ।

कै लंकीम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः

मनूतय्‌ प्यनय्‌ अलःकै वल धाःसा वंगलसिमा पुजा यायेत वनी । ब्रम्हायणी पीठ, माहेश्वरी पीठ वा थीथी थासय्‌ च्वंगु पीठ द्यःथाय्‌ नापं दुगु वंगलसिमा चाःहिलाः उम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः चाःहिलाः पुजा यायेवं थथे कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु । अथे यानां नं मजिल धाःसा सुलः सकि नयाः उगु वंगलसिमाय्‌ पसूकां हिनाः धुं धुपाँय्‌ तयाः पुजा यानाः सिन्हः तियाः वइ । थथे यायेवं अलः कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु ।

चाभारा छियेगु सयेका बीम्ह बिक्माः द्यः

विश्वकर्मा कुम्हाःतय्‌सं हनातःम्ह द्यः खः । विश्वकर्मायात नेवाःतय्‌सं बिकमाःद्यः धाइ । मोहनिया इलय्‌ कुम्हाः जाति सकसियां उम्ह बिकमाः द्यःथाय्‌ बाहां स्यानाः भ्वय्‌ नइ । थः इष्टदेवता कथं कुम्हाःतय्‌सं बिकमाः द्यःयात हनातःगु दु । चाभारा छियेगु छगू

अद्भूत शीप खः । थ्व शीप सयेका बीम्ह द्यः कथं बिकमाःयात हनातःगु खः । ख्वपया तलातुंथि धाःगु दतात्रयं सूर्यमढी वनेगु थाय्‌ ९ वडाय्‌ छथाय्‌ हे जक बिकमाः द्यः विराजमान दु । थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा वनाःलि जक कुम्हाःत गामय्‌ भारा दयेकेत वनी । थथे यानाः खा स्यानाः भ्वय्‌ नयेगु चलनयात द्यःकाये भ्वय्‌ धाइ । द्यःकाये भ्वय्‌ नयाः प्यन्हुया दुने ज्यालु वनेगु धकाः स्वला प्यला तकं थः जहान परिवार त्वःताः कुम्हाःत चाया भारा छीत लम्जुंग, गोर्खा, दमौली, जनकपुर, रामेछाप लगायतया जिल्ला थ्यंकाः न्यासि वनाः अन उम्ह द्यः स्थापना यानाः ज्या यायेगु चलन दु ।

छुं दुःख ब्यूगु नियन्त्रण यानाबीम्ह छुमाः गणेद्यः

छेँय्‌ छुं दुःख बिल धाःसा अथे मजुइमाः धकाः ख्वपया ब्यासी तँ च्वय्‌ विराजमान छुमाः गणेद्यःथाय्‌ पूजा वनी । अन पुजा यायेवं छेँय्‌ वा, छ्व व अन्न नयाः दुःख बीपिं छुँत वये फइमखु धइगु विश्वास दु । छुँ

माःहनावःगु खनीगु मभिं धाइ । अथे छुँत वं वयागु वं वयागु न्हिप्यं ज्वनाः वःगु खनेवं तसकं मभिं वा छेँजःपिं थःथितिपिं सुं सिना वनेयः धकाः नं ग्यानाः छुमाः गणेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु ।

ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह लक्ष्मीनारायण द्यः

ख्वपया नासमना त्वालय्‌ छगः देगः दु लक्ष्मीनारायण । उम्ह द्यःयात ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । सुयां ज्वनाकै वल धाःसा अनलाक हे पुंतय्‌त सलचा च्वके बियेगु व उम्ह लक्ष्मीनारायण द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु ख्वप दुनेया पुलांगु चलन खः । अथे पुजा वनेवं ज्वनाकै वःगु लनी धायागु धारणा दु । लक्ष्मीनारायण द्यःया आः सिमेन्ट छ्यलाः व्यवस्थित

यानातःगु दुसा थ्व द्यः तसकं कलात्मक तःधिकःम्ह साधे तीन फिट तःजाःम्ह बांलाःम्ह द्यः व मूर्ति सहितया द्यः खः । पूर्वाभिमुख थ्व द्यः लं भचा च्वय्‌ भचा दबू थें दयेकाः व्यवस्थित यानाः दयेकातःगु दु ।

तंगु चीज लुइकाबीम्ह बालकुमारी द्यः

ख्वपया वडा नं. ९ यामि सिकय्‌ छम्ह द्यः दु बालकुमारी । सुयां छुं चीज तन धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेवं लुयावइ धाइ । थःथिति हे तंपिं, थीथी वस्तु तंपिं व सरसामान गन तल धइगु ल्वःमन धाःसां नं अन पुजा वनेगु चलन दु । थुम्ह द्यः परिक्रमा

यायेमाःगु जूगुलिं चिब्यागु लँ जूसां सापारुं यामिसिके जुकाः सापारुया लँ तयार यानातःगु दु । उबलय्‌ उम्ह द्यःयात जवय्‌ लाकाः सापारुं याः चाःहिली । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह हे द्यःयात तंगु लुइका बीम्ह द्यः कथं हनाः पुजा यायेगु चलन आः तक नं दनि ।

तःकै लंकाबीम्ह सितला माजु

तःकै तसकं चासुइगु व हिइसे च्वनीगु कै खः । ख्वाः हे बिरुप यानाबीगु थ्व कै छगू इलय्‌ तसकं महामारी कथं न्यनावंगु खः । ख्वपया ख्वँह्रय्‌ छम्ह द्यः दु सितला माजु । अन पूजा यायेवं तःकै वःगु लनी धयागु विश्वास दु । तसकं हे मि पूगु थें च्वंक धाये चासुइगु उगु कै सिचुकेत थ्व द्यइके वनेगु चलन दु । न्हापा वासः यायेगु चलन मदुगु इलय्‌ व तःकैया वासः खोप पत्ता लगे मजूनिगु इलय्‌ सितला माजु व बछला माजुयात नापं तयाः पुजा याइ । ल्वय्‌ लंकीम्ह बछला माजु, सिचुका बीम्ह सितला माजु धकाः ख्वपय्‌ सितला माजु द्यःया म्ये नं हालेगु यानातःगु दु ।

थीमत्यः गडबड मजुइकीम्ह अष्टलिंगी भैरव

ख्वपया वडा नं. ८ झतापाः गल्ली क्वय्‌लाछि त्वालय्‌ लँय्‌सं अथें थनातःगु तःजाःगु ल्वहं छगः दु । उगु ल्वहं हे अष्टलिंगी भैरव द्यः खः । अन पुजा वइबलय्‌ किसली छायाः उम्ह तःधिकःम्ह अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइ । उम्ह मिसाया वयां लिपा बांलाक थीमत्यः जुइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ नवदुर्गां चथाःकुन्हु फै स्याइगु खः ।थन पुजा वइबलय्‌ छ्वय्‌ला माः सुकाय्‌ हनाः अष्टलिंगी भैरवयात क्वखायेके थें यायां उम्ह थीमत्यः गडबड जूम्ह मिसां अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइगु खः । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह जक अष्टलिंगी भैरव दु, गुम्हेसित पूजा यायेवं मिस्तय्‌ थीमत्यः जूगु पाय्‌छि जुइ धाइ ।

थ्वँ अय्‌लाः बांलाका बीम्ह च्वंगा गणेद्यः

ख्वप नगरं पश्चिम भेगय्‌ छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःयात च्वंगा गणेद्यः धाइ । उम्ह द्यःयाथाय्‌ थ्वँ, अय्‌लाः कायेबलय्‌ भिनेमा धकाः थ्वँ, अय्‌लाः तयाः अमय्‌ज्वलं तयाः पुजा वनेगु चलन दु । अन छेँय्‌ छेँय्‌नं थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिनेमा धकाः पुजा यायेगु व अन पुजा वनेगु इलय्‌ छेँजःपिं मुनाः थः नं अनसं च्वनाः थ्वँ, अय्‌लाः त्वनाः समय्‌बजि नयाः वयेगु चलन दु । ख्वपया थ्व च्वंगा गणेद्यः थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिंकीम्ह द्यःकथं बिस्काः जात्रा न्ह्यः चैत महिनाय्‌ आपालं मनूत थ्व द्यःयाथाय्‌ वयेगु याइ । बिस्काःया भ्वजय्‌ त्वनेगु अय्‌लाः भिंकेमा धकाः भाकल यानाः थन थथे पुजा वइगु खः ।

दम मुसु लंकाबीम्ह च्वकिं अजिमा द्यः

मनूतय्‌ दम अप्वल वा ताः ई तकं मुसु वयाच्वन धाःसा च्वकि अजिमा द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी । अन पुजा वनकि दम व मुसु वःगु लनीगु विश्वास दु । ख्वपया खौमा त्वालं इताछेँ त्वालय्‌ वनेगु लँय्‌ नवदुर्गां न्या लकीगु थासय्‌ बँय्‌सं अथें च्वकिं अजिमा स्थापना यानातःगु दु । मत बीगु ल्वहँ छगः जक थनातःगु छपाः तःपाःगु पिखालखु थेंच्वंगु थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेवं छेँजःपिनि दम व मुसु लनीगु धारणा दु । अन पुजा यायेत वइपिंसं छुं नं लित यंके मजिउ धकाः फुक्कं ज्वलं प्वंकाः पुजाभः सिलायंकी । थज्याःम्ह हे च्वकिं अजिमा यःसिं ख्यः परिसर वनेगु खँलाँ क्वचाइथें च्वंगु थासय्‌ च्वंगु फल्चाया देपापाखे नं दु । अन नं दम व मुसु वइबलय्‌ पुजा वनी । ख्वपय्‌ थ्व निगू थासय्‌ दम व मुसु वःगु लंका बीम्ह च्वकिं अजिमा दु । अन नं छुं विशेष मूर्ति मखुसें ल्वहं व छेपु जक अथें लँय्‌सं बँय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्वहे च्वकिं अजिमा द्यः खः ।

धन अप्वयेका बीम्ह तिनिगः बाराही द्यः

ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमि नगरपालिका अन्तर्गत बोडेय्‌ लानाच्वंगु तिनिगः छगू पुलांगु बस्ती खः । अनया जंगलय्‌ छम्ह द्यः दु नीलबाराही, तिनिगः बाराही । धनबाराही नं धाइम्ह उम्ह तिनिगः बाराही द्यःयात धन अप्वयेकाबीम्ह द्यःकथं पुजा याइ । ख्वपया मनूतय्‌ शनिवाः शनिवाः पतिकं चैत महिनां अन पुजा वनेगु चलन दु । छुं न्हूगु सीप, बाजं सयेकल धाःसां नं पुजा यानाः पिकनिक वनेगु थाय्‌ नं थ्व तिनिगः बाराही हे खः । कय्‌तापुजा, इहिपा थेंज्याःगु भ्वय्‌ क्वचायेवं भ्वय्‌ सिधयेकेगु थाय्‌कथं धन अप्वयेकाबीम्ह थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी ।

न्यासि वने सयेकाबीम्ह इनरे गणेद्यः

सुं मचा दछि फुत नं न्यासि वने मसल धाःसा ख्वपया इनारे गणेद्यः सूर्यविनायक द्यइके वनेगु चलन दु । अन त्वाथ गयेकेवं न्यासि वनेसइ धइगु धारणा दु । अथे जुयाः अन मनूत न्यासि वने सयेकेत वयागु धकाः थः दछि दत्या दुपिं मस्त ज्वनाः पुजा यायेत वइ । अनया उगु त्वाथः गयेवं मचा न्यासि वने सइ धइगु जन विश्वासं मां बा वा थःथितिपिंसं निखे निपा ल्हाः ज्वनाः धुकुधुकु यानाः ल्ह्वनाः नं उगु त्वाथः गयेकेगु चलन दु । इनारे गणेद्यः न्यासि वने सयेका बीम्ह गणेद्यः कथं माने यानातःगु दु । थथे ई त्यलं नं न्यासि वने मसल धाःसा स्वनिगःया थाय्‌थासं थन द्यइके वयेगु चलन दु ।

न्ववाये सयेकाबीम्ह यातु गणेद्यः

ख्वपया पूर्वी लागाय्‌ बाहारे पूखू नापं छम्ह द्यः दु । यातु गणेद्यः धाःम्ह उम्ह द्यःयाथाय्‌ मस्त दछि निदँ दतं नं खँ मसल धाःसा खँ सयेकेत वा न्ववाये सयेकेत वइ । खँ ल्हाये मसःपिं मस्त ब्वनाः द्यइके पुजा यानाः अन पुजा व मचा अथें त्वःताः उमि अभिभावकत सुलाच्वनी । उम्ह मचा थः अभिभावक मखनेवं अथें ख्वयाहइ । अथे ख्वयेवं वयां लिपा मचां खँ ल्हाये सइ धइगु धारणा दु । येँ, यल व ख्वपया थाय्‌थासं थुगु यातु गणेद्यःथाय्‌ खँ सयेकेत वयापिं धकाः वयेगु चलन दु ।

न्हाय्‌पं स्याःगु लंकाबीम्ह न्हाय्‌पंस्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं. ९ स्थित वाकुपति चाँगुनारायण द्यःयाथाय्‌ द्यःया न्ह्यःने जवपाखे छम्ह सूर्यनारायण द्यः दु । मनूतय्‌सं सुयां न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह सूर्यनारायण द्यःयात चिकं लुका बीगु चलन दु । न्हाय्‌पंस्याःद्यः नं धाइम्ह सूर्यनारायण द्यः कडा चटान थें रुप छुं मदुगु तर मि प्वालाप्वाला च्यानाच्वंगु थेंज्याःगु रुपय्‌ निर्माण जुयाच्वंगु दु । अन मनूत न्हाय्‌पं मतालकि, मस्तय्‌ न्हय्‌न्हुज्वर वलकि व थीथी कारणं न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ सुमिचां चिकं लुका बीत वइ । अथे यायेवं न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धइगु धारणा दु । सूर्यनारायण नं नारायणद्यःया छगू रुप खः ।

प्वाथय्‌ दयेका बीम्ह ऋषेश्वर महादेव

ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ दारी ग्वाय्‌ ताःहाकम्ह महाद्यः छम्ह दु । वयात ऋषेश्वर महादेव धाइ । ब्याहा यानाः ताः ई तकं प्वाथय्‌ मन्त धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः द्यःयात घय्‌पू वनेगु चलन दु । द्यःयात विधिवत् रुपं पुजा याये क्वचायेकाः वयात मिस्तय्‌सं घय्‌पुइ । अथे यायेवं ब्याहा जुयाः नं ताः ई तकं प्वाथय्‌ मदुपिं मिस्तय्‌ प्वाथय्‌ दइगु विश्वास दु । ऋषि पञ्चमीकुन्हु थ्व द्यःया मेला जुइ ।

बल्लाकाबीम्ह हनुमान द्यः

हनुमानयात पृथ्वी हे ल्ह्वना तयेफुम्ह द्यःकथं काइ । रामभक्त हनुमानया मूर्ति ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ च्वंगु रामसीता देगः न्ह्यःने दु । तःधीम्ह हनुमान नं धयातःम्ह उम्ह हनुमानया मूर्ति स्थापना यासांनिसें उगु थासं बाःवनीगु खुसिया नां हे हनुमान्चा खुसि वा हनुमन्ते नदी जूवन । ख्वँ¥हय्‌ थें हे माहेश्वरी पीठ, बाराहीस्थान, कासानय्‌ नं हनुमानया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह द्यःयात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । पहलमान स्यनीपिं, बल तूगु ज्या यायेमाःपिंसं उम्ह द्यःयात पुजा याइ । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात पूजा यायेगु व अनि यायेगु ज्या याये मत्यः धायेगु चलन दु । उकथं ख्वपया थीथी पीठ व घातय्‌ स्थापना यानाः भुयू सिन्हः म्हछिं इलातःपिं हनुमान द्यःयात मिस्तय्‌सं पुजा व अनि यायेगु मयासें छखेलिक वनी । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात थियाः पूजा यात धाःसा माकः मचा बुइयः धइगु जनविश्वास दु ।

बाजं, भजन व म्ये सयेकाबीम्ह नासःद्यः

न्हापा न्हापा त्वाःत्वालय्‌ भजन स्यनेगु चलन दु । थथे भजन स्यनेगु इलय्‌ भजन पिथनेत नासः द्यःयाथाय्‌ वनी । न्हियान्हिथं बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ आखालं हे शिष्य मस्त मुनाः नासःद्यःयाथाय्‌ धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः वनेगु चलन दु । थ्व चलन ख्वपय्‌ आः तक नं दनि । नासःद्यःयात प्याखं व बाजं स्यनीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । भजन, बाजं वा म्येया अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्यत न्हिंन्हिं उम्ह द्यःयाथाय्‌ वइसा बाजं वा भजन पूरा अभ्यास यानाःलि पिथनेगु इलय्‌ ला थन बाहां स्यानाः हे भ्वय्‌ नयेमाः ।

ख्वपया नासःमना त्वालय्‌ ताःहाःगु वा तःजाःगु नासःद्यःया देगः दु । अथेंतुं थःनेपाखे नासः क्वलांचा, इनाचोय्‌ नासःचा धाःगु थाय्‌ व तःधीम्ह अजाजु द्यःयाथाय्‌ नं नासःद्यः दु । त्वाःत्वालय्‌ दुपिं नासःद्यःयाथाय्‌ थथे बाजं, भजन वा म्ये हालेगु सयेकाच्वंपिंसं भाकल यानाः पुजा याःवनी ।

बालीनाली बांलाकाबीम्ह लक्स द्यः

कामारुकामाक्षं बुंगद्यः हयेवं ख्वपय्‌ तयेगु कथं जुजु नरेन्द्रदेवं ख्वप जिल्लाया तापालाछि त्वालय्‌ देगः दयेकूगु जुयाच्वन । अन बुंगद्यः महयेवं थःगु हे कथं लोकेश्वर लक्स द्यः स्थापना यात धाइ । उम्ह द्यःयात अन्न अप्वः सयेकाबीम्ह वा सहकालया द्यः कथं हनातःगु दु । थःपिनि बुं यक्व अन्न सयेमा धकाः अन्न, तुसि, कय्‌गू, किगः, कःनि तयाः अन पुजा वइ । लसकः द्यइके पुजा यायेवं अन्न अप्वः सयेकाबी धायेगु चलन दु । न्हापा मानन्धर समुदायया सघन बस्ती दुगु तू पाइगु थाय्‌ तू पा लाछि हाल तापालाछि नापं थ्व द्यः आः नं न्हियान्हिथं पुजारी तयाः हे पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ करुणामय लोकेश्वर स्थापना याना पुजा यानातःगु खः । थःपिनि बुँई छुं छगू न्हूगु चीज सयेवं न्हापां थन निं छाये हयेगु चलन दु । अथे यायेवं द्यः लय्‌ताया अप्वः बाली बांलाइ धाइ ।

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकाबीम्ह भिंद्यः

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकेगु लागिं ख्वपया दतात्रय न्ह्यःने व भिसिंख्यः धयातःगु आदर्श चोक नापं यःसिंख्यलय्‌ वनेगु लँय्‌ स्थापना यानातःम्ह गय्‌ भिंद्यः परदेशी भीमसेनयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । अन खा स्यानाः वा दुगु हे स्यानाः भ्वय्‌ न्यायेकल धाःसा थःगु आम्दानी अप्वइगु विश्वास दु । थ्व व्यापार व्यवसाय अप्वयेका बीम्ह द्यः कथं कयातःम्ह द्यः खः । याछेँ नं छम्ह कलात्मक भीमसेनया मूर्ति दु । व्यापार व्यवसाय चले यानाच्वंपिसं थःगु पसः वा व्यापारिकस्थलय्‌ नं ग्वाखं, मथ वा अंगलय्‌ जूसां भिंद्यः कथं मूर्ति, तस्वीर वा ल्वहं छगः जूसां स्थापना यानाः बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपं पिने च्वनेत वनाच्वंपिंसं थःगु बस्ती छम्ह छम्ह भिंद्यः दयेकातःगु दइ ।

भुखाचं बचे याना बीम्ह भुखाय्‌ द्यः

भुखाय्‌ ब्वइबलय्‌ भुखाय्‌ द्यः तंचाल धाइ । मनूतय्‌सं थ्व पृथ्वी छम्ह बल्लाःम्ह हनुमान द्यवं ल्ह्वनातःगु विश्वास याइ । वया त्यानुल धायेवं छखे ब्वहलं मेखे ब्वहलय्‌ पृथ्वी दिकेत पाः हिल धाःसा भुखाय्‌ ब्वइ धाइ । यदि भुखाय्‌ ब्वल धाःसा मनूत दुर्घटनाय्‌ लानाः सीफु । अथे मजुइमा धकाः भुखाय्‌ द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपया साःकुलानय्‌ नितँ जाःगु देगः दयेकाः भुखाय्‌ द्यः स्थापना यानातःगु दु । भुखाय्‌ ब्वःसां थःपिंत छुं मजुइमा धकाः उगु मूर्ति पूजा याइ । विक्रम संवत् १९९० सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः

पुनःनिर्माण याःगु उगु भुखाय्‌ द्यइके वंगु २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः नं अन आपालं मनूत क्षमापूजा यायेत वःगु खः । थज्याःम्ह हे भुखाय्‌ द्यः यःसिंख्यः परिसर गय्‌ भिंद्यःया न्ह्यःने सरस्वती द्यःयाथाय्‌ नं दु । अन नं खुल्ला रुपं पःखाः दनाः घेरे यानातःगु भुखाय्‌ द्यः दु । उगु थासय्‌ नं २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः मनूत म्वःम्वः पुजा यायेत वनेगु यानाच्वंगु खः । ख्वपय्‌ साःकुलानय्‌ व यःसिंख्यलय्‌ निथाय्‌ हे जक भुखाय्‌ द्यःया अस्तित्व दु ।

मचा दयेकाबीम्ह ख्वँह्रंम्ह कुंसुरु द्यः

ख्वँ¥हय्‌ प्रवेश जुइ न्ह्यः भचा आसन दयेकाः छम्ह चिधिम्ह मिजंचा थें च्वंक लिंग स्पष्ट सीदयेका द्यः छम्ह स्थापना यानातःगु दु । ब्याहा यानाः ताः ई तक नं मचा मंत धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ चान्हय्‌ वनाः म्हछिं नांगां च्वनाः मिस्तय्‌सं पुजा याःवनेगु चलन दु । कुंसुरु द्यः धयातःम्ह उम्ह द्यःयात पुजा यायेवं प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइगु जनविश्वास दु । अन चान्हय्‌ पासा ब्वनाः याकःचा जूसां पूजा ज्वनावनाः पुजा यायेत वनीबलय्‌ म्हछिं नांगां च्वनेमाः धइगु धारणा दु । अथे यानाःलि जक मचा बुइ धकाः विश्वास यानातःगु दु ।

मचात ग्याःगु लंकाबीम्ह मांकाः द्यः

मचात द्यनीबलय्‌ थारान्हुइगु ल्वय्‌ जुल धाःसा मांकाःद्यः (महांकाल) पुजा यायेत वनी । ख्वपया सूर्यमढी मांकाःद्यः स्थापना यानातःगु दु । मचा ग्यात धाःसा अन समय्‌बजि तयाः पुजा यायेत वनी । अथे पूजा यानाबीवं मस्त ग्याःगु लनी वा मचा ग्याइमखु धइगु जनविश्वास दु । ख्वपया थुगु मांकाःद्यः न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु इलय्‌ गाडीं घ्वानाः थुना ब्यूगु खःसा वयां लिपा सिमेन्ट छ्यलाः बल्लाक दयेकूगु खः ।

मनया इच्छा पूवंकबीम्ह मनोकामना द्यः

ख्वपया साक्वथां च्वय्‌ लाय्‌कू वनेगु लँय्‌ सिथय्‌सं मनोकामना द्यः दु । मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यःकथं अन लँया सिथय्‌सं आसन दयेकाः मनोकामना द्यः स्थापना यानातःगु दु । उकि गं छगः नं तयाः आधुनिक रुप बियाः प्लाष्टर यानाः ल्वहं छगःयात हे मनोकामना धकाः नालातःगु दु । थ्वथें हे ख्वपया दतात्रय द्यः नापं तःचपाः त्वालं सँलाँ गणेद्यःयाथाय्‌ वनेगु लँ क्वसं बँय्‌ अथें ध्याकुंचाय्‌ नं मनोकामना द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । थ्व द्यःयात गुलिसिनं मनोकामना द्यः धकाः हे मसिउ । सिउपिसं धाःसा मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यः कथं थ्व द्यःयात न्हियान्हिथं पूजा याइ ।

लासाय्‌ च्व फायेगु लंकाबीम्ह च्वकुम्हुरु द्यः

मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व फानाः दुःख बिल धाःसा सुथय्‌ न्हापां दनाः वनाः तःचपाः त्वाः दतात्रय्‌ च्वंगु भिंद्यःया हितिइ म्वःल्हुकाः अन लिक्क च्वंगु छगः गालय्‌ लुचुक्क मचायात थुनाबी । वयां लिपा अन लिक्क च्वंगु भिंद्यःया देग थहां वनेगु थासय्‌ च्वय्‌ अंगलय्‌ स्वनातःम्ह द्यःयात अनि याकी । अन उम्ह द्यःयात अनि याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनीगु विश्वास दु । उम्ह द्यःयात च्वकुम्हुरु द्यः धाइ । लँय्‌ गाः नापं स्वनातःम्ह द्यः व अंगलय्‌ अथें लानाच्वंम्ह द्यः मध्ये अंगलय्‌ ध्वाक्क

छ्यं न्याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानि त्वःफिइगु धारणा दु । उम्ह मचा छेँय्‌ हयाः वयात ल्हाः, तुति व कालय्‌ धुपाँय्‌ थनाः शुद्ध याइ । थथे यायेवं सातिकुन्हुनिसें वं लासाय्‌ च्व फाइमखुत धइगु जनविश्वास दु ।

शान्ति व ज्ञानबीम्ह भगवान द्यः

ख्वपया माहेश्वरी पीठं च्वय्‌ तःधिकःम्ह भगवान बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मनूतय्‌त मन शान्त मजुल, आकुलव्याकुल जुल धाःसा उम्ह तःधीम्ह बुद्धया मूर्ति पुजा याइ । मनयात शान्त याइम्ह व ज्ञान गुणया पाठ स्यनीम्ह द्यः कथं भगवान द्यःयात नालातःगु दु । स्थानीय नेवाःत शान्ति चूलाकेत मन अशान्त मजुइकेत व थः मस्तय्‌त न्हून्हूगु ज्ञान व गुण स्यनेगु कथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु चलन दु । शान्ति व ज्ञानबीम्ह बुद्धयाथाय्‌ बुधवाः पूजा याइ ।

सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह हिफः द्यः

खुयाः नं खुयाकयागु मखु धाल धाःसा वा मखुगु खँ ल्हानाः नं खःगु खँ यायेत स्वल धाःसा सत्य बाचा ल्हाकेत हिफः द्यःयाथाय्‌ ब्वना यंकी । अन न्ह्यःने तयाः तामा तुलसी थीकाः पाफयेवं यदि मखुगु खँ ल्हाःगु प्रमाणित जुल धाःसा प्यन्हुया दुने सी यः धाइ । थथे सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह द्यः हिफःद्यः खः । तलेजु दुने मोहनिबलय्‌ हि फयाच्वनीम्ह उम्ह द्यःयात हिफःद्यः धाइ । थ्व अन मूचुकय्‌ बलि बीगु इलय्‌ जःखः च्वनाः हि फयाच्वनीपिं नापं च्वंम्ह द्यः खः । न्हापा अथे सत्य असत्य सीकेगु चलन दुगु विश्वास यानातःगु दु ।

सीप व कला स्यनाबीम्ह हामाय्‌ द्यः

हामाय्‌ धायागु प्रधान वा अभिभावक द्यः खः । ख्वपया पूर्वपाखे छगू थाय्‌ दु हामाय्‌ख्यः । थन छम्ह नासःद्यः स्वयां जाःम्ह धयातःम्ह हामाय्‌द्यः दु । ख्वपया कुम्हाःतय्‌ भैलः प्याखं स्यनीगु इलय्‌, नाथय्‌ ग्यनीगु कथं थीथी बाजं स्यनीगु इलय्‌ पिदनेत न्हापां थन द्यःल्हायेत वयेमाः । नापं नाथय्‌ ग्यंकेत प्याखं व बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ नं न्हियान्हिथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ शिष्यत धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः पूजा यायेत वइ । नासःद्यः थें हे प्वाः छप्वाः जक तयाः ल्वहंया छेपु थें दयेकातःगु थ्व हामाय्‌ द्यःयाथाय्‌ बाजं पिदनीगु इलय्‌ कचिगु ख्येँचं प्वालय्‌ लाकेत कयेकी । थथे यायेगु ताःलायेवं बाजं बांलाक सयेकेफइ धाइ । हामाय्‌ द्यः थीथी कथंया सीप व कला स्यनीम्ह द्यः कथं काइ ।

लंैया हः । गुन्दु्र दयेकेगु छता वाउँचा । ख्वाखःहःया गुन्दु्र पाउँसे च्वनाः साइ । क्यातुगु ख्वाखःनाप बजि नयेबलय् माकुसे च्वनी । ननं नये मगाः थें जुइ ।

थुकथं ख्वाःपाः दयेकेगु सकतां ज्या क्वचालकि विधिकथं न्हि स्वयाः द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्त छसीकथं उगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखनय् थुगु धलःकथं ख्वाःपाः लःल्हाइ ।

१) महालक्ष्मी ः कुमकुम वर्ण
२) गणेश ः तुयू वर्ण
३) ब्रह्मायिणी ः म्हासु वर्ण
४) रुद्रायिणी ः तुयू वर्ण
५) कौमारी ः ह्याउँ वर्ण
६) नारायणी ः वाउँ वर्ण
७) वाराही ः ह्याउँ वर्ण
८) मनमय्जु (इन्द्रायिणी) ः कुमकुम वर्ण
९) काली ः वँचु बाय् ह्याउँ वर्ण
१०) भैरव ः वँचु वर्ण
११) सिंगिणी ः तुयू वर्ण
१२) ब्यांगिणी ः कुमकुम धुँया वर्ण
१३) श्वेत भैरव ः तुयू वर्ण