स्वनिगलय् च्वंगु प्राचीन थाय्बाय्त मध्ये छगू ग्वल नं छगू खः । वता पूर्वय् पवित्र तीर्थ पशुपति महाद्यः व उकिया लागा, पश्चिमय् नरः, उत्तरय् चाबही अले दक्षिणय् बानेश्वर–गौशालाया दथुइ च्वंगु थ्व थाय् धार्मिक व ऐतिहासिक दृष्टिकोणं यक्व महत्वपूर्ण जू । थौंकन्हय् थ्व बस्ती येँ महानगरपालिका वडा ८ व ९ दुने लाकातःगु दु । नेवाःतय्सं थ्व थाय्यात ग्वल धाइ ।
गोपालराज वंशावलीइ थ्व थाय्यागु नां ‘ग्वल’, ‘ग्वलं’, ‘ग्वल्व’ व ‘ग्वह्र’ धयातःगु दु । थ्व फुकं नांया छगू हे भाव ‘ग्वल’ धायेत्यंगु खः । लिच्छविकालय् नं यक्व थासय् थुगु नां छ्यलातःगु दु । उबलेया अभिलेखय् अञ्जग्वल, गीग्वल, टेग्वल, तेग्वल, माग्वल व यूग्वल नां च्वयातःगु दु ।
संस्कृत भाय्या अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं च्वयातःगु दु । थज्याःगु गैरसंस्कृत भासं वःगु थाय्या नांयात किराती परिवारया भाषा धाइ । थुकथं हे ‘ग्वल’ नां गैरसंस्कृत भासं वःगु जुयाः थ्व थाय् किरातकालय् हे विकास जूगु सीदु ।
ग्वलयात देउपाटन नं धायेगु याः । थ्व नां धाःसा लिच्छविकालय् सम्बोधन जुया वःगु देवग्राम नामं हिला वःगु खनेदु । थ्व बस्तीनाप स्वापू दुगु लिच्छवि जुजु रामदेवया शासनकाल संवत् ४६७ (५४६ ई.) लय् मानमती नांयाम्ह छम्ह मिसां पशुपतिं मृगस्थलीइ वनेगु लँय् तयाथकूगु छगू अभिलेखय् नाथेश्वर भगवानया नामय् बुँ गुथि तयाबिउगु खँ न्ह्यथनातःगु दु ।
उगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम नामं देवग्राम
धायेत्यंगु खनेदु ।
मध्यकालय् वयाः युवराज धर्ममल्लया पालय् ने.सं. ५२३ (१४०२ ई.) दँय् च्वयातःगु हस्तलिखित ग्रन्थय् थ्व लागायात स्पष्ट कथं ‘देवपत्तन नगरे श्रीनवगृहस्थाने’ धयातःगु दु । वहे खँग्वःयात लिपा वयाः देवपटन धकाः छ्यलाहःगु सीदु ।
भाषा वंशावलीइ देवपटन (देवपाटन) नां पुलांम्ह राजकुमार देवपालनाप स्वानातःगु दु । वय्कलं थःगु नामं पलिस्था याःगु नगरया नां ग्वल धयातःगु दु । किराती जुजु स्थुंकोया पालय् थः म्ह्याय् चारूमती नापं नेपाः वःम्ह भारतया सम्राट अशोकं म्ह्याय् चारूमतियात नेपाःया राजकुमार देवपालनाप ब्याहा यानाबिल । उम्ह राजकुमार देवपालं थुगु थासय् छगू बांलाःगु बस्ती दयेकल । उगु बस्तीयात वहे राजकुमारया नामं देवपट्टन धाल । लिपा वयाः देवपट्टनयात देउपाटन धायेगु यानाहल । किरातकालंनिसें बस्ती दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालया मानमतीं तयाथकूगु अभिलेखय् च्वयातःगु दोवग्राम (देवग्राम) नां हे लिपा वयाः देउपाटन जूवःगु सीदु ।
मध्यकालय् थ्व थाय् न्हापा स्वयां विस्तार जुल । उबले चाबहिल, मय्जुबहाल, कुमारीगाल आदि बस्ती फुक्कं देवपाटन लागा दुने लाकूगु जुल । पूर्वय् बागमती खुसि अले पश्चिमय् हिजाखुसि (धोबीखोला) दथुइ च्वंगु थ्व बस्ती दुने यक्व सांस्कृतिक सम्पदा दु । पशुपति, बासुकी, उन्मत्त भैलद्यः, गुह्येश्वरी, भुवनेश्वरी व जयवागेश्वरीया देगः, चाबही चैत्य, चारूमति बहाः थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सम्पदात खः । ग्वल लागा दुने बच्छलेश्वरी जात्रा, त्रिशुल जात्रा, टिक्किछा जात्रा, नवदुर्गा जात्रा, पायाः, गंगामाई जात्रा, रोपाइँ जात्रा नांया थीथी जात्रा हनेगु चलन दु । थुकी मध्ये नांजाःगु ‘त्रिशुल जात्रा’ दय्दसँ तछलागा (आषाढ कृष्ण) अष्टमी कुन्हु न्यायेकी । त्रिशुल बांवःगु सिँया खतय् स्वम्ह मचा थसः पायेकाः देय् चाःहीकेगु थ्व जात्राया बिशेषता खः ।

मचाम्ह महाद्यः व पार्वती मूप्याखंम्वः जुयाः ग्वल, पशुपति, गुह्येश्वरी व चाबही लागाय्‌ स्वन्हुयंक हुइकीगु परम्परागत नेवाः ख्वाःपाः प्याखं खः– नाङ्गेचा प्याखं । खिंया स्वंगू बोल ‘नाङ’, ‘गे’ व ‘चा’कथं थ्व प्याखंया नां नाङ्गेचा प्याखं जूगु खःसा म्ह बाम्ह नाङ्गा जुयाः हुलीगु प्याखंकथं थुकियात नाङ्गेचा प्याखं धाःगु खः धइगु नं धापू दु । अथे हे महाद्यः जुयाः हुलीगुलिं थ्व प्याखंयात ‘नाङ्गेनाथ नाच’ नं धायेगु याः ।
नाङ्गेचा प्याखं दँय्‌दँसं गुंलागाः पारुनिसें तृतिया तक स्वन्हुयंकं बहनी ग्वल, पशुपति, गुह्येश्वरी व चाःबही लागाय्‌ हुइकी । थ्व प्याखं खिं, ताः, बभू, धाः, नाय्‌खिं भुस्याः, छुस्याःया चो, जति, प्रताल आदि थीथी तालया म्ये व मुहालिया धुुनय्‌ हुइकीगु खः ।
नाङ्गेचा प्याखंया अध्ययन याइपिन्सं थुकी किराँतकालया भेषभुषा खनाच्वंगु दुसा बाजं व म्यें थ्व प्याखंयात मल्लकालयागु धकाः क्यनाच्वंगु दु । ऐतिहासिक प्रमाणकथं शाह जुजु गीर्वाणयुद्ध वीर विक्रम शाहया वि.सं. १८७० या लालमोहरपाखें थ्व प्याखंयात व्यवस्थित याःगु खनेदु । व थें तुं थ्व प्याखंया म्येय्‌ शाह जुजु सुरेन्द्र वीर बिक्रम शाह व पृथ्वी वीर विक्रम शाहया नां वयाच्वंगु दु ।
निम्ह मिजं मस्त महाद्यः व पार्वती जुयाः थ्व प्याखनय्‌ उमिगु प्रेम, विछोड व मिलनया लु क्यनी । महाद्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं स्वंगः मिखा, कपालय्‌ स्वध्वः तिलक व हाकुगु ग्वाय्‌ दुगु ह्याउँगु ख्वाःपाः पुइ । नाङ्गा म्हय्‌ वहःया सिखः क्वखानातइसा तुतिइ घंगला न्ह्यानाः तासया सुरुवाः न्ह्यानातइ । व थें तुं पार्वती जुइम्ह प्याखंम्वलं ख्वाःपाः मपुसे छ्यनय्‌ रत्नदुगु लुं सियातःगु मतू पुइ । अथे हे तासया भोतो व जामा सिनाः तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ ।
पार्वती थजाःम्ह तिरि दयेकं उखेंथुखें मेपिं मिसा स्वःजुइम्ह महाद्यःयात ख्याये थें गुरु नाट्येश्वरं पार्वती सुचुका बी । थः तिरि पार्वती मखनाः महाद्यः विरहं चांन्हिं सारा संसारय्‌ मालाजुइ । पार्वती मलूगु झोंकय्‌ वँय्‌ थें जुयाः महाद्यवं स्वकुमि मिस्तय्‌त हे पार्वती भाःपाः ह्ययेकः जुइ । सुचुकातःम्ह पार्वती लुसेंलि महाद्यवं आवंनिसें जितः त्वःतावने मते धकाः पार्वतीयात मतिना याइ । महाद्यःया प्याखं धायेवं ताण्डव प्याखंकथं आपाःसिनं थुइकीगु खःसा नं नाङ्गेचा प्याखनय्‌ मचापिं महाद्यः व पार्वतीया ल्वःवनापुगु भाव व अभिनयलिसे श्रृङ्गार रस, हास्य रस, विस्मय रस, करुण रस आदि थीथी रस स्वयेदु । महाद्यः व पार्वतीया आदिप्रेम क्यनातःगु थ्व प्याखनं मिजंपिनिगु उच्छृंखल पहलं छेँ स्यनेयः धइगु शिक्षा बियाच्वंगु दु । तिरि मदुम्ह मिजंया हालत गथे जुइ धकाः पार्वती लुइके मफुम्ह महाद्यःया चाला थ्व प्याखनय्‌ क्यनातःगु दु । शक्ति मदुम्ह शिव व शिव मदुम्ह शक्ति पूर्ण जुइ मखु धकाः नाङ्गेचा प्याखनं शिव व शक्ति मिलन थें तुं मिजं व मिसाया प्रेममय मिलनया महत्व क्यनातःगु दु ।
परम्पराकथं नाङ्गेचा प्याखंया व्ववस्थापन चाःबही चारुमती विहारया बज्रपाणी लोकेश्वर गुथिया शाक्यपिन्सं याना वयाच्वंगु खः । थ्व प्याखंया मूपात्र महाद्यः व पार्वती जुइपिं पशुपति, ग्वल, चाःबही लागाया शाक्य, वैद्य, सङ्गत, डङ्गोल नेवाः जातियापिं जुइ । व थें तुं थ्व प्याखनय्‌ बाजा थाइपिं, म्ये हालीपिं व मुहालि पुइपिं नं जुगि जातियापिं खः । थ्व प्याखंया आर्थिक व्यवस्था पशुपति अमालकोत कचहरीपाखें जुइगु जुयाः प्याखंया वसः, तिसा व बाजंज्वलं दक्वं पशुपति अमालकोत कचहरीया जिम्माय्‌ तइगु खः । थ्व प्याखनय्‌ माःगु मुहालि पुइपिनिगु व्यवस्था पशुपतिनाथ भण्डार तहविलं याइ । न्हिथं श्री पशुपतिनाथया भोग छाइबलय्‌ मुहालि पुइपिं जुगि जातिया कलाकारतय्‌संं हे नाङ्गेचा प्याखनय्‌ मुहालि पू वइगु खः ।
पशुपति विकाष कोष व चारुमती विहार बज्रपाणी लोकेश्वर गुथिया जःपिनि दथुइ कचवं जुयाः थ्व प्याखं छुं दँ दित । वयांलिपा येँ महानगरपालिकाया गुहालिं ११ म्ह दुजः दुगु नाङ्गेचा नाच संरक्षण समिति नीस्वनाः थ्व ऐतिहासिक प्याखं हाकनं न्ह्याःगु दु ।

न्हापांगु न्हि
नाङ्गेचा प्याखं परम्पराकथं गुंलागाः पारुकुन्हुनिसें न्ह्याइ । थ्वकुन्हु बहनी जय वागेश्वरी महासरस्वतीया पुजारिं अन आरति मत च्याकेधुंकाः पशुपति अमालकोत कचहरीया नासःचुकय्‌ नासःपुजा यायेव थ्व प्याखं विधिवतकथं न्ह्याइ । अनंलि थ्व प्याखं जय वागेश्वरी लागा, पशुपतिया नवग्रह न्ह्यःने, भुवनेश्वरी दबू, ख्वपया नवदुर्गा प्याखं हुइकीगु दबुलिइ हुइकेधुंकाः हाकनं अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि न्हापांगु न्हिया नाङ्गेचा प्याखं क्वचाइ ।

निन्हुया न्हि
नाङ्गेचा प्याखंया निन्हुया न्हि गुंलागाः
दुतिया कुन्हु खः । थ्वकुन्हु बहनी अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि पशुपति मूभट्ट व प्यम्ह भट्टपिनि छेँ न्ह्यःने थ्व प्याखं हुइकी । वयां लिपा पशुपति विश्वरुप न्ह्यःने द्यः ल्हानाः गुह्येश्वरी लागाय्‌ थ्व प्याखं पूवंकी ।

नाङ्गेचा प्याखंया लिपांगु न्हि
स्वन्हुयंक हुइकीगु नाङ्गेचा प्याखं लिपांगु न्हि गुंलागाः तृतिया खः । थ्वकुन्हु बहनी अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हानाः पिहां वइगु थ्व प्याखं चाःबही मित्रपार्कया दुवातय्‌ पूर्व स्वयाः द्यः ल्हायेधुनकि चाःबहीया ल्वहंसला गनेद्यःया न्ह्यःने हुइकी । व धुनेवं चारुमती विहारया दबुलिइ पूवंक हुइकेधुंकाः हाकनं अमालकोतया नासःचुकय्‌ द्यः ल्हायेधुनकि उगु दँया नाङ्गेचा प्याखं क्वचाइ ।

नाङ्गेचा प्याखं स्यनेज्या
नाङ्गेचा प्याखंया मूप्याखंम्वः महाद्यः व पार्वती ग्वल पशुपति लागाया शाक्य, वैद्य, सङ्गत व डङ्गोल जातिया मिजंमस्त जक जुइ दइ । छक्वः ल्ययाः सयेकूम्ह प्याखंम्वलं खुदँतक प्याखं हुलेमाःगु चलन दु । नाङ्गेचा प्याखंया स्यनेज्या गुंलागाः पारु स्वयाः स्वला न्ह्यःनिसें न्ह्याइ ।
प्याखंम्वः जुइपिन्सं न्हापांगु न्हिखुन्हु
नासःद्यःया नामय्‌ किसली तयाः पुजाज्वलं व समय्‌बजि छाये हयेमाः । उकुन्हु सकसिगुं किसली छायाः नासःद्यः पुज्याये धुनेवं सकसितं प्रसादकथं समय्‌बजि इनी ।
स्वलातक प्याखं स्यनेगु झ्वलय्‌ बसुबारपतिं नासःद्यःयाथाय्‌ समय्‌ तयाः पुजा याः वनेमाः । स्यनेज्या लत्या दतकि बापुजा क्वचालकि तःजिक नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय्‌ नयेधुनकि प्याखं स्यनेज्या क्वचाइ ।
महाद्यः

नाङ्गेचा प्याखंया महाद्यः बःचाधीम्ह मिजंमचा खः । महाद्यः जुइम्ह प्याखंम्वलं ह्याउँगु ख्वाःपाः पुइ । थ्व ख्वाःपातय्‌ कपालय्‌ छगः नापं स्वंगः मिखा व स्वध्वः पुण्डरिक दइसा हाकुगु ग्वाय्‌ दइ । छ्यनय्‌ तःहाकःगु च्वामुगु तपुलिं पुइमाःथें तुं तुतिइ घंगला न्ह्यायेमाः । नाङ्गेचा प्याखंया महाद्यवं म्हय्‌ लं मफिसे तासया सुरुवाः न्ह्यानातइ । नारिइ रुमाल चिनातइसा जँय्‌ वहःया झल्लर दुगु हाकुगु कापःया जनिखं चिनातइ । तिसाकथं महाद्यवं जय वागेश्वरी महासरस्वतीया १०८ चाः ह्वनातःगु वहःया सिखः क्वखायेमाः । थ्व सिखःयात छातिइतक थहां वयेक गःपतय्‌ कापतं चिनाः सायेकातइ ।

पार्वती
नाङ्गेचा प्याखं मू प्याखंम्वःकथं पार्वती जुइम्ह मिजंमचां ख्वाःपाः पुइ म्वाः । बरु छ्यनय्‌ रत्न थुनातःगु वहःया मतू पुइ । तासया भोतो व जामा पार्वतीया वसः खःसा जँय्‌ वहःया झल्लर दुगु हाकुगु कापःया जनी दइ । पार्वतिं नं तुतिइ घंगला न्ह्यायेमाः ।

संगीत पक्ष
नाङ्गेचा प्याखं मूलतः खिं, धाः व नाय्‌खिंया बोलय्‌ हुइकीगु खः । लिसें गुहालि बाजंकथं ताः, बभू (झ्यालि), भुस्याः व छुस्याः थाइ । खिंया बोलय्‌ च्वः, जति व प्रताल स्वंगू तालय्‌ प्याखं हुली थें तुं पार्वती तनेधुंकाःया लुइ धाः व नाय्‌खिंया तालय्‌ ताण्डव थें उग्रगु प्याखं हुली । प्याखं हुइकेत चो, जति व प्रताल तालया थीथी म्ये हालेमाः । थ्व म्येया भाय्‌ पुलांगु दापाम्ये थें मैथिली, संस्कृत, पुलांगु नेवाः भाय्‌ आदि ल्वाकज्याःगु खनेदु । थ्व प्याखंया म्येय्‌ शाह जुजुपिं सुरेन्द्र वीर विक्रम व पृथ्वी वीर विक्रमया नां नं दुथ्याना च्वंगु दु । व थें तुं मुहालिया धुनय्‌ बाजं थानाः नं थ्व प्याखंया थीथी लु हुइके माः ।

धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु ग्वल देय्या (पशुपति) दक्षिण– पाखे चक्रपथ क्वसं वज्रेश्वरी बिज्यानाच्वंगु दु । थ्वयात पिङ्गलामाजु, पिङ्गनमाइ, पिङ्गलामाइ व वाणेश्वरी नं धायेगु याः । थुम्ह पीगंद्यःयात बछला माजुया केहँे नं धायेगु याः । दँय्दसं चिल्लागा द्वादशीनिसें चिल्लाथ्व पारुतक पिङ्गलामाजुया जात्रा याइ ।

चिल्लागा द्वादशीकुन्हु प्यंगू वर्णं ‘देशोद्धार पुजा’ पुजा याइबलय् पीगमय् गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः खा व दुगु भोग बी । त्रयोदशीकुन्हु द्यःपाःलाःया छेँय् बिदा पुजा धकाः गंछिद्यःपिं धकिइ तयाः स्वने यंकी । गुथिं द्यः पुज्याये धुंकाः द्यःया प्रसाद नकेत कुमारी पुजा व कुमार पुजा (मरःजा) याइ । पीगमं द्यः लितहइ । चिल्लागा चःह्रे (पाहांचःह्रे) कुन्हु सुथय्हा कनं द्यःपिं स्वने यंकी । गुथिपाखें द्यःयात चःह्रे पुजा याइसा पशुपति अमालं ‘दुनिया पुजा’ याइ । बहनी द्यःछेँय् लितहइ ।

पिङ्गलामाजुया मू जात्रा चिल्लागा आमाइकुन्हु खः । थुकुन्हु द्यः खतय् बिज्याके न्ह्यः गुथिं द्यः पुज्याइ । द्यः खतय् बिज्याकेवं पिङ्गलामाजुया पीगमय् यंकाः स्वचाः चाःहुइकाः लितहयाः ग्वल देय् चाःहुइकाः जात्रा याइ । नवाली त्वालय् थ्यनेवं सरकारी पूजा धकाः द्यःयात पुज्यानाः दुगु भोग बी । भण्डारखालया पःखालय् स्वकः खतं न्याकाः लितहइ । द्यःखः जात्रा यानाः द्यःछेँ न्ह्यःनेया दबुलिइ दिके न्ह्यः गुथिपाखें पुज्याइ । नासः भजन खलकं भजन याये सिधयेकाः नकिंनं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी ।

चउलाथ्व पारुकुन्हु पिङ्गलामाजु पीगमय् ‘लित पुजा’ याइ । चउलाथ्व तृतीयाकुन्हु गुथ्याःत मुनाः पाःब्व लःल्हायेवं जात्रा क्वचाइ । पिङ्गलामाजु दुमकायेक बछलामाजुया जात्रा यायेमज्यू धाइ । थथे पिङ्गलामाजु जात्राया झ्वलय् देशोद्वार प्ुुजा यात धायेवं पृथ्वीइ अशान्ति न्हनाः शान्ति जुइ धाइ ।

खौपा लिकायेत पूदुने ग्वलीगु कथियात ग्वलाकथि धाइ ।