बौ सानुबाबु वैद्य व मां मंगलकुमारी बैद्यया कोखं येँया जयबागेश्वरी, ग्वलय् ने.सं. १०५८ थिलांगा ११ कुन्हु चिनाखँ च्वमि भाजु गणेश अपार बूगु खः । अपार वय्‌कःया कुनां (उपनाम) खःसा पूवंगु नां गणेशराज वैद्य खः । आइ.ए. नापनापं आयुर्वेदशास्त्रया अध्ययन यानादीम्ह भाजु अपारं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् आपाः धयाथें मचा कविता व म्ये च्वयेगु नापं नेपालभाषा कवितायात अंग्रेजीं भाय् हिलाः नं पिथनादी । वय्‌कःया न्हापांगु कविता भन व अन ने.सं.१०८५ य् (झी : ६४ ) पिदंगु खःसा मचा कविता मुना कतांमरिचा ने.सं. १११० तछलागाय् पिदंगु खः । अपार भाजुं थःगु पुर्खाया वैद्य ज्याया नापनापं म्ये च्वयाः म्येचाः व नेपालभाषाया सफूत पिथनाः थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु गणेश बज्राचार्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००९ माघ ७ गते भोजपुर नपा वडा १२ खिकामाछा टक्सारय् जूगु खः । निबृत प्रधानाध्यापक वय्‌कः थौंकन्हय् विराटनगरय् च्वनादी । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः भोजपुरया संस्थापक सचिव, श्रीपद्म महाविहारया पूर्व अध्यक्ष, श्री शाक्यमुनि बौद्ध संद्ध टक्सार भोजपुरया सल्लाहकार, नेवाः देय् दबू कोशी प्रदेशया सल्लाहकार, अथेहे विराटनगरया झी पुचः, झी गुथि, विराट नेवाः पुचः व विराट बौद्ध संघया नं सल्लाहकार जुयादी । वय्‌कलं पत्रपत्रिकाय् यक्व हे नेवाः संस्कृति सम्बन्धि च्वसु च्वया पिकयादीगु दु । वय्‌कलं च्वयादीगु नेवार संस्कृति तथा पूजाविधिहरू, नेपाल संबत् तथा म्ह पूजा, नेवार संस्कृति तथा चाड पर्व आदि सफूत नं च्वयाः प्रकाशित यानादीगु दु ।

बा पञ्चनारायण मानन्धर व मां कृष्णदेवी मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०६६ कतिं पुन्हिकुन्हु येँया नःघः क्वाछँ त्वालय् भाजु गणेश साय्‌मिया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां गणेश नारायण मानन्धर खः । थ्वय्‌कः थःगु मांभाय् थपू यायेगु लागि नेपालभाषा साहित्यय् जुयाच्वंगु अन्याःया विरोधय् जूगु भाषिक आन्दोलनय् न्ह्यलुवाः जुयाः सक्रिय रूपं ब्वति कयाःदिउम्ह छम्ह भाषिक अभियन्ता, भाषिक योद्धा नापं समाजसेवी नं खः ।

भाजु गणेश साय्‌मिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थःगु पलाः कविता व बाखं पाखें न्ह्याकादीगु खः । साय्‌मिया न्हापांगु साहित्यिक सृजना बाखं गजू मरू देगः ने.सं. १०९० य् सितुइ पिदंगु खः । ने.सं.१०९४ य् जूगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् बाखं विधाय् न्हाप सिरपाः त्याकादीम्ह भाजु साय्‌मिं थःगु बनेज्या नापनापं थःगु मांभाय् प्रति नुगः क्वसायेकाः निरन्तररुपं नेपालभाषा साहित्यया सेवा याना झाःगु दु । वय्‌कःया चिनाखँ व बाखं इलय्‌‌ब्यलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु । साय्‌मिजु छम्ह प्याखंम्वः नं खः । प्याखं च्वयेगु, प्याखं स्यनेगु नापनापं नेपालभाषाया थीथी ख्यालः प्याखनय् अभिनय यानादीम्ह थ्वय्‌कः छम्ह लोकंह्वाःम्ह व सफल ख्यालःमि जुइत नं ताःलाःगु दु ।

थथे निःस्वार्थ भावं थःगु मांभाय् थपू यायेगु ज्याय् थःत फ्यानाझाःम्ह थ्वय्‌कलं यानादीगुयात कदर यासें ने.सं. ११४३ दिल्लागा ५ (वि.सं. २०८० असार २३ गते) शनिवाःकुन्हु छगू तःजिगु ज्याझ्वःया दथुइ गणेश साय्‌मियात मंकाः हनेज्या याःगु खः ।

गणेश साय्‌मि कलाकारिता ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याका वयाच्वंम्ह छम्ह कलाकार व निर्देशक खः । विशेष यानाः दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह गणेश सायमिया जन्म ने.सं.१०६५ दँया कतिं पुन्हिखुन्हु जूगु खः । येँया थँहितिइ जन्म जूम्ह गणेश सायमिया अबुया नां पन्चनारायण मानन्धर व मांया नां कृष्णदेवी मानन्धर खः । थँबहीया जे पि हाइस्कुलय्‌ आखः ब्वनाः अबलय्‌या अण्डर मेट्रिकतक ब्वनाः आखः ब्वनेगु त्वःतूम्ह खः । वि.सं.२०२२ सालय्‌ तत्कालिन सरकारं रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार चीकूगुलिं जूगु आन्दोलनय्‌ सहभागी जूम्ह खः । नेवाःतय्‌गु मंकाः संस्था नेपालभाषा मंका खलः पलिस्था यायेगुली संस्थापक दुजः जुयाः ज्या यानादीम्ह गणेश साय्‌मि भाषिक आन्दोलनया छम्ह सक्रिय अभियन्ता नं खः । वि.सं.२०१८ सालया बुद्ध जयन्तिया लसताय्‌ स्वयम्भुया आनन्दकुटि विद्यापिठय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छपु ख्यालः ज्वनाः दंझाःगु खःने.सं. १०९२ दँय्‌ नबिन चित्रकार, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, श्रीराम श्रेष्ठपिं जानाः पलिस्था याःगु मुनासःपाखें ग्वसाः ग्वःगु ख्यालः कासाय्‌ श्रीकृष्ण अणुया निर्देशनय्‌ ‘तांतिंग्वःजा’ नांयागु ख्यालः म्हितादीगु खः । वयां लिपा श्रीकृष्ण अणुया हे निर्देशनय्‌ ‘खिखांमुगः’ म्हिता दिलसा पद्मरत्न तुलाधरं च्वःगु ‘ह्वाइट मार्केट’या निर्देशन यानाः निर्देशनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । हाछिकाः मैंया ब्याहाः, मन्त्रीया ख्वबिं प्याःगु सः, जिं लातकि, सरदारयन छेँय्‌ बजेट भाषण, सनां गुथि लिसेंया आपालं ख्यालःया निर्देशन यानादीगुया नापनापं अभिनय नं यानादीगु दु । टेलिफिल्म ‘तंबैंक’ व ‘१२ बजे’या लिसें छुं छुं फिल्मय्‌ नं म्हितादिल । मुनासःया च्याकःगु ख्यालःकासाय्‌ ‘सनां गुथि’पाखें न्हाप सिरपाः, ‘तांतिंग्वःजा’ ख्यालकं न्हाप सिरपाः त्याकेत ताःलागु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापनया ईनिसें आःतक नं नेपालभाषा मंकाः खलःलिसे स्वापू दुम्ह व्यक्तित्व खः ।

गणेश साय्‌मि कलाकारिता ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याका वयाच्वंम्ह छम्ह कलाकार व निर्देशक खः । विशेष यानाः दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा ख्यलय्‌ पलाः न्ह्याकादीम्ह गणेश सायमिया जन्म ने.सं.१०६५ दँया कतिं पुन्हिखुन्हु जूगु खः । येँया थँहितिइ जन्म जूम्ह गणेश सायमिया अबुया नां पन्चनारायण मानन्धर व मांया नां कृष्णदेवी मानन्धर खः । थँबहीया जे पि हाइस्कुलय्‌ आखः ब्वनाः अबलय्‌या अण्डर मेट्रिकतक ब्वनाः आखः ब्वनेगु त्वःतूम्ह खः । वि.सं.२०२२ सालय्‌ तत्कालिन सरकारं रेडियो नेपालं नेपालभाषाया समाचार चीकूगुलिं जूगु आन्दोलनय्‌ सहभागी जूम्ह खः । नेवाःतय्‌गु मंकाः संस्था नेपालभाषा मंका खलः पलिस्था यायेगुली संस्थापक दुजः जुयाः ज्या यानादीम्ह गणेश साय्‌मि भाषिक आन्दोलनया छम्ह सक्रिय अभियन्ता नं खः । वि.सं.२०१८ सालया बुद्ध जयन्तिया लसताय्‌ स्वयम्भुया आनन्दकुटि विद्यापिठय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छपु ख्यालः ज्वनाः दंझाःगु खः ।
ने.सं. १०९२ दँय्‌ नबिन चित्रकार, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, श्रीराम श्रेष्ठपिं जानाः पलिस्था याःगु मुनासःपाखें ग्वसाः ग्वःगु ख्यालः कासाय्‌ श्रीकृष्ण अणुया निर्देशनय्‌ ‘तांतिंग्वःजा’ नांयागु ख्यालः म्हितादीगु खः । वयां लिपा श्रीकृष्ण अणुया हे निर्देशनय्‌ ‘खिखांमुगः’ म्हिता दिलसा पद्मरत्न तुलाधरं च्वःगु ‘ह्वाइट मार्केट’या निर्देशन यानाः निर्देशनपाखे पलाः न्ह्याकादिल । हाछिकाः मैंया ब्याहाः, मन्त्रीया ख्वबिं प्याःगु सः, जिं लातकि, सरदारयन छेँय्‌ बजेट भाषण, सनां गुथि लिसेंया आपालं ख्यालःया निर्देशन यानादीगुया नापनापं अभिनय नं यानादीगु दु । टेलिफिल्म ‘तंबैंक’ व ‘१२ बजे’या लिसें छुं छुं फिल्मय्‌ नं म्हितादिल । मुनासःया च्याकःगु ख्यालःकासाय्‌ ‘सनां गुथि’पाखें न्हाप सिरपाः, ‘तांतिंग्वःजा’ ख्यालकं न्हाप सिरपाः त्याकेत ताःलागु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापनया ईनिसें आःतक नं नेपालभाषा मंकाः खलःलिसे स्वापू दुम्ह व्यक्तित्व खः ।

काष्ठकला, प्रस्तरकला व कतांज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०४८ बछलागाः नःमिखुन्हु बौ स्व. रत्नबहादुर शिल्पकार व मां तेजमाया शिल्पकारया कोखं ख्वपया तेखाच्व त्वालय् जन्म जूगु खः । अबुजु स्व. रत्नबहादुर शिल्पकारया प्रेरणाकथं ने.सं. १०६८ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं सिँया थी थी कलात्मक झ्याः, लुखाः मुर्ति नापं प्रस्तरया थी थी द्यः, देवालय्, सिंह, शिवालय दयेकेगु निंतिं माकथंया ज्या यानादी । कला ब्वज्या— पोखरा कला प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) जलविरे सिन्धुपाल्चोकय् ५ फुटया बुढानीलकण्ठ नारायणया निर्माण व उगु हे थासय् २ फुटया माताया मूर्ति निर्माण २) येँ मातातीर्थय् २ फुटया माताया मूर्ति निर्माण । ३) येँ नैकाप, सरस्वती स्थानय् चाँगुनारायण, विशंखु नारायण व बुढानीलकण्ठ नारायणया मूर्ति निर्माण ४) येँ मखं त्वालय् दुगु पशुपति देगलय् सिँया फुक्क तुनांसिँ निर्माण (२०१७), ५) घरेलु शिल्पकला विक्री भण्डारया छेँया फुक्क तुनांसिँ निर्माण (२०१७)

गणेशप्रसाद श्रेष्ठ नेवाः व खस भाय्या भक्ति, राष्ट्रियलिसें बाल संगीत ख्यलय्‌ अतिकं नांजाःम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५५ प्वहेलाथ्वः द्वादसि, बुधबारखुन्हु येँया यतखा त्वालय्‌ अबु पूर्णप्रसाद श्रेष्ठ व मां लक्ष्मी श्रेष्ठया क्वखं जूगु खः । थ्वय्‌कःया कलाःलिसें निम्ह काय्‌ व छम्ह म्ह्याय्‌ दु ।
संगीत यःम्ह थ्वय्‌कः मचाइलंनिसें थ्व ख्यलय्‌ दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०३१ सालय्‌ भारतया इलाहाबादया प्रयाग संगीत समितिपाखें संगीत विशारद यानादीम्ह खः । थ्वय्‌कलं राष्ट्रिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानय्‌ लजगाः नं यानादीगु खः । लिपा रेडियो नेपाल व राष्ट्रिय नाचघरय्‌ नं संगीत निर्देशक जुयाः ज्या यानादीगु खः । थ्वय्‌कःया खस भाषाय्‌ भजन व मचा म्येलिसें आपालं म्येचाःत पिदंगु दु ।
वय्‌कलं स्वर सम्राट नारायण गोपालनिसें कयाः आःया नांजाःपिं गायक गायिकापिन्त म्ये हायेकादीगु दु । वय्‌कःया गुरु उस्ताद साहिंला खः । थ्वय्‌कःया झीगु नेवाः संगीत ख्यलय्‌ उलि म्येत खने मदु । ने.सं. ११०८ स क्यनेज्या जूगु नेपालभाषालिसें जनजातिपाखेंया दकलय्‌ न्हापांगु संकिपा ‘सिलु’या थ्वय्‌कः लय्‌चिनामि खः । थुकी वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु प्यपुति म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । थ्व हे ने.सं. १११९ स पिदंगु ‘मुखू’ म्येचालय्‌ छपु थःम्हं हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालातःगु दु । म्येया बोल ‘गथे यानाः ल्वःमंके जिं छंगु हिसि ख्वाल रे’ खः । अथेहे छुं ला न्ह्यः जक थ्वय्‌कःया लसय्‌ दुगु छपु म्ये भिडियो युट्युबय्‌ पिदंगु दु । उगु भिडियोया म्ये ‘लजगाः छुं मदु जिके सीक नं’ निरञ्जन श्रेष्ठं च्वयादीगु खःसा सुनिल छ्वय्‌लां हालादीगु खः । थ्व छपु किजापुजा सम्बन्धीया म्ये खः ।
थ्वय्‌कलं थीथी विधाया निद्वलं मल्याकं म्येय्‌ लसय्‌ हनादीगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये, प्याखं व संगीत ज्ञान सम्बन्धि ‘राष्ट्रिय बालगीत’, ‘स्वरलिपि’, ‘सप्त संगीत ज्ञान’ व ‘श्रेष्ठ संगीत ज्ञान’ व मेमेगु आपालं सफूत नं पिदंगु दु । अथेहे वय्‌कलं ‘विचलित सपना’ नांया संकिपाय्‌ नं संगीत तयादीगु दु । थःगु जिवंकाःछि थीथी स्कूलय्‌ संगीत प्रशिक्षण बियादीम्ह थ्वय्‌कःयात छिन्नलता गीत पुरस्कारलिसें तःगू हे सम्मान, पुरस्कार ब्यूगु दु । नुगःचुया ल्वचं कयाः थ्वय्‌कः ने.सं. ११३१ तछलागाः अस्तमि, सुक्रबारखुन्हु ७६ दँया बैंसय्‌
मदुगु खः ।

ख्वपयाम्ह गणेश बहादुर भुवनेश्वरी कर्माचार्य नेपालभाषां भजन, रामायण, म्येँ सफू च्वयादीम्ह छम्ह स्रष्टा खः । थ्वय्‌कःयात भक्त कविकथं म्हसिइकेगु याः । थौंकन्हे पत्रिकाया ने.सं. १०७४, ३/६–७ ल्याखय् थ्वय्‌कःया न्हापांगु गुण दोष नांगु चिनाखँ पिदंगु खः । थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू खः – मोहन कीर्तन, (ने.सं. १०७७), गणेशकृत रामायण भाग १ बालकाण्ड, गणेशकृत रामायण भाग २ अयोध्याकाण्ड व अरण्यकाण्ड (ने.सं. १०९०), गणेशकृत रामायण भाग ३ किष्किन्धाकाण्ड व सुन्दरकाण्ड (ने.सं. १०९२), गणेशकृत रामायण भाग ४, लंकाकाण्ड (ने.सं. १०९२), गणेशकृत रामायण भाग ५, उत्तरकाण्ड‘ व ‘लवकुशकाण्ड, (ने.सं. १०९३) व श्री रामामृत गणेशकृत राम रामायण, (ने.सं. १०९६) आदि ।

थुकथं गणेशबहादुरजुं रामायणया बालकण्डं निसें लवकुशकाण्ड तक रामायण च्वयादिल । अथे हे ज्ञानमञ्जरी भजन भाग १, (ने.सं. १०८६), वर्षक्रिया भजन भाग २ (ने.सं. १०८७), थुकथं महाकवि सिद्धिदास धुंकाः रामायणया सफू नेपालभाषां पिकाःम्ह च्वमि थ्वय्‌कः हे खः । तर थथे थीथी इलय् पिदंगु रामायणया फुक्क काण्डयात छथाय् हे तयाः सफू रुपय् पिकायेगु ज्या धाःसा ल्यं हे दनि । विषयवस्तुया पकड तथा छन्दया प्रयोगय् सिद्धिदासया सिद्धि रामायण स्वयाः गणेशकृत रामायण गाकं स्तरीय जू । थ्वय्‌कलं थःगु भाषा साहित्ययात बियादीगु योगदानया कदर स्वरुप च्वसापासां थ्वय्‌कःयात ने.सं. १०८३ स भाषाजवाः उपाधिं छाय्‌प्यूगु दु ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु गणेशबहादुर श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.स. २००३ कार्तिक १५ गते खः । नेवाः खलः कास्कीया वरिष्ठ न्वकू जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कः थौंकन्हे उकिया सल्लाहकार जुयाः च्वंच्वनादीगु दु । वय्‌कः पोखराय् नेवाः छेँ दनेगु भवन निर्माण समितिया दांभरी लिसें ग्वहालिमि नं खः । वय्‌कः विन्धवासिनी धार्मिक समितिया नायः जुयादी ।

स्व. गणेशराज शाक्यया उपनां गनेद्यः खः । माज्या व थ्वज्याया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः येँ, यंगाःया स्वबहालय् ने.सं. १००४ चिल्लाथ्वः अष्टमिकुन्हु जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. सानुराज शाक्य खः । करणचुकया नाइके जुयादीम्ह थः बाज्या देवराज शाक्यया विशेष कलाया प्रेरणाकथं ने.सं. १०१८ निसें कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया न्ह्यथने बहःगु कृतिकथं नेपाःया राणाकालिन प्रधानमन्त्री जुद्ध शम्सेरया दरवारया निंतिं माःकथंया वहःया वसजाःज्वलं दयेकादीगु खँ लुमंके बहःजू ।