लिच्छविकालीन गुथि
लिच्छवीकालया गुथि थौंकन्हय्या गुथिसिबें छुं भचा पाः । थौंकन्हय् धार्मिक ज्याय् बाहेक लौकिक जीवननाप गुथिया उलि स्वापू खनेमदु । उकिं गुथिप्रति थौंकन्हय् आस्था नं म्हो जुयावंगु दु । तर लिच्छविकालय् धार्मिक नापनापं लौकिक जीवनय् नं गुथिं ज्या याःगु अभिलेखपाखें सीदु । लिच्छविकालय् कीर्ति मतसे म्वायेगुयात धाःसा जीवन व्यर्थ जुइगु खँ संवत् ४९२ (वि.सं ६२८)या मंगलबजाःया भारविया अभिलेखपाखें थुइका कायेफइ । कीर्ति तलकि पुण्य दइ, थ्व जन्म व मेगु जन्मतक नं थुकिया पुण्य प्राप्त जुइ धकाः मिसा छम्हेसिया किन्नरी जातकया बाखंया चित्र च्वयातःगु चैत्य दयेकाः दँय्दसं संघयात भोजन याकीगु गुथि तयाः उकिं वइगु फलपाखें मेगु जन्मय् थः मिजं जुइ धकाः कामना याःगु दु । संवत् ५२६ (विसं ६६२) शिवदेव प्रथमया लेलेया अभिलेखय् गुथि नीस्वन धाःसा खुइद्वःदँ स्वर्गय् वास जुइ अले गुथिया जग्गा हरण यात धाःसा उलि हे दँ नरकय् च्वनेमाली धकाः च्वयातःगु दु ।
सुं नं व्यक्ति वा शासकं धार्मिक वा लोकहितया ज्या पूवंकेगु लागि चल अचल सम्पत्तियात छ्यलाः निश्चित उद्देश्य पूवंकेगु लागि गुथि नीस्वनातइ । गुथि निथी खनेदु । छगू थः हे परिवारया सन्तान दरसन्तानं न्ह्याकीगु व निगू गुथि धयागु थः परिवारसिबें पिनेयापिंसं न्ह्याकीगु, गुकी परिवारपिनिगु अधिन वा स्वामित्व दइमखु । लिच्छविकालय् भगवद्वासुदेवब्राम्हण गोष्ठी, प्रणाली (लः त्वंकः वनीगु) गोष्ठी, प्रदीप (मत बीगु वा च्याकः वनेगु) गोष्ठी, मल्लयुद्ध (कुस्ती म्हितेगु) गोष्ठी, धूप (धुं–धुपाँय्या व्यवस्था यायेगु) गोष्ठी, इन्द्र (द्यः विशेष) गोष्ठी, वादित्त्र (बाजा स्यनेगु) गोष्ठी, अर्चा (मूर्ति) गोष्ठी, ध्वजा (ध्वाँय्या बन्दोबस्त) गोष्ठी, ब्रम्हासानिध्य (वर्गविशेष) गोष्ठी, प्रवहण (यातायात÷गाडी) गोष्ठी, पानीय (लः) गोष्ठी आदि गुथि थःथःगु आस्था कथं निःस्वार्थ रुपं न्ह्याकाः वंगु दु ।
नेपाःया इतिहासय् इलय्–ब्यलय् तत्कालीन गतिविधिया छुं अंश अंकित यायेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व शिलालेखया रुपय् सुरक्षित नं जुयाच्वंगु खनेदु । थज्याःगु शिलालेख तयेगु झ्वलय् गुथिया व्यवस्थाया खँ नं च्वयाःतःगु दु । थजागु शिलालेखय् न्हापायापिं जुजुया नां व मिति समेतं तयाः च्वयातयेगु यानातल । थज्याःगु शिलालेखया अभिलेख लिच्छविकालनिसें खनेदुगु जुल । दकलय् न्हापां चाँगुनारायणया मानदेव संवत् ३८६ (वि.सं. ५२१) इ कियातःगु शिलालेखय् गुथि खँग्वः छ्यलातःगु जुल । थ्व ईया थ्यंमथ्यं २५० गू अभिलेख मध्ये ४८ गू अभिलेखय् गुथिया बारे न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छविकालय् छुं नं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यायात सामूहिकरुपं जानाः अःपुक पूवंकेया निंतिं गुथि नीस्वनातइगु खनेदु ।
– स्वयम्भूइ च्वंगु छगू अभिलेखय् ‘…..क्षेत्रञ्चाक्षयं दत्तं (श्री) मान विहारे’ धकाः च्वयातल । श्रीमान विहारयात बुँ दान यानाः लः त्वंकेगु व्यवस्थाया लागि गुथि तयातःगु जुल ।
– फम्पिइ च्वंगु अंशुवर्माया पालय्यागु छगू अभिलेखय् सकल जगदुदन्या शान्तये शीत तोया, मिह यतिवरवासे पातयित्वा प्रणालीम् । धकाः च्वयातल । संसारया प्याःचाःगु तंकेत थन भिंपिं भिक्षुपिं वास याइगु विहारय् हिति तयाः गुथिया रुपय् तयातल ।
– ने.सं २१३ गुंलाथ्व श्रावणशुक्ल त्रयोदशी वज्रशील महाविहार इकुबहाःया बज्राचार्य धर्मसिंहं जग्गा तयाः स्वयम्भू वैरोचनय् द्यः खेचायेके गुथि तयाथकल ।

मल्लकालीन गुथि
अथे हे मध्यकालया अभिलेख स्वयेबलय् नं लौकिक व धार्मिक नितां गुथि खनेदु । द्यः सतः गजू, मन्दः, किसि, सिंह, तोलं, इलां छायेगु, सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, संल्हूभ्वय् न्यायेकेगु, दँय्दसं न्यायेकीगु जात्रा पर्वय् बाजं थायेगु, द्यः, हिति, तुं, पुखू सफा यायेगु, च्वयेकः वनेगु, पुजाविधि ब्वयेगु लागि नं गुथि तयावंगु खनेदु । स्वयम्भू, पशुपति, गुह्येश्वरी, चाँगुनारायण, यल करुणामय, थीथी विहार, द्यः, देगः, सतः संरक्षणया लागि छगू जक मखु, आवश्यकता कथं प्रत्येक मनूतय्त जिम्मेवारी बियाः गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु दु, गुकिया कारणं थौंतक नं उगु ईया गुलिखे गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु ।
स्वयम्भू चैत्य छगूया जक दसु कायेगु खःसां अनगिन्ती गुथि दु । महादीप च्याकेगु गुथि, तुतः ब्वनेगु गुथि, वा वयेकेत प्रार्थना याइगु गुथि, शान्तिपुरय् महापुजा गुथि, लक्षावती पाठ यायेगु गुथि, शान्तिपुरय् लुँवहः छायेगु गुथि, शान्तिपुलिइ दुहां वनेगु गुथि, मञ्जुश्री तनय् पाल्चा च्याकेगु गुथि, नासःपुजा गुथि, घाँय् पुइगु गुथि, पुलुं भुनेगु गुथि, माकःयात कःनि ह्वलेगु गुथि, स्वयम्भू व हारतियात भुजा छायेगु गुथि, दे आचार्य गुथि, न्हाय्कं क्वाति त्वंकेगु गुथि, सायात छ्व नकेगु गुथि, न्हय्सः साय्मितय्गु गुथि, पताः छायेगु गुथि, पंचबुद्धया भुतिमालि ब्वयेकेगु गुथि, बुसाधं गुथि, वहःया पलेस्वां छायेगु गुथि, पंचबुद्धयात तिसां तिइके गुथि, खेचायेके गुथि, धकिं प्यने गुथि, आरती गुथि, न्हिसिवा कलः गुथि, महास्नान गुथि, यःसिं बुसाधं गुथि, फर्किबाटा बुसाधं गुथि आदि । लिच्छविकालय् थें मल्लकालय् नं गुथि व्यवस्थायात व्यवस्थित व कघायेत राज्यपाखें खास हे छुं नं निकायया व्यवस्था यानातःगु मदु । थुगु ईया गुथि व्यवस्था सत्य धर्म, निष्ठा व इमान्दारीइ निर्भर खः ।
– नेसं ८१५ (वि.सं १७५२) स भूपालेन्द्र मल्ल व भुवनलक्ष्मीपिंसं चाँगुनारायणया कीलेश्वर महाद्यःयात बुँ दान बियाः गुथि तःबलय् ‘थ्व दान धर्मकीर्ति राजा व प्रजां च्वयातःथें यात धाःसा अश्वमेध यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, कपिल गाई हजार दान याःगु थें फल, आयु व आरोग्य बृद्धि जुइ । सुनानं स्यंकल धाःसा गौहत्या पञ्चमहापाप लाइ धयातःगु दु ।
– नेपालभाषां च्वयातःगु गंबहाःया छगू दानपत्र कथं अनया निम्ह बज्राचार्यं बहाःया क्वाःपाःद्यः चैत्य व आगमय् पुजा यानाः दँय् दँय् गुथि, न्यायेकेत बँु व छेँ दातव्य तयाबिल । थ्व इलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथि गथेकि जंगल सुरक्षा यायेगु, सीगुथि, सनाःगुथि, बिचाःगुथि आदि न्ह्याकातःगु दु ।

शाहकालीन गुथि
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः नं नेपाःगाःया मनूतय्त पृथ्वीनारायण शाहं न्हापा गथे खः अथे हे गुथि न्ह्याकेगु अनुमति बिल । नरभूपाल शाहं पृथ्वीनारायण शाहयात ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय वीरनरसिंहनाप त्वाय् चिंकाः स्वदँतक च्वन । उगु इलय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व गुथिया बारे नं सीकाः लिहां वंगु जुल । उकिं थम्हं त्याके धुंकाः नं न्यायेकाच्वंगु गुथिइ छुं हिउपाः हयेगु मयाः । शाहकालय् नं आपालं गुथि दु । मुर्दादाह गुथि, आर्यघाटय् हःपिं बिरामीतय्त स्याहार–सुसार यायेगु गुथि, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दाना–लः बीगु, देगःबखुंतय्त नकीगु, तीर्थयात्रीतय्त सदावर्त इनेगु गुथि नीस्वंगु खनेदु । थुबलय् गुथियात संस्थागतरुपं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु इलय् गुथियात लिपिबद्ध यायेगु ज्या जुल । गुथिया अध्ययन यायेगु ज्या शाहकालय् वयाः जुल । पृथ्वीनारायण शाहं दोलखाय् तुलाराम पाँडेयात अनया बिर्ता, गुथि, थितिया बन्दोबस्त याकूगु खं नं गुथियात उगु इलय् यथावत् कायम यायेगु नीति काःगु सीदु । राजा–प्रजां नीस्वंगु गुथिइ छुं नं कथंया मगाःमचाः जुल धाःसा उकी थपथाप यानाः गुथियात निरन्तरता बीमाः धयागु मान्यतायात शाहकालय् कायम याःगु खनेदु । दोलखा भीमेश्वरय् मल्लकालीन राजा महीन्द्र सिंहं भीमेश्वरया पुजा यायेत बुँ तयातःगु मगानाः वि.सं. १८५० य् रणबहादुर शाहं बुँ तनाबिउगु अभिलेख पाखें सीकेफु । लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेबलय् धार्मिक, लौकिक, सामाजिक, पारलौकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागि थीथी गुथि पलिस्था यानावंगु खनेदु । थज्याःगु गुथिया व्यवस्थापन यायेगु लागि सामाजिक बहिष्कार, धार्मिक ख्याच्वः बीगु याना वयाच्वंगु दु । गुथि संचालनया नियम अभिलेखय् च्वयाः कर्तव्यबोध याकेगु व गुथि संचालन मयात धाःसा धार्मिक दण्डया व्यवस्था यानातःगु दु । यदि सुनानं गुथियात स्यंकेत स्वल वा स्यंकेगु ज्या यात धाःसा पंचमहापाप लानाः रौरव, अविचि नरकय् लाःवनी । पुस्तौं पुस्तातक निवंश, निसन्तान जुयाच्वनी, ब्राम्हण, मां, बौ, गुरु, सा स्यानाति हे पाप फयेमाली धकाः धयातल । थज्याःगु धार्मिक ख्याच्वः खनाः ग्यानाः वा धार्मिक आस्थाया कारणं गुथि थौंतक ल्यनाच्वंसां नं आः वयाः बुलुहुं विकासक्रमय् ह्रास जुजुं वयाच्वंगु दु ।

सैद्धान्तिक व दार्शनिक पक्ष
– गुथि मुनाः ज्या यायेत दयेकातःगु खः । थुकिया प्रतिफल गुथियारत सकसितं बराबर लाःवनी ।
– गुथि उदार मन–मस्तिष्कया उपज खः । निःस्वार्थ त्यागया दसु खः ।
– गुथि शरीर व मनयात जागरुक यायेत दयेकातःगु खः । गुथिया गुथियार गुबलें निष्क्रिय जुयाः च्वने दइमखु ।
– गुथि पारस्परिक सहयोगया दृष्टान्त खः । संगठित रुपं जीवन हनेगु शैली खः ।
– धार्मिक भावना मंत धाःसा गुथिया अस्तित्व हे दइमखु । उकिं गुथिया कर्म धर्म खः ।
– चैत्य, देगः, सतः, फल्चा, तुं, हिति, बुंगाः, पुखू, ख्यः, चपाः गुथिया हे देन खः । दुबलय् दयेकेमाः उकिया रक्षा सकसिनं यायेमाः ।
– न्ह्यागु ज्या नं निर्दिष्ट दिनय् यायेमाः । यायेमाःगु ज्या न्ह्यकाये जिउ, लिछ्यधाये मजिउ ।
– थँजिपिंत हनेमाः, क्वँजिपिंत माया यायेमाः ।
– गुथिइ तःमि–चीमि, सःम्ह–मसःम्ह, बुरा ल्याय्म्ह धकाः भेदभाव याये मजिउ ।
– गुथिइ जग्गा दान यात धाःसा दिवंगत परिवारया दुर्गति मोचन जुइ, सजीव दातातय् कल्याण जुइ । उकिं गुथिइ बुँ वा फल्चा, सतः, थलबल दान यायेगु बांलाः ।
– गुथि न्यायेकेत पाःलाःयात आर्थिक व्यवस्था जुइगु आयस्ता दयेमाः, आयस्ता मदुसा गुथियारतय्सं ल्हापं बीमाः, ल्हापं नं मबीगुसा छुं भचासां फुत बीमाः ।
– पाःलाखं गुथि न्यायेकेत न्हापांनिसें गथे यानावःगु खः अथे हे यायेमाः ।
– गुथिइ गुथियारत सकसियां समान अधिकार दइ । गुथिइ माःमाःगु ज्या यानाबीगु गुथियातय् कर्तव्य जुइ ।
– गुथिया चल अचल सम्पत्ति सुरक्षा यायेगु फुक्कं गुथियारतय्गु नं कर्तव्य जुइ ।
– गुथि लोप यात धाःसा समाजं निन्दा याइ । नरक वास लाइ ।

दार्शनिक पक्ष
– सकलें जानाः व मुनाः याइगु ज्या सिद्ध जुइ ।
– गुथिपाः फयेगु थेंजाःगु ज्या हिलाः हिलाः पालंपाः यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया निर्दिष्ट उद्देश्य दइ, उद्देश्य सकलें जानाः पूवंकेमाः ।
– गुथिया ज्या धार्मिक कृत्य खः । थुकी हीन व लोभानि पापानि यायेमजिउ ।
– गुथिइ थकालिया निर्देशन सकसिनं पालन यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया छम्ह आराध्यदेव दइ, व हे गुथिया रक्षक जुइ ।
– गुथिं गुथियारतय्त भिं याइ, मभिं याइमखु ।

गुथिया दुजः गुथियार वा गुथ्याः खः । संस्कृतया गोष्ठीभट्टारकया अपभ्रंश जुयाः गुथिभारो–गुथियार–गुथ्यार–गुथ्याः जूगु खः । ई व थाय् स्वयाः गुथिभारो, गुथिजन, गुथिकतक, गुथिगण वा गुथिसमूह नं धाः । ल्हासाय् नेवाःतय्सं चायेकूगु गुथियात ‘पाला’ व गुथियारयात ‘पालाकतक’ नं धयातःगु दु । गुथ्याःतय्सं गुथिया नियम पालना यायेमाः । गुथि हनीबलय् छुं पंगः मवयेमा अले छु ज्या गुबलय्, गथे यानाः यायेगु धकाः नियम दयेकाः उकियात पालना याइ । अले नियम हाचां गाःपिंत दण्ड बीकथं बं पुइकेगु व्यवस्था नं दु ।

गुन्द्रु दयेकेगु विधि
गुन्दु्र छता पाउँ सवाः वःगु नसा खः । थुकियात थीथी कथं नयेगु याइ । आलु व गुन्दु्र ल्वाकछ्यानाः जा नयेत केँया रुपय् नयेगु याइ । यःपिनि मुक्कं गुन्दु्र जक केँ खुनाः नं नः । थुकी मुस्या व मस्यौरा ल्वाकछ्यानाः सवाः साक्क नयेगु नं याः । बजि नयेत नं गुन्दु्र वालाः ल्वसाया रुपय् नइ । नखःचखः व गुथिगानाधुंकाः छ्वालुसे च्वंगु थ्वँनाप पालुक गुन्दु्र वालाः म्हाइपु लंक गुन्दु्र नयाः थ्वँ त्वनेगु नं याः ।
गुन्दु्र न्ह्यागुलिं नं दयेकी मखु । काउलिहः, पाछै, ख्वाखः व तुकंयागु जुइबलय् बांलाइ । यक्व क्यातुगु हलं दयेकी मखु । क्वहःगु नं तइ मखु । छिपय् जुयाः भचा म्हासु म्हासु धाःगु काइ । लखं प्याकी मखु । यक्व चा बाय् धू दुगु जुल धाःसा सिलाः लः स्वयंकेगु याइ । किचलय् हिलाः भचा सुकू चिंकी । गुन्दु्र दयेकेगुयात फीगु नं धाइ । यक्व ताथीबलय्सिकं चिकुचिकु धाःगु बखतय् फीगु याइ ।
भचाभचा जक गुन्दु्र फीबलय् यलेचिनाः नाइसे च्वन धायेव बःचा बःचाकू जुइक तानाः त्वाकलय् तयाः छ्याइ । यक्व फीमालीबलय् प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वायेगु याइ । छ्याये धुनागुयात पुसा तयेछिंगु थलय् तयाः च्वाये फक्व च्वानाः फी । थल यच्चुक सिलाः गंक पाइ । गाक्क च्वाये धुनधायेव पुसाया रुपय् यच्चुगु घाँय्म्वः, सु बाय् कापःग्वारा तयाः निभालं खयेक चांन्हिं अथें तयातइ ।
गुन्दु्र फीबलय् ति तिसिनाः फीगु नं याः तिमसिसे नं फीगु याः । तिमसिनागुली च्वायेबलय् ति छ्वाराछ्वारा वइ । तिसिनागुलिइ वइ मखु । तिसिनाः फीबलय् ध्वगीगु भय म्ह्व जक जुइ । पाउँ सवाः यक्व दइ । तिमसिसे फीबलय् पुसां ति थहां वयेगु लिपा लात धायेव ध्वगीगु भय दयेयः ।
निभालं क्वाइगु व शीतं ख्वाउँइगु प्रक्रिया यानाः न्यान्हुखुन्हु दसेंनिसें दासिवः थें जुयाः ति थहां वइ । थज्याःगु प्रक्रिया भचाभचा पुगानाः ख्वाउँइबलय् झन् हे याकनं जुइ । थथे वःगु ति पुसा तयातयागुलिं पिने वनी । ति पिहां ववं हे गुन्दु्र पाक वनाः पाउँक पाउँक बास वयेगु याइ । गुन्हुंनिसें भिंmनिन्हुया दुने पाक वनी । पाक वंगु लिकयाः निभालय् पायेगु याइ ।
गुन्दु्र फीत मतासे हलंहः नं फीगु याः । थथे फीबलय् प्रक्रिया दक्वं तानाः फीबलय् थें हे खःसां लिकाये धुंकाः कुचा कुचा यायेगु याइ ।
तुकंयागु नं गुन्दु्र फ्यू । थुकिया गुन्दु्र पाछै काउलिहःयागु थें सवाः जुइ मखु । नचुसे च्वं थें च्वनीगु व चिचीचापु जुयाः सुयागु थें जुइ । छाये धुंकूगु प्याज मायागु नं गुन्दु्र फीगु याः । थुकिया गुन्दु्र फीबलय् च्वायेगु यक्व मयासे भचाभचा जक याइ । थुकिं फीगु गुन्दु्र भचा निभाः छाःबलय् लाइ । अथे जुयाः तप्यंक निभालय् मतसे यतापाखे जक तयेगु याइ । बुइगु नं भचा याकनं जुइ ।

ख्वाखः
लंैया हः । गुन्दु्र दयेकेगु छता वाउँचा । ख्वाखःहःया गुन्दु्र पाउँसे च्वनाः साइ । क्यातुगु ख्वाखःनाप बजि नयेबलय् माकुसे च्वनी । ननं नये मगाः थें जुइ ।

ताथीबलय्
तांन्वःबलय् । गुन्दु्र फीगु चिकुबलय् फीगु याइ । बर्खामासं ताथिना च्वनीबलय् फी मखु । थुगु बखतय् फीगु गुन्दु्र स्यनीगु भय दइ ।

मस्यौरा
फकं सकि व माय् तयाः दयेकातःगु छता नसा । सकि तासय् यानाः सिली । यचुल धायेव चुलाः चिचीचाकू याइ । माय् फ्वयाः नचुक नी । भचा छुलुमुलु धायेकी । छ्वालुकी मखु । चि भतीचा तयाः संकी । चुलागु सकि थुकी तयाः उतिग्यंक वाली । वालाः उति ग्यन धायेव हासा बाय् यचुगु कापतय् छकूचा छकूचा तयाः निभालय् पाइ । न्हःगं थें जुल धायेव छकः संकाबी । गन धायेव लिपा लिपा तकं नयेत स्वथना तइ ।

यलेचिने
छेँय्छेँय् मधाये । सुकू नं मगं छेँक नं मच्वंगु अवस्था । छाःगु हः यलेचिनीबलय् तानाः छ्यायेत ज्या छिनी । छाःगु हः यलेचिंकाः गुन्दु्र फीबलय् स्यनीया भय दइ मखु ।

सनांघासा फीगु विधि
सनांघासा फकंहःया दं फिनाः दयेकातइगु छता परिकार खः । थुकिया सवाः पाउँइ । गुलि अप्वः पाउँल उलि थुकिया सवाः साःगु तायेकी । स्वकं सनांघासा जक नयेगु याइ मखु । जा बजि नयेबलय् अचार नयेज्वलं ल्वसा यानाः नइ । गुथि भ्वय्बलय् थुकियात छता घासाताकथं नं तयेगु याः । फकं यक्व दइगु गुंला यंलाया बखतय् फीगु याइ ।
सुकूगंगु व गने धुंकूगु फकंया सनांघासा फी मखु । क्यातुगु व दुचू हःया दँनं नं फीगु याइ मखु । छाःछाःगु हःया दं जक तयाः फीगु याइ । लखं प्याकी मखु । कापः छकुतिं हुयाः यचुकी । धू बाय् चा यक्व प्यपुना च्वंगु दःसा जक सिलाः गंकी । थुकियात नं कापतं हुइ । न्यताः व हः लिकाइ । हःयागु स्वकंचा दयेकी । बःचा बःचा हाकः जुइक दं त्वाः ल्हानाः निभालय् पानाः यलेचिंकी । दँनय् च्वंगु पिलि तुनाः नं फीगु याः, मतुसे नं फीगु याः । तुनाः फिनातःगु नयेबलय् क्यातुसे च्वनी । अथे यानाः फीबलय् भचा जक बिचाः याये मफुत धायेव हे गी नवयाः स्यने यः ।
यलेचिंगु गात धायेव थल छगलय् तयाः पःका चिकं बाय् तूचिकं भचाभचा तयाः बुली । चिकनं बुलेधुंकाः हलू, पःकाचुं व त्यबूचुं तयाः उतिग्यंक वाली । पःकाचिकनं बुलागुलिइ पःकाचुं भचा म्ह्व जक तइ । हलू धाःसा म्हासुसे च्वंक हे तइ ।
सनांघासा चाया थलय् फीगु याइ । आवश्यकता कथं तग्वःगु बाय् चिग्वःगुलिइ फी । म्ह्व जक दयेव गाःसा क्वरिं, भ्यगः बाय् कसिइ नं फीगु याइ । यक्व माःसा क्वंचा व त्यपय् नं फी । फीत थल यच्चुक सिलाः गंक पायेगु याइ ।
सनांघासा फीबलय् चितुचिनाः फी मखु । धंकाः नं तइ मखु । ग्वतुकाः बः बः यानाः माथंवंक तयाः पाचुकी । ल्हातिं जक तितियानाः बुलुहुं पचिंकेगु याइ । द्यःने लप्ते बाय् फकंहः व सालुक सु छबःचा तयाः अप्पां त्ययेकेगु बाय् पुसा तयेगु याइ । फिनाः च्यान्हुनिसें झिन्हुया दुने सनांघासा बुइ ।
नेवाःतय् गुथि भ्वजय् सनांघासाया यक्व भूमिका दयेगु याः । थुकियात छता घासाकथं काइ । ज्याथाया पञ्चदां गुथिखलःपिनि पञ्चदां गुथिबलय् सनांघासा तयाः गुथि भ्वय् नयेमाःगु व त्वालय् इनाः नकेमाःगु रीति दु । पचलीया द्यःगू खलःपिनि नं ननि, त्वाः चुकपतिं सनांघासा इनेमाःगु चलन दु । थुकिया पलेसा गच्छे अनुसार द्यःयात जाकि व ध्यबा द्यछायेगु याइ ।
दुरुफकंयागु नं सनांघासा दयेकू । थुकिं दयेकीगु सनांघासा फिनाः मदयेकुसे वालाः दयेकी । यचुकेगु दक्वं फकंयागु थें हे याइ । छलांगु बाला व प्यलांगु हाकः जुइक तानाः चिं बुलाः बाघौति अथें तयातइ । गलय् जुल धायेव दं जक लिकयाः चि मसला व पाउँ तयाः वालाः मी चिकं क्वयेकाः नयेगु याइ ।

स्वकंचा
फकंहःया सुकू । सनांघासा फिनाः ल्यनीगु फकंहः गंकाः स्वकंचा दयेकी । निभालय् पाइ मखु । हलं हः किचलय् हिलाः गंकी । गनकि ल्हातं न्हायाः कुचा याइ । स्वकंचा क्वाःलखय् सिलाः केँ नयेगु याइ । थुकी ग्वःगु आमलि तयाः नं नयेगु याइ । थुकी भिटामिन ए दइ । थ्व तयाः दायेकागु क्वाःलखं सिलेबलय् वहः, ली, धलौट आदि धातुया वस्तुइ पुलां जुयाः वथं गःथें जुयाच्वंगु यच्चुक वनी । द्यः सिलेत नं थज्याःगु हे लखं सिलेगु याइ ।

सिन्कि व सिनामनि
सिन्कि व सिनामनि थें जाःगु नसाज्वलं नेपाःया आदिवासी नेवाःजातिया जीवनया विशेषता व नेपाःया हे म्हसीका खः । लैंपाखें दयेकीगु सिन्कि नसा स्वनिगःया आदिवासीतय्गु मूलगु नसा धकाः कयातःगु दु । अथेहे यलया ज्यापुतय्सं हाकु जा व सिन्कि नसा चुलायेमा धकाः श्री करुणामययाके तकं फ्वनेगु परम्परा दुगु जनश्रुति दु । सिन्कि व सिनामनि दथुइ छुं भचा पाःगु व बिशेषतां जाःगु नसाज्वलं खः । सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं लैंया हः (ख्वाख्वःचा) लिकनाः जक दयेकेगु याइ । थुकिया सवाः आपालं पाउँसे च्वनी । परम्परागत विधिकथं सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं छुं ईतक फिनाः उकियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । व कथं नसाज्वलं तयार जुइ ।

सिन्कि दयेकेगु विधि
बुँइ ४ फिटया चाकःलागु व ६, ७ फिटया गाः बाय् सिन्कि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः गालय् न्यंक चां पायेगु याइ । अले माःकथंया लंैयात सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिन्कि फीगु गालय् ३, ४ इञ्च तक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः हे कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय्यानाः तइ । अले लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाकाः तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः सिन्कि नसा वइ । थ्व धुंकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकयाः सिन्कि थकायेगु याइ । सिन्कि थकयाः सुकू व सफागु थासय् सिन्कियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थथे तयार जूगु सिन्कियात टोकरी वा थीथी थलय् तया तइ । अथे नेपाःया पूर्वीय क्षेत्र भोजपुरय्पाखें धाःसा सिन्कि देयेकेगु तरिका छुं भचा पाः । बुँइ सिन्कि फीगु गाः खनेधुंकाः गालय् सु च्याकेगु याइ । थथे गालय् सु च्याकेगु धैगु गालय् दुपिं किताणुतय्त नस्त यायेगु व गाःयात क्वाकेगुकथं याइगु खः । व धुंकाः गालय् सु लायेगु याइ, सु धुंकाः केराया हः लायेगु याइ केरा हःया द्यःने लैं ख्वाख्वःचा छफि लायेगु याइ । ख्वाख्वःचाया द्यःने तिनि लैं तयेगु याइ । थथे हे यानाः गाःया दकलय् च्वय् ख्वाख्वःचा लायाः चां भुनेगु याइ । लिपाः लैं फुक्क सिन्कि जुइ, ख्वाख्वःचा फुक्क गुन्दु्रककथं तयार जुइ ।

सिनामनि दयेकेगु विधि
सिन्कि दयेकेगु व सिमामनि दयेकेगु विधि आपालं पाःगु धाःसा मखु । ६, ७ फिटया गाः वा सिनामनि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः माःकथंया लैंया ख्वाख्वःत लिकानाः लखं सिलाः सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिनामनि फीगु गालय् ३, ४ इञ्चतक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय् यानाः तइ । गालय् गाक्क लैं स्वथने धुंकाः लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाःका तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः थुकिं बिस्कं कथंया नँस्वाः वइ । अले सिनामनि तयार जुल धैगु थुइकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकया सिनामनि थकायेगु याइ । गालं थकाःगु थुगु सिनामनि भचा म्हासुसे च्वनी नापं नरम नं जुइ । सिनामनिया सवाः धाःसा पाउँसे च्वनी । थथे तयार जूगु सिनामनि छेँ वा पसलय् गनं नं तयातःगु थाय् तापाकनिसें नस्वाः वयाच्वनी । अले थुगु सिनामनियात चिचीकुक कुचा यानाः आलु व कय्गू नापं ल्वाकछ्यानाः अचार दयेकाः नयेगु याइ ।

गुन्द्रु दयेकेगु विधि
गुन्दु्र छता पाउँ सवाः वःगु नसा खः । थुकियात थीथी कथं नयेगु याइ । आलु व गुन्दु्र ल्वाकछ्यानाः जा नयेत केँया रुपय् नयेगु याइ । यःपिनि मुक्कं गुन्दु्र जक केँ खुनाः नं नः । थुकी मुस्या व मस्यौरा ल्वाकछ्यानाः सवाः साक्क नयेगु नं याः । बजि नयेत नं गुन्दु्र वालाः ल्वसाया रुपय् नइ । नखःचखः व गुथिगानाधुंकाः छ्वालुसे च्वंगु थ्वँनाप पालुक गुन्दु्र वालाः म्हाइपु लंक गुन्दु्र नयाः थ्वँ त्वनेगु नं याः ।
गुन्दु्र न्ह्यागुलिं नं दयेकी मखु । काउलिहः, पाछै, ख्वाखः व तुकंयागु जुइबलय् बांलाइ । यक्व क्यातुगु हलं दयेकी मखु । क्वहःगु नं तइ मखु । छिपय् जुयाः भचा म्हासु म्हासु धाःगु काइ । लखं प्याकी मखु । यक्व चा बाय् धू दुगु जुल धाःसा सिलाः लः स्वयंकेगु याइ । किचलय् हिलाः भचा सुकू चिंकी । गुन्दु्र दयेकेगुयात फीगु नं धाइ । यक्व ताथीबलय्सिकं चिकुचिकु धाःगु बखतय् फीगु याइ ।
भचाभचा जक गुन्दु्र फीबलय् यलेचिनाः नाइसे च्वन धायेव बःचा बःचाकू जुइक तानाः त्वाकलय् तयाः छ्याइ । यक्व फीमालीबलय् प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वायेगु याइ । छ्याये धुनागुयात पुसा तयेछिंगु थलय् तयाः च्वाये फक्व च्वानाः फी । थल यच्चुक सिलाः गंक पाइ । गाक्क च्वाये धुनधायेव पुसाया रुपय् यच्चुगु घाँय्म्वः, सु बाय् कापःग्वारा तयाः निभालं खयेक चांन्हिं अथें तयातइ ।
गुन्दु्र फीबलय् ति तिसिनाः फीगु नं याः तिमसिसे नं फीगु याः । तिमसिनागुली च्वायेबलय् ति छ्वाराछ्वारा वइ । तिसिनागुलिइ वइ मखु । तिसिनाः फीबलय् ध्वगीगु भय म्ह्व जक जुइ । पाउँ सवाः यक्व दइ । तिमसिसे फीबलय् पुसां ति थहां वयेगु लिपा लात धायेव ध्वगीगु भय दयेयः ।
निभालं क्वाइगु व शीतं ख्वाउँइगु प्रक्रिया यानाः न्यान्हुखुन्हु दसेंनिसें दासिवः थें जुयाः ति थहां वइ । थज्याःगु प्रक्रिया भचाभचा पुगानाः ख्वाउँइबलय् झन् हे याकनं जुइ । थथे वःगु ति पुसा तयातयागुलिं पिने वनी । ति पिहां ववं हे गुन्दु्र पाक वनाः पाउँक पाउँक बास वयेगु याइ । गुन्हुंनिसें भिंmनिन्हुया दुने पाक वनी । पाक वंगु लिकयाः निभालय् पायेगु याइ ।
गुन्दु्र फीत मतासे हलंहः नं फीगु याः । थथे फीबलय् प्रक्रिया दक्वं तानाः फीबलय् थें हे खःसां लिकाये धुंकाः कुचा कुचा यायेगु याइ ।
तुकंयागु नं गुन्दु्र फ्यू । थुकिया गुन्दु्र पाछै काउलिहःयागु थें सवाः जुइ मखु । नचुसे च्वं थें च्वनीगु व चिचीचापु जुयाः सुयागु थें जुइ । छाये धुंकूगु प्याज मायागु नं गुन्दु्र फीगु याः । थुकिया गुन्दु्र फीबलय् च्वायेगु यक्व मयासे भचाभचा जक याइ । थुकिं फीगु गुन्दु्र भचा निभाः छाःबलय् लाइ । अथे जुयाः तप्यंक निभालय् मतसे यतापाखे जक तयेगु याइ । बुइगु नं भचा याकनं जुइ ।

एस जयापाखें ने.सं. ११२३ स निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता विजयज्योति खः । थुकिया बाखं व निर्देशक शान्तराज शाक्य खःसा कलाकारकथं बिजयज्योति, मधु शाही, बिक्रम बज्राचार्य, नेमरत्न बज्राचार्य, बसन्त शाक्य, किरण शाक्य व भैषज्यरत्न शाक्यपिं दुथ्याः । थ्व ऐतिहासिक पुलांबाखं खः । छगू इलय्‌ येँ्या इतुंबहाःया केशचन्द्र नांयाम्ह जू म्हितीम्ह जुवाःद्यः जू म्हिताः थःगु सर्वश्व पानाः बुकाः दुःख जूगु जुल । लिपा बखुंतपाखें प्राप्त जूगु लुँ गृुरुमापा नांयाम्ह छम्ह राक्षसं क्वबिका हयाः वइत थःगु हे लागाय्‌ केशचन्द्रं थायबाय्‌ बिल । व गुरुमापां त्वाःबहाःया मचात खुयानयाः दुःख ब्यूगुलिं गुरुमापायात तिन्ख्यलय्‌ तयेयंकूगु खँ थुकी न्ह्यब्वया तःगु दु ।

अय्लाः काइबलय् अय्लाः फइगु चायागु थल । म्हुतु चकनी । हः भचाभचा दइ । ककु भचा ती । ककुया क्वसं चिकिचाहाकःगु अःखुंचा दइ । दथुइ भचा भ्वरि खाइ । प्यंचाः खः ला मखुला धया थें ग्वः मुनाः दथुइ माथं वनी । अय्लाः काइबलय् हासिया दुने माःद्यःचाय् दिकाः हा थहां वयेछिंक तइ । थुकी दुने छ्व छम्हूचा तयाः द्यःने अय्लाःकाये बाता तयाः लः तइ । मि दुइबलय् अय्लाः हाइगु थुकी फइ ।

नेपाल संवत् १०५३ आश्विनकृष्ण ११ कुन्हु बाः बिरञ्चीनारायण मानन्धर व मां मोतिमाया मानन्धरया कोखं जन्म जुयादीम्ह भाजु गुह्यश्वरी साय्‌मिया मेमेगु नां गुह्य साय्‌मि, गुह्यश्वरी राज मानन्धर खः । इन्जिनियरींग यानादीम्ह भाजु साय्‌मिं नेपालभाषाय् कविता, निबन्ध व बाखं च्वयादी ।

धर्मादेय पत्रिकाय ने.सं.१०७१ य् वय्‌कःया आः जि वने नांया कविता दकले न्हापां प्रकाशित जूगु खः । वय्‌कःया पिदंगु कविता सफूया नां वेँ (ने.सं.१०७१) खः । पासा नांया पाक्षिक पौया न्हापांम्ह सम्पादक भाजु साय्‌मि च्वसापासाया सक्रिय कार्यकर्ता व सचिव नं जुयादीधुंकूम्ह खः ।

पेसां इन्जिनियर जुयादीम्ह वय्‌कः यक्व हे बुद्ध धर्मया सफू अनुवादय् नं संलग्न जुयादीगु दु । वय्‌कः संलग्न जुयादीगु सफूत थुकथं खनेदु– प्रतीत्य समुत्पाद व्यवस्था, बुद्ध धर्म श्रवनार्थ अभ्यनार्थ, मध्यमकावतार, चैत्य महिमा, श्रुत महामुक्ति ग्रन्थ, संघरत्न व्यवस्था पुरुषोत्तम प्रकाश, महामुद्रा नितार्थ प्रदीप, सद्धर्म चिन्तामणि मोक्ष रत्नालंकार आदि । वय्‌कः नेपाल ईन्जिनियर्स एशोसियसन व नेपाल जियोलोजिकल सोसाइटीया जिवंकाछि दुजः खः । अथेहे वय्‌कः महावोधि धर्म विकास द्वीप (गुम्बा), त्रियान धर्म संघ, बुद्धविहार कुलेश्वरय् नं आवद्ध जुयादी ।

गेराड तोफाँ फ्रान्सया वैज्ञानिक अनुसन्धान राष्ट्रिय केन्द्रया छम्ह शोध निर्देशक (सन १९८५) खः । वय्‌क:या विशेष कुतलय् हिमालयन अनुसन्धान केन्द्र नीस्वनेगु ज्या जूगु खः । वय्‌कलं निर्देशक कथं थुगु केन्द्रया १९९५ तक नेतृत्व यानादिल । सन् १९७० इ काठमाडौंया फ्रान्सेली राजदूतावासया साँस्कृतिक सहचरी जुयाः नेपाः वसांनिसें वय्‌कलं थनया अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकादीगु खः ।  वय्‌कलं यलया नेवाःतय् पुलांगु थायबाय् प्याँगायात मू अध्ययनस्थल दयेकाः अनया समुदाय अले पहरी व तामाङ्ग भाय्‌या सम्बन्धय् शोध यानादीगु खः

लक्जबर्गय् जन्म जूम्ह तोफाँ भाजुया आःतक समाजशास्त्र, मानवशास्त्र अले राजनीति विषय कःघानाः च्वयातःगु अंग्रेजी व फ्रेञ्च भाय्‌या नीस्वंगू सफूत पिदने धुंकल । थुकी अप्वः धैथें नेवाः समुदाय, नेवाः भाय् संस्कृति, परम्परा, नेवाःतय् बस्ती, सामाजिक प्रचलनया विषय केन्द्रीत जू । गुलिखे सफू दक्षिण पूर्व एसिया, भारतया सामाजिक जीवननाप सम्बन्धित नं दु । नेवाः, नेपाः अले थनया राजनीति आदि विषयय् थीथी अन्तरराष्ट्रिय सेमिनार अले प्राज्ञिक सम्मेलनय् वय्‌कलं सलंसः ज्यापौ न्ह्यब्वयेगु ज्या यानादीगु दु ।

तोफाँया विशेष रुची धैगु सामाजिक संगठन दुने भौतिक, संस्कृति व हिमाली क्षेत्रया धर्म संस्कृति खः । थौंकन्हय् धाःसा विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः नाट्य परम्परायाबारे अध्ययन यानाच्वनादीगु दु । नापनापं तत्कालीन नेपाःया दुने हिलावं वनाच्वंगु राजनीतिक, सामाजिक संरचना अले धार्मिक व सांस्कृतिक गतिविधिपाखे ध्यान बियाच्वनादीगु दु ।

तोफाँया मूमूवंगु अन्तरर्राष्ट्रिय चर्चाया कृतित खः –

–           Pyangaon, une communauté newar de la vallée de Katmandou : la vie matérielle

–           Panauti: Past – Present (1976-2020)

–           Société et religion chez les Newar du Nepal — Cahiers Népalais

–           Le Palais et le Temple: la fonction royale dans la vallée du Népal

–           Man and His House in the Himalayas: Ecology of Nepal

–           From Kin to Caste the Role of Guthis in Newar Society and Culture

–           Imagination and Realities: Nepal Between Past and Present

–           Newar Society; City, Village and Periphery, 4.50 Average rating — 2 ratings

ललितकलाकःमि गेहेन्द्रमान अमात्यया जन्म ने.सं. १०५६ गुंलाथ्वः पुन्हि, सोमबारखुन्हु येँया खेचापुखुलिइ अबु मोदमान अमात्य व मां हिरापिया अमात्यया कोखं जूगु खः । वाणिज्य शास्त्रय् स्नातक यानादीम्ह वय्कः निजामती सेवा व कलाकौशलय् नं नांजाः । वय्कलं नेपालय् दकलय् न्हापां वि.सं. २०१२ सालय् आधुनिक कला ब्वज्या यानादीगु खः । वय्कलं चित्रकारितालिसें झिद्वलं मयाक पोष्टर, आवरण, लोगो, होर्डिङ्ग, स्लाइड, चित्र डिजाइन यानादीगु दु । वय्कलं वि.सं. २०१८ सालय् मोडर्न आर्ट, २०२१ सालय् नेपाल, २०५३ सालय् म र मेरो कला, २०५५ सालय रेलिजिअस लाइफ इन नेपाल (प्यंगू ब्वतक), २०६१ सालय् आधुनिक कला, २०६२ सालय् अमूर्त कला व अभिव्यक्ति र टिप्पणी सफू च्वयाः पिथना दीगु दुसा चित्रकला व संस्कृति सम्बन्धी पत्रिका नं सम्पादन यानादीगु दु । वि.सं. २००९ य् नयाँदिल्लीइ जूगु बालकला प्रतियोगिताय् वय्कलं न्हाप सिरपाः, वि.सं. २०२२ य् प्रथम राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ हःपाः सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्कःयात शुभराज्याभिषेक पदक, २०३३ य् जनपद सेवा पदक, २०४१ सालय् गोरखा दक्षिणबाहु, २०४४ सालय् सार्क पदक व २०४५ सालय् दीर्घ सेवा पदक नं द्यछाःगु दु । वय्कःयात २० गू स्वयां अप्वः संघ संस्थापाखें प्रशंसापत्र द्यछानाः अभिनन्दन याःगु दु ।