तू÷हाम्वः आदि काकेत गुकुत्या हाकःगु प्यकुंलाःगु तःग्वगु छज्वः सिँयात गं धाइ । निगः गंया दथुइ चुं दुगु पू काकाः चिकं तिसीगु खः ।

आःतक लुयावःकथं नेपालभाषाया गजल च्वयादीम्ह न्हापांम्ह मानलाल मास्के धाइ । गजल विधा नेपालय्‌ नं उतिकं हे लोकंह्वाः । न्हापांगुु गजल म्ये सुनां हाल धैगु गनं ल्याःचाः जुयाच्वंगु मदु । तर गजल मुना म्येचाः ‘भचा भचा’ कथं न्हापांम्ह कमल क्षेत्री खः । कमल क्षेत्रीजुं रेडियो नेपालया ‘जीवन दबू’ली नं गजल हालादीगु सीदु ।

गणेश साय्‌मि कलाकारिता ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याका वयाच्वंम्ह छम्ह कलाकार व निर्देशक खः । विशेष यानाः दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह गणेश सायमिया जन्म ने.सं.१०६५ दँया कतिं पुन्हिखुन्हु जूगु खः । येँया थँहितिइ जन्म जूम्ह गणेश सायमिया अबुया नां पन्चनारायण मानन्धर व मांया नां कृष्णदेवी मानन्धर खः । थँबहीया जे पि हाइस्कुलय्‌ आखः ब्वनाः अबलय्‌या अण्डर मेट्रिकतक ब्वनाः आखः ब्वनेगु त्वःतूम्ह खः । वि.सं.२०२२ सालय्‌ तत्कालिन सरकारं रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार चीकूगुलिं जूगु आन्दोलनय्‌ सहभागी जूम्ह खः । नेवाःतय्‌गु मंकाः संस्था नेपालभाषा मंका खलः पलिस्था यायेगुली संस्थापक दुजः जुयाः ज्या यानादीम्ह गणेश साय्‌मि भाषिक आन्दोलनया छम्ह सक्रिय अभियन्ता नं खः । वि.सं.२०१८ सालया बुद्ध जयन्तिया लसताय्‌ स्वयम्भुया आनन्दकुटि विद्यापिठय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छपु ख्यालः ज्वनाः दंझाःगु खःने.सं. १०९२ दँय्‌ नबिन चित्रकार, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, श्रीराम श्रेष्ठपिं जानाः पलिस्था याःगु मुनासःपाखें ग्वसाः ग्वःगु ख्यालः कासाय्‌ श्रीकृष्ण अणुया निर्देशनय्‌ ‘तांतिंग्वःजा’ नांयागु ख्यालः म्हितादीगु खः । वयां लिपा श्रीकृष्ण अणुया हे निर्देशनय्‌ ‘खिखांमुगः’ म्हिता दिलसा पद्मरत्न तुलाधरं च्वःगु ‘ह्वाइट मार्केट’या निर्देशन यानाः निर्देशनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । हाछिकाः मैंया ब्याहाः, मन्त्रीया ख्वबिं प्याःगु सः, जिं लातकि, सरदारयन छेँय्‌ बजेट भाषण, सनां गुथि लिसेंया आपालं ख्यालःया निर्देशन यानादीगुया नापनापं अभिनय नं यानादीगु दु । टेलिफिल्म ‘तंबैंक’ व ‘१२ बजे’या लिसें छुं छुं फिल्मय्‌ नं म्हितादिल । मुनासःया च्याकःगु ख्यालःकासाय्‌ ‘सनां गुथि’पाखें न्हाप सिरपाः, ‘तांतिंग्वःजा’ ख्यालकं न्हाप सिरपाः त्याकेत ताःलागु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापनया ईनिसें आःतक नं नेपालभाषा मंकाः खलःलिसे स्वापू दुम्ह व्यक्तित्व खः ।

गणेश साय्‌मि कलाकारिता ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याका वयाच्वंम्ह छम्ह कलाकार व निर्देशक खः । विशेष यानाः दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह गणेश सायमिया जन्म ने.सं.१०६५ दँया कतिं पुन्हिखुन्हु जूगु खः । येँया थँहितिइ जन्म जूम्ह गणेश सायमिया अबुया नां पन्चनारायण मानन्धर व मांया नां कृष्णदेवी मानन्धर खः । थँबहीया जे पि हाइस्कुलय्‌ आखः ब्वनाः अबलय्‌या अण्डर मेट्रिकतक ब्वनाः आखः ब्वनेगु त्वःतूम्ह खः । वि.सं.२०२२ सालय्‌ तत्कालिन सरकारं रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार चीकूगुलिं जूगु आन्दोलनय्‌ सहभागी जूम्ह खः । नेवाःतय्‌गु मंकाः संस्था नेपालभाषा मंका खलः पलिस्था यायेगुली संस्थापक दुजः जुयाः ज्या यानादीम्ह गणेश साय्‌मि भाषिक आन्दोलनया छम्ह सक्रिय अभियन्ता नं खः । वि.सं.२०१८ सालया बुद्ध जयन्तिया लसताय्‌ स्वयम्भुया आनन्दकुटि विद्यापिठय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छपु ख्यालः ज्वनाः दंझाःगु खः ।
ने.सं. १०९२ दँय्‌ नबिन चित्रकार, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, श्रीराम श्रेष्ठपिं जानाः पलिस्था याःगु मुनासःपाखें ग्वसाः ग्वःगु ख्यालः कासाय्‌ श्रीकृष्ण अणुया निर्देशनय्‌ ‘तांतिंग्वःजा’ नांयागु ख्यालः म्हितादीगु खः । वयां लिपा श्रीकृष्ण अणुया हे निर्देशनय्‌ ‘खिखांमुगः’ म्हिता दिलसा पद्मरत्न तुलाधरं च्वःगु ‘ह्वाइट मार्केट’या निर्देशन यानाः निर्देशनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । हाछिकाः मैंया ब्याहाः, मन्त्रीया ख्वबिं प्याःगु सः, जिं लातकि, सरदारयन छेँय्‌ बजेट भाषण, सनां गुथि लिसेंया आपालं ख्यालःया निर्देशन यानादीगुया नापनापं अभिनय नं यानादीगु दु । टेलिफिल्म ‘तंबैंक’ व ‘१२ बजे’या लिसें छुं छुं फिल्मय्‌ नं म्हितादिल । मुनासःया च्याकःगु ख्यालःकासाय्‌ ‘सनां गुथि’पाखें न्हाप सिरपाः, ‘तांतिंग्वःजा’ ख्यालकं न्हाप सिरपाः त्याकेत ताःलागु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापनया ईनिसें आःतक नं नेपालभाषा मंकाः खलःलिसे स्वापू दुम्ह व्यक्तित्व खः ।

काष्ठकला, प्रस्तरकला व कतांज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०४८ बछलागाः नःमिखुन्हु बौ स्व. रत्नबहादुर शिल्पकार व मां तेजमाया शिल्पकारया कोखं ख्वपया तेखाच्व त्वालय् जन्म जूगु खः । अबुजु स्व. रत्नबहादुर शिल्पकारया प्रेरणाकथं ने.सं. १०६८ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं सिँया थी थी कलात्मक झ्याः, लुखाः मुर्ति नापं प्रस्तरया थी थी द्यः, देवालय्, सिंह, शिवालय दयेकेगु निंतिं माकथंया ज्या यानादी । कला ब्वज्या— पोखरा कला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) जलविरे सिन्धुपाल्चोकय् ५ फुटया बुढानीलकण्ठ नारायणया निर्माण व उगु हे थासय् २ फुटया माताया मूर्ति निर्माण २) येँ मातातीर्थय् २ फुटया माताया मूर्ति निर्माण । ३) येँ नैकाप, सरस्वती स्थानय् चाँगुनारायण, विशंखु नारायण व बुढानीलकण्ठ नारायणया मूर्ति निर्माण ४) येँ मखं त्वालय् दुगु पशुपति देगलय् सिँया फुक्क तुनांसिँ निर्माण (२०१७), ५) घरेलु शिल्पकला विक्री भण्डारया छेँया फुक्क तुनांसिँ निर्माण (२०१७)

गणेशप्रसाद श्रेष्ठ नेवाः व खस भाय्या भक्ति, राष्ट्रियलिसें बाल संगीत ख्यलय्‌ अतिकं नांजाःम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५५ प्वहेलाथ्वः द्वादसि, बुधबारखुन्हु येँया यतखा त्वालय्‌ अबु पूर्णप्रसाद श्रेष्ठ व मां लक्ष्मी श्रेष्ठया क्वखं जूगु खः । थ्वय्‌कःया कलाःलिसें निम्ह काय्‌ व छम्ह म्ह्याय्‌ दु ।
संगीत यःम्ह थ्वय्‌कः मचाइलंनिसें थ्व ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०३१ सालय्‌ भारतया इलाहाबादया प्रयाग संगीत समितिपाखें संगीत विशारद यानादीम्ह खः । थ्वय्‌कलं राष्ट्रिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय्‌ लजगाः नं यानादीगु खः । लिपा रेडियो नेपाल व राष्ट्रिय नाचघरय्‌ नं संगीत निर्देशक जुयाः ज्या यानादीगु खः । थ्वय्‌कःया खस भाषाय्‌ भजन व मचा म्येलिसें आपालं म्येचाःत पिदंगु दु ।
वय्‌कलं स्वर सम्राट नारायण गोपालनिसें कयाः आःया नांजाःपिं गायक गायिकापिन्त म्ये हायेकादीगु दु । वय्‌कःया गुरु उस्ताद साहिंला खः । थ्वय्‌कःया झीगु नेवाः संगीत ख्यलय्‌ उलि म्येत खने मदु । ने.सं. ११०८ स क्यनेज्या जूगु नेपालभाषालिसें जनजातिपाखेंया दकलय्‌ न्हापांगु संकिपा ‘सिलु’या थ्वय्‌कः लय्‌चिनामि खः । थुकी वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु प्यपुति म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । थ्व हे ने.सं. १११९ स पिदंगु ‘मुखू’ म्येचालय्‌ छपु थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालातःगु दु । म्येया बोल ‘गथे यानाः ल्वःमंके जिं छंगु हिसि ख्वाल रे’ खः । अथेहे छुं ला न्ह्यः जक थ्वय्‌कःया लसय्‌ दुगु छपु म्ये भिडियो युट्युबय्‌ पिदंगु दु । उगु भिडियोया म्ये ‘लजगाः छुं मदु जिके सीक नं’ निरञ्जन श्रेष्ठं च्वयादीगु खःसा सुनिल छ्वय्‌लां हालादीगु खः । थ्व छपु किजापुजा सम्बन्धीया म्ये खः ।
थ्वय्‌कलं थीथी विधाया निद्वलं मल्याकं म्येय्‌ लसय्‌ हनादीगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये, प्याखं व संगीत ज्ञान सम्बन्धि ‘राष्ट्रिय बालगीत’, ‘स्वरलिपि’, ‘सप्त संगीत ज्ञान’ व ‘श्रेष्ठ संगीत ज्ञान’ व मेमेगु आपालं सफूत नं पिदंगु दु । अथेहे वय्‌कलं ‘विचलित सपना’ नांया संकिपाय्‌ नं संगीत तयादीगु दु । थःगु जिवंकाःछि थीथी स्कूलय्‌ संगीत प्रशिक्षण बियादीम्ह थ्वय्‌कःयात छिन्नलता गीत पुरस्कारलिसें तःगू हे सम्मान, पुरस्कार ब्यूगु दु । नुगःचुया ल्वचं कयाः थ्वय्‌कः ने.सं. ११३१ तछलागाः अस्तमि, सुक्रबारखुन्हु ७६ दँया बैंसय्‌
मदुगु खः ।

स्व. गणेशराज शाक्यया उपनां गनेद्यः खः । माज्या व थ्वज्याया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः येँ, यंगाःया स्वबहालय् ने.सं. १००४ चिल्लाथ्वः अष्टमिकुन्हु जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. सानुराज शाक्य खः । करणचुकया नाइके जुयादीम्ह थः बाज्या देवराज शाक्यया विशेष कलाया प्रेरणाकथं ने.सं. १०१८ निसें कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया न्ह्यथने बहःगु कृतिकथं नेपाःया राणाकालिन प्रधानमन्त्री जुद्ध शम्सेरया दरवारया निंतिं माःकथंया वहःया वसजाःज्वलं दयेकादीगु खँ लुमंके बहःजू ।

गणेशलाल श्रेष्ठ नेवाः संगीत ख्यःया छम्ह म्ये चिनेगु, लय्‌ तयेगु व हालेगुली ज्वः मदुम्ह वरिष्ठ सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म मकवानुपरया भिमफेदीइ ने.सं. १०३१ दिल्लागाः नःमि, बसुबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु माधवलाल श्रेष्ठ खःसा मां चन्द्रकुमारी खः । थ्वय्‌कःया निम्ह कलाःपिनिगु नां चन्द्रमाया श्रेष्ठ व नारायणदेबी श्रेष्ठ खः । थ्वय्‌कःया निम्ह काय्‌ व स्वम्ह म्ह्याय्‌पिं दु ।म्ये च्वयेगु, लसय्‌ हनेगु व हालेगु लिसें बाजं थायेगु, अभिनय यायेगुली थ्वय्‌कः प्रखरम्ह उस्ताद नं खः ।
मचाइलंनिसें भिमफेदीया भिंद्यःयाथाय्‌ जुइगु भजनय्‌ वनेगु यायांं हार्मोनियम थायेगु व म्ये हालेगु सयेका दिल । लिपा वय्‌कलं थःम्हं हे नेपालभाषा व खस भाषाया भजन म्येत चिनाः हालेगु यानाः हिन्दी भासं हालेगु प्रथायात न्हंकादिल । थ्वय्‌कलं नेपालभाषालिसें खस नेपाली व तामाङ्ग भासं नं म्ये च्वयेगु, चिनेगुलिसें हालेगु नं यानादी । थ्वय्‌कलं धार्मिक भजन, गजल, सामाजिक व ख्यालिंजाःगु म्येलिसें फुक्क कथंया म्ये चिनादीगु दु । म्ये हालेगु जक मखु दबुली नासलं लीक अभिनय यानाः ख्यालः क्यनीम्ह नं खः । न्हापा स्वनिगलय्‌ झाइबलय्‌ गन गन दाफा भजन जुयाच्वनी, अन अन झायाः थःके दुगु ज्ञान म्येपिन्त नं इनाबीम्ह खः । अले थःगु हे रचनाया म्येत नं स्यना थकीम्ह खः । अथे जुयाः वय्‌कःया गुलिखे स्वरचित भजन व म्येत लोकं हाला जुयाः लोकम्ये थें जुयाच्वंगु दु । थुकिया दसु खः ‘धंग मदुनि भम्चा धंगः मदुनि’ व ‘याकःचा वनेमते राधा’ म्ये खः । मेमेगु नं थौंतक्क नं लोकम्ये कथं हे हालावयाच्वंगु, थ्वयेका च्वंगु म्ये दनि । आपालं भजनय्‌ वयकःया म्येत थौतक्कं थ्वयाच्वंगु दनि । नेवाः म्ये संगीत ख्यलय्‌ थ्वय्‌कःया अतिकं ज्वः मदुगु योगदान दु । कूलछेँ स्वनिगलय्‌ खःसां ब््यापारया निंतिं थ्वय्‌कःया पुस्ता भिमफेदी च्वंझाःगु खः । लिपा वय्‌कलं लजगाःकथं रोपवेय्‌ जागिर नयाः अनंलिपा थःगु पुर्ख्यौलि ब्यापारलिसें कापः थायेगु धरेलु उद्योगतकं चायेका दीगु खः । खस भाषाय्‌ नं च्वयेगुली प्रखरम्ह अले मकवानपुरयाम्ह न्हापांम्ह साहित्यकार थ्वय्‌कःया पिदंगु सफूत– मेरा दुई पुष्पाञ्जली (वि.सं. १९९९), निफ्वः स्वां (ने.सं. १०७७) व लोकंह्वाःगु म्येमुना (ने.सं. १११९) खः । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु म्येत मुनाः म्येचाः निफ्वः स्वां (वि.सं. २०५८) पिदंगु दु ।
संगीत साधनां थःगु लजगाय्‌ थःत पानाझाःम्ह थ्वय्‌कः ने.सं. ११०५ अनलाथ्वः सप्तमि, बुधबारखुन्हु मदुगु खः । नेपालभाषा साहित्य व संगीतय्‌ थ्वय्‌कलं यानादीगु योगदानयात च्वछायाः थ्वय्‌कःयात लोक साहित्य परिषदं ने.सं. ११२० स ‘लोककवि’ या उपाधि द्यछाःगु खः । अथे हे वि.सं. २०५६ स नेपालभाषा खलः हेटौंडाय्‌ वय्‌कःया झ्वाता नं पलिस्था याःगु दु ।

उस्ताद गणेशलाल श्रेष्ठ छम्ह च्वमि, लय्‌चिनामि व हालामिलिसें हलिंन्यंक नांदंम्ह शास्त्रीय संगीतज्ञ खः । ने.सं. १०२१ थिंलाथ्वः चर्तुदसि, बुधबारखुन्हु यलया न्याछ्यंगल्लिस थ्वय्‌कःया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबुया नां प्रेमलाल श्रेष्ठ व मांया नां पद्मकुमारी श्रेष्ठ खः । मचाइलंनिसें अबुया ल्यूल्यू जुजुं संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं न्हय्‌दँ दुबलय्‌ हे म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु व तबला थाये सयेकादीगु खः ।
मचा इलय्‌ हे तःकै वयाः वय्‌कलं थःगु मिखाया दृष्टि तंकेमाल । वय्‌कः थः अबुलिसें उस्ताद लक्ष्मीदाश जोशी, उस्ताद बालाप्रसादया संगीत प्रशिक्षणं संगीतय्‌ दख्खल दुम्ह खः । लिपा थ्वय्‌कलं संगीत सयेकेया निंतिं झिंछदँति दुबलय्‌ भारतय्‌ वनाः पं. विष्णुनारायण भातखंडे व पं. विष्णुदिगम्बर पलुष्करपिंपाखें शास्त्रीय संगीत सयेका दिल । अनं दच्छिति लिपा कलकत्तां श्री भद्रकालि रेकर्डपाखें ग्रामोफोनया डिस्क चालय्‌ थःगु न्हापांगु म्ये ‘नयेत धन्दा मदु, तियेत धन्दा मदु, प्राणनाथ हेराया अंगू छपाः छिके फ्वना’ रेकर्ड यानादिल । थ्व म्ये वय्‌कलं थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालादीगु खः । अथे हे वय्‌कलं हालादीगु ‘छंगु जिगु पिरती म्येवं गथे सिल य ज्यां’, ‘जि द्यने गल्लियागु क्वथाय्‌ रे’, ‘वयेधुन छंगु चरणय्‌ य मां’ म्ये लुमंके बहःजू ।
स्वयेगु मिखां मखंसां नुगःमिखा त्यल्लाःम्ह थ्वय्‌कलं संसारया न्ह्यागुं बाजं थायेफुम्ह खः । अथेहे झिंखुगः तबला छकलं थायेगु थ्वय्‌कःया बिस्कं कथंया खुबी खः । थ्वय्‌कलं थःगु हे सिर्जनाय्‌ ‘मान्छे तरंग’लिसें हार्मोनियमय्‌ बिस्कं कथंया सः पिकायेफुम्ह नं खः । वि.सं.२०१८ सालपाखें वा मवयाच्वंबलय्‌ शंखमुलय्‌ च्वनाः राग मल्हार हालाः वा वयेकूगु, झंगःपन्छियात थःगु संगीतया सूर सम्मोहनं ल्यूल्यू दक्षिणकाली थ्यंक ब्वनायंकूगुया लिसें आपालं चमत्कारत दु ।
भारतय्‌ झायाः प्रशिक्षण लिपा शास्त्रीय संगीतज्ञ जुयाः नेपाः झायेधुंकाः रेडियो नेपालया स्थापनाकालंनिसें वि.सं. २०२१ सालतक्क संगीत विभागया प्रमुख जुयादिल । रेडियो नेपालं सुथय्‌ ज्याझ्वः न्ह्याकेन्ह्यः थाइगु बिहांचुलि धून थ्वय्‌कःया उत्कृष्ट सिर्जना खः । थ्वय्‌कलं यानादीगु शास्त्रीय संगीत ख्यःया देनयात कयाः वि.सं. २०१६ सालय्‌ न्हापांगु ईन्द्रराज्य लक्ष्मी पुरस्कार व वि.सं.२०१९ सालय्‌ अबलय्या जुजु महेन्द्रपाखें ‘वाद्यशिरोमणि’ उपाधिं विभूषित याःगु खः ।
थ्वय्‌कःया नामं गणेशलाल संगीत प्रतिष्ठानं यलया पुच्वय्‌ थ्वय्‌कःया झ्वाता नीस्वना तःगु दु । अथेहे उगु हे प्रतिष्ठानं ‘वाद्यशिरोमणि गणेशलाल श्रेष्ठ सिरपाः’ नं नीस्वना तःगु दु । जिवंकाछिं शास्त्रीय संगीतय्‌ थःत पानाझाःम्ह थ्वय्‌कःयात ने.सं. १०९० दँय्‌ आचकलिं दाल । थ्व हे दँय्‌ ने.सं. १०९० बछलाथ्वः अस्तमि, बसुबारखुन्हु ६९ दँय्‌ थ्व संसारं तापाना वन । थ्वय्‌कलं नानीमैंया व मेम्ह छम्हलिसें इहिपाः यानादीगु खःसां मस्त धाःसा मदु । हुलाक विभागं थ्वय्‌कःया किपा तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट नं पिथनातःगु दु ।

नेवाः जात मध्ये माली नं छगू खः । थुमित गथु, गाथा, मालाकार, बनमाला व बनमाली नं धायेगु याः । थुमिगु मू लजगा स्वांज्या खः । थुमिसं तान्त्रिक ज्या नं याः । तान्त्रिक शक्तिया लिधंसाय् ख्वाःपाः पुयाः प्याखं ल्हुइगु थ्व जातया छगू विशेषता खः । थुमिसं पचली भैरव, बाघभैरव, भद्रकाली, नवदुर्गाया अष्टमातृका प्याखं आदि आः नं क्यना वयाच्वंगु दु ।
थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खःसां हिन्दु धर्म नं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । थुमिगु मूल बसोबास स्वनिगः दुने व भोतया थीथी थाय् खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु जिल्लाय् नं न्यना वनाच्वंगु दु ।