प्रकृतिइ थीथी बस्तु थें चा नं प्रकृतिया हे देन खः । थीथी वस्तु नायाः, ध्वगिनाः व ल्हानाः ताः ईतक अथें लानाच्वन धाःसा उकिं चा उत्पन्न जुइ । बुँइ थीथी ध्वगीगु वस्तु तये यंकेवं लिपा छुं ई अथें तयेवं व ध्वगीगु वस्तु नं चा हे जूवनी । अथेंतुं द्वलंद्वः दँ सिमा, सिमाहः, सिँ आदि ल्हानाः उगु चीज ध्वगिना वनाः नं अन बुँचा, वयां लिपा द्यचा, गन्तिचा, काकुचा व काँचा जुजुं व हे काँचा पट्ठर जूवनीगु वैज्ञानिकतय् धारणा दु । चायात उब्जनीशीलनिसें कयाः खानी वस्तुकथं नं कायेगु याः ।
चा कायेगु प्रविधि
कुम्हाःतय् भारा छियेगु निंतिं गन सम्भावित चा दइगु थाय् खः न्हापां अन थ्यंकी । न्हापान्हापा कयातःगु आधारय् ख्वपय् जूसा खापी, यातू महाद्यः जःखः (तुनागाः धइगु थासय्) आदि थासय् चा कायेत गाः म्हुइ । न्हापां गाः म्हुयेत नं पूजा यानाः तुंथि थें चाकलाक चिं तइ । छसिकथं उगु चिं तःगु थासय् च्वंगु दुनेया चा धमाधम कुलिं पालाः जःखः खिनाछ्वइ । म्ह दुछि दुहां वनेधुंकाः अन चाफः तइ । वयां लिपा बछि अथें त्वःती । बछि चाकःयात दुने दुने वनाः भचाः दुने चागाः तःगाः यानाः दुहां वनी । छसिकथं हाकनं म्ह दुछि धइथें वनेधुंकाः उकियात नं त्वःताः हाकनं उगु थाय् च्वय्या चागाः फया तइगु थाय् थें यानाः मेगु ब्वय् चागाः म्हुयायंकी । निफः वा स्वफः दुहां वनेधुंकाः जक अन द्यचा धाइगु पूरा हाकुसे च्वंगु चा खने दइ । उगु चा तसकं लस्सादार जुयाः भारा छियेत मदयेक मज्यूगु चाकथं चागालं चा थकाइ । उकियात धाःसा अलग्ग पँ तनी । चा थःपिन्त माक्व वा काये गाक्क कयाःलिं वा निफः स्वफः वा प्यफः तक वनाःलिं अन चा काये गाकाः थहां वइ । अन दुहां वनेत नं न्हापा बताचा वा तुकिमत च्याकेगु चलन दु । परिवार अप्वः दुपिन्सं थः परिवार जक च्वनाः वा परिवार अप्वः मदुपिं जुल धाःसा मेमेपिंके ग्वाहालि कयाः नं चा गालं चा कयाः खःमुली क्वबियाः वा ट्याक्टरं थःथःगु छेँय् दुतहइ । न्हापा न्हापा खुल्ला त्वःतातःपिं सा यक्व दइगु हुनिं चा गालय् सा कुतुं वनाः सी धकाः लिपा चागाः ल्हानाथकी ।

भारा छियेगु प्रयोजनया निंतिं छेदिइ वा काँथलय् चा न्हुयेगु चलन दु । चा न्हुयेत बँय् चा प्यमपुने मा धइगु ल्याखं न्हापां द्वँनौ अर्थात् भारा उयाःलिं वःगु नौ बँय् ह्वली । वयां लिपा चा पाँचा लिकयाः न्हापां त्यथां दाइ । पाँय् पाँय्गु चा वा धिक्का धिक्कागु चायात त्यथां दायेवं उगु चा लिपा छपाँय् जुयाः सालुया वनी ।
चकनेवं उकी तुतिं न्हुइ । तुतिं न्हुयाः सालुके धुंकाः उकियात कुचाकुचा यानाः वा छपाँय् यानाः जूसां मरि तुले थें तुलाकाइ । तुलीबलय् नं छखे छखे यानाः तुल धाःसा तुले अःपुइ । अथे तुतुं हे खी अर्थात् गेडागेडी दु ला धकाः ल्हाः पतिचां प्वाः खनाः खनाः उगु सालुगु चाया लासाय् माली । उकिं खी ल्ययेगु नापनापं तुले धुंकाः ध्वाकुनय् लाकी । वयां लिपा उकिं क्यूगु बँय् चा सुइत दयेका तःगु क्वँय् बापिं चा प्यपुंक सुचुक सुयाकाइ । थथे चा सुयेत मेय्या क्वँय्बापि माथं वंक दयेकातःगु औजार छ्यलीगु खः ।
चा मज्याःतले वा बांलाक ल्वाक्वः बाक्वः जुयाः भारा छियेत तयार मजूतले अथे हे हाकनं नौ बँय् ह्वलाः हाकनं उगु चापाँय् तुलातःगुयात दथुइ सालाः न्हापां बछिकय् लाकाः तुतिं तिक्वः च्वयाः छखें छखें चकंक चकंंक चा न्हुन्हुं यायेमाः । घौछि बाघौतक उकथं चा न्हुयाःलिं लिपा चा ज्याइ । चा ज्यायेधुंकाः इंचां कुचाकुचा जुइकाः चायात प्यकुंचा प्यकुंचा यानाः चाइ । अले निकू निकू चा कयाः न्हापां निपा ल्हातय् छपा छपा कयाः ल्वाकी । थथे ल्वाकेबलय् नं खी अर्थात् भारा छियेगु इलय् खनेदइगु भारा स्यंकेफुगु चीज लुयावइ । आखिर उकथं चा ल्वाकेधुंकाः लिपा वयाः ग्वारा ग्वारा चाग्वारा छखेलिक तयेयंकी ।
उकियात चा प्यं चिनेगु धकाः ग्वारग्वार तुइकाः च्वय् व क्वय् मथंकेत थनाः द्यःने चा ग्वारा चिनाःतुं हाकनं हाकनं दाया मथंकी । थथे त्या तयाः जूगु चाप्यं लिपा भारा छीगु चाखः वा सिँयागु चक्का वा हाल वयाः टायर वा ह्वील चाःहीकाः भारा तयार याइगु खः ।

चा न्हुयेत माःगु हलंज्वलं
चा न्हुयेगु निंतिं चा न्हुयेगु थाय् वा काँथलय् थीथी कथंया सामग्रीत दइ । न्हापां अन नौ तयेगु नौभ्यगः दइ । उकिं छक्वःपतिकं नौ ह्वलाः चा न्हुयेत छ्यलीगु खः । चा न्हुयेत तिंतिं न्हुयाः चा न्हुयेमाःगु जुयाः छपु बल्लाःगु तुतां दइ । मेबलय् ध्वाकुनय् धंकातःसां चा न्हुयेगु इलय् उकियात चुइ । चा तुलेधुंकाः खी ल्ययाः तयेत छगः भारा अथें तयातइ । नापं चा ज्यायेधुंकाः उकियात कुचाकुचा यायेत छपु पुलांगु जूसां चा भ्याः दुगु इंचा नं ब्यवस्थित अवस्थाय् स्वप्याना तःगु दइ ।

चाया ख्वाःपाः दयेकेत दकलय् न्हापा सम्बन्धित द्यःया ख्वाःपाः बां लुइकाः चाया थासा दयेके माः । थुकिया निंतिं क्वय् च्वयाकथंया हलंज्वलं ल्वाकछ्याये माः ।
१) गथिचा माक्व
२) लुँचु भाय् जक
३) वहःचुं भाय्जक
४) गुंगू माक्व
५) सुहाग माक्व
६) कपाय् माक्व
७) कचिभ्वं
८) द्वाफ्वःस्वां हः
९) नइँक्याः जता
१०) कपू
११) वंगलसिमा हः
१२) वरमाया हः
१३) लः
थुलि हलंज्वलं ल्वाकछ्यानाः ख्वाःपाःया चा दयेकेत माःगु ज्याभः थुकथं दु ।
१) तःफाःगु ल्वहं
२) सिँमुगः
३) लः
४) चाज्या यायेत तःफाःगु व चाःतूगु सिलाय्कू
५) सिँया सिपू
दकलय् न्हापां गथिचायात लखय् फ्वइ । अले उकी सुहाग, कचिभ्वं, द्वाफ्वःस्वां हः, नइँक्याः जता, वंगल सिमाया हः व वरमाया हः तःग्वःगु थल अगालय् तयाः फ्वइ । अथे हे गुंगू नं छगः थलय् फ्वइ । निन्हु स्वन्हु लिपा दक्वं माःबुये धुंकलकि चायात ग्वाराग्वारा ज्याइ । मेगु फ्वयातःगु ब्वतियात ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं चा थें च्वंक दाइ । थुकियात चाय् ल्वाकछ्यानाः हाकनं ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं मिहिन जुइक छ्यायेमाः । अले थुकी भचा भचा यानाः गुंगू फ्वयातःगु लः ल्वाकछ्याछ्यां सिँमुगलं छ्याइ । थुकियात छन्हु अथें तयाः कन्हय्कुन्हु हाकनं चा नाइसे मच्वंतले छ्यायेमाः । चा नाइसे च्वनकि थुकिं माःकथं ख्वाःपाःया थासा दयेके जी ।

चाकुक दयेकातःगु छगू कथंया नसायात चाकु धाइ । थीथी कथंया प्रबिधि छ्यलाः तुया तिं चाकु दयेकी । तुया तियात लय्ति धाइ । थ्व दयेकीगु थाय्यात तुसाः धाइ । तुसालय् ज्या यायेत थुलि हे मनू मुनाः यायेमाः धयागु दु । थन दुने थःगु हे कथंया नीति दयेकातःगु दइ । मूनायः, दुवाःनायः, च्यःदुवाः, यम्बाःनायः, च्वकाबाः नायः, त्याकः, घेवानायः, दथुकरा, धोका पहरा, तु छ््याइम्ह, च्वकाबजिकाः व थाहांकुहांजु यानाः भिंmनिम्ह दइ । सालय् यायेमाःगु दक्वं ज्या ब्वथलाः सकसिनं थःथःगु भालाकथं यायेगु याइ । ज्या सिमधःतले सुं गनं वने दइ मखु । नयेत्वने द्यने दक्वं अन हे याइ । नये बलय् थःसिकं थँजिपिन्त भागि याइ । सुयानं गनं मवंसे हे मगाःगु अबस्था जुल धाःसा पलेसा तयाः जक वनेगु याइ ।
फागुणं वा भचा भचा वलकि तु पिनाः बालाचःह्रेया बखतय् तु लयेगु याइ । तिंतु, मिश्रीतु, गैदातु तुस्याःतु आदि पीगु याइ । च्वका छत्वाःचा ध्यनाः यच्चुकी । सालय् यंकाः तिसी मत्यःतले भचा भचा जक चा प्याःथाय् गाः म्हुयाः कले कले चिनाः ल्हाकातइ । तःन्हुतक तयेमाल बाय् लः दत धाःसा ध्वगीगु भय दइ । अथे जुइबलय् लिकयाः मेथाय् तइ । तुसाः तुब्व दुथाय् सतिक बाय् अन हे नं दयेका तइ । चाकु दयेकेगु ज्या याइबलय् नायः पुजा, थाहांवाने पुजा, क्वाहांवने पुजा व तुसाः पुजा यायेगु याइ ।
तु तिसीत त्याकःख्वँतय् तयाः म्हुकुछिति हाकः जुइक त्याकः चुपिंपालाः तु कुचा याइ । पाचुकेत न्हाय्कं सिं च्वकी । तु कुचायात छ्याइ । छ्यायेगु व तु तिसिनाः लय्ति पिकायेगु थाय्यात पिने धाइ । लय्ति दायेकेगु भुतू, नयेत्वने यायेगु व च्वनेगु थाय्यात दुने धाइ । दुने ल्वहं निगः जवंखवं व दथुइ ख्येँय् छगः तयाः छथाय् अजिमाद्यः मानय् यानाः पुज्याना तइ । पिने छथाय् थासय् लाकांसिँ तयाः उकी साः कयातःगु चुइख्वः निख्वः धंकी । ञसिँया छखे च्वतय् ह्वः खनाः उकी बःचा ग्वःगु सिँ दुतछ्वयाः निखेयागु च्वः चुइख्वःया सालय् तइ । ञसिँया दुछिं भतपञ्जः थें ज्वनेछिंक पं तयातइ । मेखेपाखे बुइबाः निगः बल्लाक धंकी । थुकी निखें च्वःया भचा क्वय् निथासं साः कयातइ । साः ह्वतय् थताः व क्वताः निगः तइ । थताखय् यनाःया प्वः पाखेया च्वः काकाः यखाया तइ । मेगु च्वतय् नाः चिनाः ञसिँनाप स्वाकातइ । यनाःयात गनेद्यः मानय् याइ । छखेया च्वः चुइख्वतय् व दथुया ब्व क्वताय् लाकाः स्वथँ तयातइ । यनाःया प्वःपाखेया क्वसं स्वथँया दथुइ च्वंगु तुपिखय् छ्यानातःगु तु तइ । ञसिँ त्यलाः यनाः क्वकाइ । क्वहां वःगु यनाः व स्वँथ ल्वाकाः तुपिखय् च्वंगु छ्यानातःगु तु काकाः ति पिकायेगु याइ । थताः नं यनाः फुस्कय् जुइ मफयेक पनातइ । तु ख्वलां तुख्वः दयेकी । गुख्वः तुख्वःयात चुल्छि धाइ । तुख्वःया ल्याःकथं चुल्छि, बानि, स्वचुलु व न्हिसाल यानाः न्हिज्या क्वचायेकी ।
दुने छथाय् थासय् प्यप्वाः भुतू दयेकाः कसि व बं द्यछुइ । लय्ति वःलिसे कसी तयाः क्वाकी । बँथय् तयाः दायेकी । पाख वं मवं सुमिचां तुयाः ल्हातिं स्वइ । ग्वाराक वल धायेव पाख वंगु याइ । बंयात बबूचां कताकाः पाख वंगु चाकुचलाखय् प्वंकी । बँथय् कवय् थाःसा कवय्चां प्वलाः लिकाइ । चाकु ख्वाउँकेत गदाचां संकी । ख्वाउँल धायेव चुइतां तुयाकयाः पा पा ज्यानाः चाकुपा दयेकी । चाकुइ पतिंचां त्यलाः बान्कि तइ ।
छन्हुया छम्हसिगु यानाः छसीनिसें ज्याकुपाः फइ । थःथःपिनिगु भालाकथं ज्या याइ । मयात धायेव बं पुइकेगु याइ । म्हुतु ल्हायेगु कथंया बचन ल्हात धायेव नं बं पुइकी । सान कयाः तुति यखानाः च्वन धायेव नं बं पुलेमाली ।
कवय्
बँथय् क्वपुनाः थाइगु ख्वं । लय्ति दापाः वनाः ताकुइ धुंकूसां लिकाये ल्वःमनकि क्वपुनी । क्वपुंगु लिमकासे मेगु लय्ति तइ मखु । मि यक्व तच्वः जूगु मखन धायेव नं क्वपुने यः । मेगु ज्याय् अलमलय् जुइबलय् नं क्वपुनेयः ।

कवय्चा
कवय् प्वलाकायेगु ज्याभः । बःचा पुगु डण्डिइ सिँया चु तयातइ । छखेपाखे भचा क्वलः लुइकाः च्वका भचा फालाचिंका तइ । बुलुहुं क्वतय् यानाः कवय् लिकाइ ।

क्वताः
३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया च्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकया कसय् जुइक तयातइ ।

क्वहा‌ंवने पुजा
ज्या सिधयेकाः याइगु पुजा । तु काकेगु व चाकु दयेकेगु दक्वं ज्या सिधल धायेव ज्या सिधःगु लसताय् द्यः पुज्यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थुगु पुजाय् खलःपिं भिंmनिम्ह जक च्वनी ।

गदाचा
चाकु संकाः ख्वाउँकेगु कुत्याति हाकःगु सिँयागु ज्याभः । छखेपाखे म्हुलिं थुइ । मेखेपाखे भचा तपु जुइ । चाकु ख्वाउँकाः पा ज्यायेत चलाय् च्वंगु चाकु संकेगु याइ ।

गैदातु
तपुगु तु । भचा ह्याउँ ह्याउँ धाइ । गौ तापाइ । यक्व ताहाकः जुइ मखु । ख्वला भचा ख्वातुसां तासय् याये अःपुइ । न्ह्यतुसे चाकुइ मखु ।

घेवाःनायः
तु छ्याइपिनि नायः । पिने च्वनाः तु छ्यायेगु याइ । इलय् ब्यलय् थ्वँ त्वंकेगु व बजां त्वंकेगु नं याइ । माली बलय् यम्बाःतय्त ग्वाहालि नं याइ ।
चला
तग्वःगु चाया भारा, गुलुभ्यगःया आकार जुइ । प्यं भचा ग्वलाः थें जुइ । हः चकनी । बंलय् तयाः दायेकातःगु चाकु थुकी तयाः ख्वाउँकेगु याइ ।

चुइख्वः
ञसिंँ दिकेत बँय् लाकांसिँ लायाः धंकातःगु निगः सिँ । १—१.५ फुतया हाकः जुइ । ३—४ इञ्चतिया ग्वः व १० इञ्चतिया फाः जुइ । छखे च्वतय् साः कयातइ । मेखे च्वतय् ग्वलाकार जुइक कियातइ । लाकांसिँया जवंखवं निथाय् साःह्वः दयेकातइ । निगू साःह्वतय् निगः चुइख्वः कसय् जुइक तयाः धंकातइ । च्वय्या च्वःया क्वसं निगलय्सं ह्वः छह्वः छह्वः खनातइ । थुकी कसय् जुइक ञल्हाः तयाः चुइख्वः बाया मवनीगु यानातइ । थुकी ञसिँ दिकेगु याइ ।

चुइता
चलाय् चाकु तुइगु ज्याभः । खुर्पि आकारया नयागु चतंचा थें जुइ । म्हूचा लाक चु तयातइ । चाकु पा ज्यायेत चलाय् चाकु तुयाः कायेत ज्या काइ ।

चुल्छि
ज्या याइबलय्या न्हापांगु छगू पाख । गुख्वः तुख्वःया ल्याखं तु तिसी सिधल धायेव छगू पाख वंगु याइ । थुकियात चुल्छि नं धाइ । चुल्छि क्वचाल धायेव थ्वँ त्वनेगु याइ ।

च्यःदुवाः
दुवाः नायःया क्वसं च्वनीम्ह मनू । दुवाः नायःयात ग्वाहालि याइ । चाकु दयेकी । दुवाः नायलं ब्वःगु ज्या याइ । बँ पुनाः नीलः कयाहइ ।

च्वकाबजिकाः
दकलय् सिथय् च्वनाः तु छ्याइम्ह । मेगु छुं ज्या याइ मखु । सकसितं हनाबना तयेगु याइ । न्ह्याम्हसिनं ज्या ब्वःसां यानाबीगु याइ ।
च्वकाबाः नायः
ञसिँ गयाः तु तिसीम्ह । ञसिँया च्वकापाखें गइ । भतपञ्जः थें तयातःगु पं बःकयाः ञसिँ क्वत्यलेगु याइ । ति स्वब्यात धायेव तिं न्हुयाः क्वहाँ वइ । तिंन्हुइबलय् यम्बाः नायःनाप पाःलाकी ।

ज्याकुपाः
तुसालय् फइगु पाः । छसीनिसें फयेगु याइ । सुयागु पाः लात वकुन्हु वयागु हे तु काकाः चाकु दयेकेगु याइ । वकुन्हुयात नसाबजि ज्याकु पाःलाःम्ह हइ । थुकिया निंतिं भिंmनिकुले जाकि, भिंmनिकुले बजि, प्यता घासा, सकसितं गाक्क वः व थ्वँ छघः हइ । चि चिकं मसलाया निंतिं छपाँय्या बगल दुगु निपाँय् व चासि नयेत म्हं बाचकंतिया ल्याखं मख्वःनिगु चाकु काइ । नक्व पतिं द्यःयात तइ । छन्हुया छम्हसिगु पाः याइ । सकसिगुं पाः क्वचाल धायेव हानं दोहरय् याइ ।

ञसिँ
यनाः सालाः तु काकेत तयातःगु सिँ । चसिँयागु दयेकी । भिंmन्याकु नीकु हाकः जुइ । ४ इञ्चति फि जुइ । छखेपाखे २ इञ्चति यानाः च्वकाय् तुति तयेगु थाय् दयेकातइ । थुकियत लंचापं धाइ । मेखेपाखे १२— १४ इञ्चति ब्या दइ । सिथय् ग्वलाकार यानातइ । थन च्वकाया भचा क्वय् ह्वः छह्वः खनातइ । थुकियात ञसिँप्वाः धाइ । थुकी ञल्हाः दुतछवयाः चुइख्वःया दथुइ तयातइ । थुकिं भचा दथुपाखे ग्वारा छग्वारा दइ । थन नाः चीगु याइ । थुकियात ञगलः धाइ ।

तिंतु
चिचीपुगु तु । तुयूगु व हाकुनःगु दइ । यक्व तमा जुइ मखु । गौ भचा ख्वातुइ । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । तु पाले व छ्याये अःपुइ । थुकियात द्यःतु नं धाइ ।

तुख्वः
तु तिसी धुंकूगु तुया ख्वला । म्हुकुछिति हाकः जुइ । कले कले यानाः कसय् जुइक चिनातइ । निगू क्वलां न्ह्याये दक्वया छकले याइ । छकलेयात छख्वः धाइ । तुख्वः गंक पानाः च्याकेगु याइ । मचाबूपिन्त क्वथाय् तयाः चिकं बुकीबलय् तुख्वः च्याकाः बुकी । थुकिया राप तच्वः चिच्वः मजुसे मधूर जुइ । कुँ उसुसे पालुसे जुइ मखु । मि सीधुंकाः नं क्वथा क्वानाः लुमुसे च्वनाच्वनी । ततःधंगु पुजा यानाः मार च्याकीबलय् तुख्वतय् मार तियाः च्याकी ।

तुछ्याइम्ह
तुयात पति चिंकीम्ह । सालय् तु काकाः ति पिकायेत तु पँ पँ म्हुइक छ्याइ । त्वाकलय् द्यःने तयाः सिँमुगलं छकः छखे च्वतय् व छकः मेखे च्वतय् यानाः छ्याइ । कुचागु तु काकलं सालाकाइ ।

तुपि
तु काकाः लय्ति पिकायेत स्वँथय् तु तयेगु थाय् । बुइबाःया नापसं लाइ । भचा थथ्याः थे जुइ । छक्वलं यक्व तइ मखु, भचा भचा यानाः तइ ।

तुसाःपुजा
ज्या क्वचायेकाः न्यायेकीगु पुजा । द्याः त्याः दक्वं हर हिसाब याये सिधयेकाः थुगु पुजा याइ । खलःपिनि जहान परिवार दक्वं थ्याकी । आम्दानिया अबस्थाकथं भ्वय् न्यायेकेगु याइ ।

तुस्याःतु
भचा हाकु हाकु नःगु तु । पु तपु जुइ । गौ भचा तापाइ । तसकं चाकुइ मखु, भचा न्यालु पहः वइ ।
छ्याये बलय् ति छ्व छ्व म्हुइ । छ्याये नं थाकुइ ।

त्याकः
तु कुचा याइम्ह । लुखाया नापसं खलय्
च्वनी । त्याकःख्वँतय् तयाः चुपिं पालाः तु कुचा
थली । हाकः म्हुकुछिति जक याइ । पालेत तु नं वं हे सालाकाइ ।
त्याकःख्वं
तु पालाः कुचा यायेत दिकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् बल्लाःगु सिं दयेकी । म्हुकुछि फि, निकु हाकः व कुछिति ब्या याइ । थुकियात जन्मकाःसिँ नं धाइ ।

त्याकःचुपि
नँयागु चुपि । म्हूलाक सिँयागु बाय् नत्याःयागु हे चु दयेकातइ । भचा झ्यातुइ । पाँय् तयाः धाः दयेका तइ । छक्वलं प्यपु न्यापु तु पाले जीकातइ ।

थतां
३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः
व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया क्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकयाः कसय् जुइक तयातइ ।

थाहांक्वहांजु
उखेथुखे वनेमाःगु ज्या याइम्ह मनू । सुथय् बहनी सकसितं जा थुयाः नकी । माःमागु ज्वरजाम याइ । बजां व थ्वँ त्वंकेत नं ग्वहालि याइ ।

थाहांवने पुजा
ज्या यायेत याइगु पुजा । ज्या यायेन्ह्यः ज्या सुथांलाक क्वचायेमा, छुं बिघ्न बाधा मजुइमा धकाः अनया इस्तदेवयात आराधना यानाः पुजा याइ ।

थुकरा
घेवाः नायःक्वसं च्वनाः तु छ्याइम्ह । मेपिन्सं
तुछ्याःगु मिलय् जू मजू स्वइ । घेवाः नायःयात ग्वाहालि याइ । काकलं तुकुचा सालाकाइ ।

दुवाःनायः
नायःया क्वय् च्वनाः ज्या याइम्ह नायः । ज्याया ब्यबस्था मिलय् यायेगुली नायःयात ग्वाहालि याइ । चाकु दयेकेगुली स्वइ । भुतुली मि च्याकेबी ।

धोका पहरा
लुखाया नापसं च्वनाः तु छ्याइम्ह मनू । ज्या दितकि बहनी सुकू बाय् भीत तयाः लुखा तीगु व भौप्वाःचा तीगु ज्या नं वं हे याइ । कुचा यानातःगु तु नं काकलं सालाः न्ह्याकाबी ।

नाः
छ्यंगुलिं दयेकातःगु खिपः थें ज्याःगु चिखि । मेय्या छ्यंगुलिं दयेकातइ । म्हुलिं थू ज्वलंया त्याः जुइ । छखेया च्वः यनाखय् व मेखेया च्वः ञसिँइ ची । ञसिँ क्वत्यलीबलय् थुकिं यनाः सालाः तु काकेगु याइ ।

नायः पुजा
ज्या यायेन्ह्यः नायलं याइगु पुजा । थःपिनि इस्तदेव अथबा अन नापसंया द्यःयात लुमंकाः छुं कथंया बिघ्न बाधा मजुइमा व ज्या सुथां लायेमा धकाः याइगु पुजा ।

न्हाय्कंसि
तु कुचा यायेत पालेबलय् पाचुकेगु सिँ । तग्वः जुइ । न्ह्यःनेपाखे बछि त्याकःख्वंया नापं माथंवंक बराबर यानाः तइ । ल्यूनेया बछि तु च्वका उति ग्यंकेत थकया तइ ।

न्हिसाल
न्हिछिया ज्या क्वचाःगु अबस्था । गुख्वः गुख्वः प्यथाय् तु काके सिधल धायेव न्हिसाल धाइ । न्हि साल धायेव चासि नकी । न्हि मसाःसा चासि नकी मखु । न्हि मसाःगु तुख्वःया ल्याः मेगु पालय् सायेके बी ।

प्यप्वाःभुतू
न्ह्यःने निप्वाः ल्यूने निप्वाः यानाः प्यप्वाः दुगु भुतू । आपा तँ चिनाः भुतू अतःबुतः लाकाः दयेकातइ । चां इलाः पिचुका तइ । सामान्य भुतू सिकं भचा तःधं जुइ । न्ह्यःने मि दुइत छप्वाः व जवपाखे नौ घ्वायेत छप्वाः प्वाः दइ । ग्वं ग्वंगु सि दुइछिंक भुतूप्वाः भचा तप्वाः याइ । ल्यूनेयागु प्वालय् कसि द्यछुइ । तु काकाः लय्ति वःलिसे थुकी तयाः क्वाकी । न्ह्यःनेया प्वालय् बं द्यछुइ । क्वानाच्वंगु लय्ति थुकी तयाः दायेकी ।
बं
लय्ति तयाः दायेकीगु चायागु भारा । क्वंचा बां जुइ । तग्वः जुइ मखु । छायेके क्वं पाय्ग्वः जक जुइ । तफि यानाः बुक्क उनातःगु जुइ । भुतुली द्यछुनाः क्वाकी । तसकं क्वात धायेव कसी तयाः क्वाकातःगु लय्ति थलचा छगलं तुयाः थुकी तयाः दाबुक दायेकेगु याइ । छक्वलं तइ मखु ।
छकःया बामाना स्वचकंया ल्याखं जक तइ । न्हापा तयागु ग्वारा काल धायेव जक मेगु तइ । भचा न्हापा लात धायेव दासि वयाः वाइगु भय दइ ।

बबूचा
बं ल्ह्वनेत न्वकीगु ज्याभः । भुस्याः बां वयेक सुं थानातइ । लथ्याये जीक नाइसे च्वंकातइ । ल्यूने ज्वने छिंक ग्वाराचा वयेकातइ । लय्ति दापाः वन धायेव थुकिं न्वकाः चलाय् प्वंकी ।

बानि
निगू पाख तु काके सिधःगु ई । गुख्वः गुख्वः निथाय् तुख्वःया ल्याखं तु काकेधुन धायेव बानि वन धाइ । बानि वन धायेव बजि नकी । बजि नके न्ह्यः द्यः पुजा यानाः सिन्हः तिकेगु याइ ।

बुइबाः
छगू फुट फाला, १० इञ्चति ब्या व १०—१२ फुटति हाकःगु निगः सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् फयां फक्व छाःगु व बल्लाःगु सिं दयेकी । निगलं सिँ दथुं भचा च्वय् व वयां निकुति क्वय् यानाः पिचायेक निप्वाः प्वाः खनातइ । कुत्याति पाकाः चाय् गाः म्हुयाः बल्लाक धंकी । च्वय्या ह्वतय् थताः व क्वय्या ह्वतय् क्वताः च्वः छहाकःचा पिहां वयेकाः कसय् जुइक तइ । क्वतालय् स्वथँ दिकी ।
मिश्रीतु
तुयागु छता जात । तुइसे भुयू नइ । गौ ससती । पु तपु जुइ । यक्व ताःहाकः जुइ मखु । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । गौ सतीगुलिं छ्यायेबलय् थाकुइ ।

मूनायः
तुसाःया दकलय् मुख्यम्ह मनू । दक्वभनं मिखा ब्वयाच्वनी । अय्भय् दक्वं वं हे स्वइ । ज्या ब्वये माःपिन्त माः माःकथं ज्या ब्वइ । ज्या याःगु मिलय् जू मजू स्वइ । लवःकवः मिलय् मजूसा मिलय् यानाबी । सुयां छुं खँ न्यनेमाःसां वयाके हे न्यनी । हौसला बियाः ज्या याकी । छुं नं न्हूगु खँ निर्णय याये माःसा थःयां क्वय्यापिं नायःपिंनाप सल्ला साहुति यानाः निर्णय यायेगु याइ ।

यनाचा
तु काकाः लय्ति पिकायेगु सिँ । सूसिँयागु दयेकी । ४ फुट हाकः व ३—४ इञ्चति ब्या दइ । १ फुटति फाला जुइ । छखेपाखे सपःचा थें ग्वारा दइ । मेखे भचा चाः तुइका तइ ।

यम्बाःनायः
ञसिँया प्वःपाखें थहां वनाः ञसिँ क्वत्यलीम्ह मनू । भचा बल्लाःम्ह जुइ । भतपञ्जः थें यानाः तयातःगु पं बःकयाः थहां वनी । तिसी गात धायेव तिंन्हुयाः क्वहां वइ । तिंन्हुइबलय् च्वकाबाः नायःनाप पाःलाकी ।

सुमिचा
पाखवंगु चाकु तुइगु ज्याभः । चिकिचा धंगु चतंचा थें च्वनी । चु भचा ताःहाकः जुइ । दाबुइ गाःगु चाकु भतीचा तुयाः चाकु पा ज्यायेत ज्यू मज्यूनि स्वयेत ज्या काइ ।

स्वःथँ
तु कुचा तयाः तु काकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् छाःगु सिँया दयेकी । ७—८ फुटति हाकः, १— १.५ फुटति ब्या व ३—४ इञ्चति फि जुइ । भचा भेसें लुयेकातइ । तुपिया क्वय् सिथय् निखें धःचा थें दयेकाःतइ । च्वकाया नापसं ति क्वकायेत ह्वः छह्वः खनातइ ।

स्वचुलु
स्वंगू पाख तु काके सिधःगु अबस्था । स्वचुलु सिधल धायेव ई स्वयाः न्हापां लाःथें जूसा दिपाः कयाः थ्वँ व बजां त्वनेगु याइ ।

चाकुक दयेकातःगु छगू कथंया नसायात चाकु धाइ । थीथी कथंया प्रबिधि छ्यलाः तुया तिं चाकु दयेकी । तुया तियात लय्ति धाइ । थ्व दयेकीगु थाय्यात तुसाः धाइ । तुसालय् ज्या यायेत थुलि हे मनू मुनाः यायेमाः धयागु दु । थन दुने थःगु हे कथंया नीति दयेकातःगु दइ । मूनायः, दुवाःनायः, च्यःदुवाः, यम्बाःनायः, च्वकाबाः नायः, त्याकः, घेवानायः, दथुकरा, धोका पहरा, तु छ््याइम्ह, च्वकाबजिकाः व थाहांकुहांजु यानाः भिंmनिम्ह दइ । सालय् यायेमाःगु दक्वं ज्या ब्वथलाः सकसिनं थःथःगु भालाकथं यायेगु याइ । ज्या सिमधःतले सुं गनं वने दइ मखु । नयेत्वने द्यने दक्वं अन हे याइ । नये बलय् थःसिकं थँजिपिन्त भागि याइ । सुयानं गनं मवंसे हे मगाःगु अबस्था जुल धाःसा पलेसा तयाः जक वनेगु याइ ।
फागुणं वा भचा भचा वलकि तु पिनाः बालाचःह्रेया बखतय् तु लयेगु याइ । तिंतु, मिश्रीतु, गैदातु तुस्याःतु आदि पीगु याइ । च्वका छत्वाःचा ध्यनाः यच्चुकी । सालय् यंकाः तिसी मत्यःतले भचा भचा जक चा प्याःथाय् गाः म्हुयाः कले कले चिनाः ल्हाकातइ । तःन्हुतक तयेमाल बाय् लः दत धाःसा ध्वगीगु भय दइ । अथे जुइबलय् लिकयाः मेथाय् तइ । तुसाः तुब्व दुथाय् सतिक बाय् अन हे नं दयेका तइ । चाकु दयेकेगु ज्या याइबलय् नायः पुजा, थाहांवाने पुजा, क्वाहांवने पुजा व तुसाः पुजा यायेगु याइ ।
तु तिसीत त्याकःख्वँतय् तयाः म्हुकुछिति हाकः जुइक त्याकः चुपिंपालाः तु कुचा याइ । पाचुकेत न्हाय्कं सिं च्वकी । तु कुचायात छ्याइ । छ्यायेगु व तु तिसिनाः लय्ति पिकायेगु थाय्यात पिने धाइ । लय्ति दायेकेगु भुतू, नयेत्वने यायेगु व च्वनेगु थाय्यात दुने धाइ । दुने ल्वहं निगः जवंखवं व दथुइ ख्येँय् छगः तयाः छथाय् अजिमाद्यः मानय् यानाः पुज्याना तइ । पिने छथाय् थासय् लाकांसिँ तयाः उकी साः कयातःगु चुइख्वः निख्वः धंकी । ञसिँया छखे च्वतय् ह्वः खनाः उकी बःचा ग्वःगु सिँ दुतछ्वयाः निखेयागु च्वः चुइख्वःया सालय् तइ । ञसिँया दुछिं भतपञ्जः थें ज्वनेछिंक पं तयातइ । मेखेपाखे बुइबाः निगः बल्लाक धंकी । थुकी निखें च्वःया भचा क्वय् निथासं साः कयातइ । साः ह्वतय् थताः व क्वताः निगः तइ । थताखय् यनाःया प्वः पाखेया च्वः काकाः यखाया तइ । मेगु च्वतय् नाः चिनाः ञसिँनाप स्वाकातइ । यनाःयात गनेद्यः मानय् याइ । छखेया च्वः चुइख्वतय् व दथुया ब्व क्वताय् लाकाः स्वथँ तयातइ । यनाःया प्वःपाखेया क्वसं स्वथँया दथुइ च्वंगु तुपिखय् छ्यानातःगु तु तइ । ञसिँ त्यलाः यनाः क्वकाइ । क्वहां वःगु यनाः व स्वँथ ल्वाकाः तुपिखय् च्वंगु छ्यानातःगु तु काकाः ति पिकायेगु याइ । थताः नं यनाः फुस्कय् जुइ मफयेक पनातइ । तु ख्वलां तुख्वः दयेकी । गुख्वः तुख्वःयात चुल्छि धाइ । तुख्वःया ल्याःकथं चुल्छि, बानि, स्वचुलु व न्हिसाल यानाः न्हिज्या क्वचायेकी ।
दुने छथाय् थासय् प्यप्वाः भुतू दयेकाः कसि व बं द्यछुइ । लय्ति वःलिसे कसी तयाः क्वाकी । बँथय् तयाः दायेकी । पाख वं मवं सुमिचां तुयाः ल्हातिं स्वइ । ग्वाराक वल धायेव पाख वंगु याइ । बंयात बबूचां कताकाः पाख वंगु चाकुचलाखय् प्वंकी । बँथय् कवय् थाःसा कवय्चां प्वलाः लिकाइ । चाकु ख्वाउँकेत गदाचां संकी । ख्वाउँल धायेव चुइतां तुयाकयाः पा पा ज्यानाः चाकुपा दयेकी । चाकुइ पतिंचां त्यलाः बान्कि तइ ।
छन्हुया छम्हसिगु यानाः छसीनिसें ज्याकुपाः फइ । थःथःपिनिगु भालाकथं ज्या याइ । मयात धायेव बं पुइकेगु याइ । म्हुतु ल्हायेगु कथंया बचन ल्हात धायेव नं बं पुइकी । सान कयाः तुति यखानाः च्वन धायेव नं बं पुलेमाली ।

दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु व गुंपुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः चांगुनारायण द्यः, लक्ष्मी व सरस्वतीया प्रतीक कथं वहःया कलश जात्रा यानाः येँया हनुमानध्वाखाय् बिज्याकेगु चलन दु । थ्व लिच्छविकालीन परम्परा कथं न्ह्यानाच्वंगु जात्रा खः । जनधारणाकथं छगू इलय् भूलोकय् मनूया भेषय् चाःहिउ वःम्ह स्वय्म नारांद्यः खः धयागु खँ छम्ह नांजाःम्ह तान्त्रिकं सीकाकाल । सकल मानव कल्याणया निंतिं वसपोलयात येँय् हे सदां बिज्याकातयेगु मतिइ तयाः मभिं क्यने कथं व मनूया न्ह्यःने चाया थलबल
तछ्यानाः अशुभ क्यनाबिल । अशुभ खनेवं नारांद्यः तलेजु दुने बिज्यात । नारांद्यः बिज्याःगुलिं अन तःधंगु होम व पुजा यानाः द्यः पलिस्था यात धयागु जनश्रुति दु ।
उबलय् निसें हे थौं तक थुगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । दछिया निक्वः जुइगु थुगु जात्राय् स्वंगलं वहःया कलश भँडेलतय्सं प्वाथय् घानाः चांगुनारायण द्यःया देगः चाःहिलाः थाय्थासय् पुजा फफं मूलपानी, जोरपाटी, बौद्ध, चाबही, नक्साल जुयाः लानीपुखूया जगतनारायण देगलय् थ्यंकेहइ । अन राजोपाध्याय पुजारीं पुज्यायेधुंकाः गुरुजुया पल्टनं तोप तयाः लानीपुखूनिसें असं जुयाः मखंपाखे हइ । मखंया महाद्यःया न्ह्यःने थ्यनेवं चाया थलबल तछ्यानाः द्यःयात अशुभ क्यनी । स्वंगलं कलश हनुमानध्वाखा न्ह्यःने थ्यनेवं तलेजुया पुजारी राजापोध्यायं कलशयात पुज्याइ । चाँगुनारांद्यः येँय् बिज्याःगुया साक्षी कथं येँया लाय्कू कुमारीयात कर्माचार्य व जोशी पुजारीं पुजा याइ । अनं लिपा स्वंगलं कलश तलेजु दुने लसकुस यानाः दुकाइ । कलश तलेजु दुने बिज्याकेधुंकाः कुमारीयात थःगु द्यःछेँय् लितबिज्याकी । तलेजु दुनेया तुं दुगु थासय् कलश थापना यानाः तलेजु व चाँगुनारांद्यःया पुजा थवंथवय् हिलाबुला यानाः होम व पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः कलश ज्वनाः जुजुयात (न्हापा जुजुयात, लिपा गणतन्त्र वयेधुंकाः राष्ट्रपतियात) छाया दर्शन याकी । दर्शनलिपा उगु कलशया जल भचाखुसिइ विसर्जन यानाः कलश यात्रालिसें चायागु थलबल तछ्यायेगु जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

चाय् याइगु दक्वं ज्यायात चाज्या धाइ मखु। वा लयेधुंकाः तरकारि बाली यायेत बुँइ याइगु ज्यायात चाज्या धाइ। चाज्यां दकलय् न्हापां कुलिं वाख्वं पालेगु याइ। वाख्वं पालीबलय् छध्वलय् निताः पाली। छताःया चापाँय् जवय् छताःया खवय् भपुइकाः तइ। थन छध्वःचा तिक्व थें जुइ। दथुइ छस्यःचा स्यः ल्यंकाः कुत्याति ब्या जुइक पौ ज्यानाः हानं अथे हे पाली। चापाँय् न्हःगं थें जुल धायेव खतांमुगलं दे दायाः चा नचुकी।
दे दाये धुनेव वाख्वं पालेबलय् थें हे चापाँय् भपुइकाः स्यः पाली। थुकियात माथं पालेगु नं धाः। चा गं थें जुल धायेव थथ्याः क्वथ्याः मजुइक माथं वंक मिलय् यानाः माथं दाइ। तःनायूथाय् माथं दाइबलय् म्वायेकं म्वायेकं पलाः यक्व न्ह्याकेगु याइ मखु। क्वचायेक चापाँय् ल्यहेंथनाः नचुक दाइ।
चाज्यांं चा प्याःथाय् जूसा ध्याक्वं सालाः दायेपाले याइ। चा गंथाय् व लखं थने माःथाय् जूसा प्वःपाखें सालाः दायेपाले याइ। प्वलय् द्यां लिसे म्वःपौ छपौ तइ।
चाज्यां पौ÷म्हकी, चः, द्या आदि थीथी कथंया संरचना दयेकी। थ्व दक्वं बुँइ पीगु वस्तुइ आधारित जुइ। पती पीमाःगु जूसा पौ दयेकी, चःखय् पीमाःगु जूसा चः दयेकी। पौ व द्या दयेकीबलय् तिक्व म्हुयाः दयेकी। चःचा दयेकीबलय् ५—६ फुतया अन्तरालय् चिकिचाग्वयेक द्यागिंचा तयेगु याइ। गनं गनं चःयात पौ नं धाः। बुँक्वाः तक्वाः जूसा न्हय्चः च्याचःया अन्तरालय् तिक्व तयाः द्या छुतय् याइ। द्यायागु ब्या यक्व तब्या याइ मखु। १५— २० फुततिया जक याइ। थथ्याःपाखे बाय् ध्याक्वपाखे छपौ तइ। पौ दयेके मछिंथाय् कचापौ दयेकी। लः यंकेत धः तयेमाःथाय् जूसा भचा तपौक याकःपौ छपौ तइ।
बालीइ घाँय् दत बाय् चा क्वातुल धाःसा ककीचां क्वानाः घाँय् लिकयाः चा छ्वासुका बी। क्वाइबलय् मूहायात संकी मखु। झाकायेक बाय् द्यःने द्यःने जक नं क्वाइ मखु।
चाज्या थबलय् हे सिधयेके माः धयागु दइमखु। वा लयेगु बाय् वायागु ज्या दतले चाज्या याइ मखु। जहान भ्वछि च्वनाः बुलुहुं जक याइ। हथाय्गु अवस्था जुइबलय् धाःसा ब्वला खानाः व मंकाज्या थनाः नं यायेगु याइ।
बाली यानातःथाय् बुँइ बल नं दयेकातइ। खुगः काः स्वानाः बल, प्यंगः काः स्वानाः बल, आँय्पापौ बल, सुपौबल व घ्वंस्याःबल आदि थीथी कथंया बल दयेकाः तयेगु याइ।

आँय्पापौ बल
आँय्पां पलिं चिनातःगु बल। चिचीद्यागु निद्या दइ। तःधं जुइ मखु। नितँचा जुइ। छ्यली न्ह्यःनेया द्या खुल्ला जुइ। थन च्वनाः तरकारि म्हूचीगु ज्या याइ। पिनें अप्पाया स्वाहाने दयेकातइ। स्वाहानेय् बार दइमखु। तलय् दुनेया द्याय् खापा तयाः क्वथा दयेका तइ। थन सरसामान तयेगु याइ। स्वखे पाखा लुइका तइ। बलया ल्यूने सिमा छमा पिनातइ। पलिइ छुं नं याःवने माःसा सिमा गयाः वनेगु याइ।

कचापौ
पती स्वानाच्वंगु चीहाकःगु पौ। प्यखें उति मजुयाः कुं लूगु बुँइ कुंलूथाय् सिथय् पती घानाः चीहाकःगु पौ दयेकी। गुखेपाखे स्वकेछिं उखे स्वकी।
खतांमुगः÷मुगः
चा नचुकेगु सिँया लवः। हाकःचा लाःगु सिँ, छखे भचा च्वामु व मेखे पाचुका तइ। सन्तुलनय् लाकाः दथुइ ह्वः छह्वः पिचायेक खनाः चु तयातइ।

खातासिँ
बलय् खाता दयेकेत तइगु सिँ बाय् पंया धलिं। सिँयागु जूसा २, ३ इञ्चया व पं जूसा प्वः गरःया तइ। बलया साइज स्वयाः हाकः याइ। थाय् थासय् बेसाः तइ।

खुगः काः स्वाना बल
बुँइ पिवाः च्वनेत दयेकातःगु थाय्। प्यकुनय् प्यंगः उति ग्यंक व दथुइ निगः भचा तजाःगु काः स्वाइ। काःया च्वतं च्वतय् स्वाकाः पं तयाः पाखा लुइकी। द्यःने पंबालाया मुसि तइ। सु बाय् छ्वालिं पलिं ची। न्ह्यःने नं पंच्वः पिकयाः पाखा दयेकी। काःया छद्याय् कुत्याति च्वय् बल्लाक बेसाः तयाः उकी द्यःने खातासिँ लाइ। जःखः व ल्यूने निकुति गःत तइ। खाताया तःलय् लवःकवः तयेगु याइ। छचाःलिं पंबाला धंकाः सुयागु भीत दयेकाः पःखुयाः भातां काकी।

घ्वंस्याःबल
बलं न्ह्याय् मदुथाय् बाली पाकय् जुइबलय्पि वाः च्वनेत दयेकीगु बल। तःधं जुइ मखु। दुहां वनेत भचा थाय् ल्यंकाः जवंखवं न्हाय्पं कथि बाय्घो चा तियाः च्वका ल्वाकाः चिनातइ। बेसाः तयाः छचाःलिं सुं भुनाः भातां काकी। च्वय् द्यःने सु म्हुलिंम्हू तइ। बँय् नं सु हे लाइ। दनाः वालाफ्वाला सनेछिनी मखु। चा च्वने माःसां च्वनी। बाली काये सिधल धायेव स्यंकाछ्वइ।

चः
लाभा प्याज पीत दयेकीगु पौ। स्वकु स्वकुत्याया याइ। छ्वलाः चा नचुक दाइ। ककीचां कियाः ध्वः दयेकी। तःकूगु बुँइ ब्वथलीगु द्यायात नं चः धाइ।

छ्यंपौ
ध्याक्वपाखेया पौ। ध्याक्वपाखे दुछिं तिक्व तइ। मेखे थुकी स्वाकाः पीगु मायागु प्रकृति स्वयाः गपाय्पौ माः अपाय् पौ दयेकी।

तःनायू
चा प्याइगु स्वभाव। तःनायूथाय् तःलंनिसें रसय् जुयाः चा प्याइ। लखं यक्व थने माली मखु। चा नाइसे च्वनी। बालीयात हा कायेत अःपुइ।

दे
न्हापा वाख्वं पाःगु चापाँय् न्हःगः थें जुलकि मुगलं दायाः नचुकी। स्यः ल्हाकाः चा पतीतुं लाकी।
माथं वंकाच्वनी मखु। गन गन चापाँय् अन अन तयाः हे दाइ।
द्यागिंचा
चिकिचाग्वःगु द्यां। लाभा प्याज पीथाय् चःया दथुइ निखेयागुं चा भचा भचा इयाः द्यागिंचा दयेकी। द्यागिंचाय् नं अन पिनागु हे पी। लः दुइत अःपुइ।

पौ÷म्हकी
आलु काउलि पीत दयेकीगु पौ। ३० इञ्चतिया ब्या जुइ। छखेपाखे छेँपौ दइ। मेखे पिचाइ। तिक्व यक्व गाः वंकी मखु।

प्यंगः काः स्वाना बल
प्यंगः जक काः धंकाः दयेकातःगु बल। तकू जुइ मखु। जःखः व ल्यूने कुत्याति गःत तयातइ। उकी द्यःने खातासिँ लानाः चिकिचाधंक खाता दयेकातइ। स्वखें पंबालाया बेसाः तयाः सुयागु भीत तयाः भातां काकातइ। निखे पाखा जुइ। न्ह्यःने खुल्ला जुइ। जाः तजाः जुइ मखु। बलया खाताय् च्वनेबलय् सुपतं न्यतालय् दाइ।

बल
बुँइ बाली पिवाः च्वनेत दयेकातःगु थाय्।
सकभनं खनेदुगु थासय् दयेकी। बँ भचा थथ्याका तइ। खले छकू तयाः वालाफ्वाला छिंकातइ। वा वइबलय् च्वनेगु व तसकं तांन्वइबलय् झासु लनेत नं थन हे च्वनेगु याइ। बुँज्यायात माःगु लवःकवः दक्वं थन हे तयातइ। बजि नइबलय् नं थन हे च्वनाः नइ। चा च्वने मालीबलय् नं थन हे च्वनेगु याइ। बजारय्मी यंकेत छन्हु न्ह्यः कायेमाःगु तरकारि कयाः नं थन हे तयातइ।

म्वःपौ
प्वःपाखे द्यांलिसे तइगु पौ। मेगुसिकं भचा तपौ याइ। द्यां भचा छानाः क्वताइ। लः अप्वः जुयाः चायेके मालीथाय् जूसा थाय् थासय् त्याछिनातइ।
याकःपौ
अलग्गगु पौ। झाःक्वय् व लः धः दुथाय् छपौ याकःपौ तइ। भचा तपौ व तजाः याइ। लः सहः यायेफुगु व म्ह्व जक निभाः दःसां गाःगु पौ।

सुपौबल
सुं बाय् छ्वालिं पलिं चिनातःगु बल। छतँ जकगु व नितँ दुगु नं दइ। तःधं जुइ मखु। छलि अतः पलिं चीगु याइ। छ्वालिं पलिं चिनातःसां सुपौबल हे धाइ।

स्वनिगःया तसकं महिमां जाःपिं प्यम्ह गणेद्यः मध्ये चाबहीया गणेद्यः छम्ह नं खः । थुम्ह गणेद्यःयात चन्द्रविनायक, श्वेतविनायक, रक्तविनायक वा ल्वहंसाला गणेद्यः धकाः नं धायेगु याइ । प्राचीनकालंनिसें सांस्कृतिक व धार्मिकरुपं महत्वं जाःगु थुगु थाय्या गणेद्यःया जात्रा दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिलापुन्हि) निसें कछलागा तृतीया तक जुइ । जात्राया तयारी कथं कछलाथ्व द्वादशीकुन्हु गुथियारतय्सं पशुपतिया अमालकोट कचहरी वनाः दिन काःवनी । कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिला पुन्हि) जात्राया न्हापांगु न्हि कथं गणेद्यःया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयाः जात्रा शुरु याइ । थ्व हे दिं उगु प्रांगणय् च्वंम्ह भैलःद्यःया न्ह्यःने मि च्याकी । पूर्वपाखे च्वंगु चाकलाः दबुलिइ मस्तय्त मरःजा नकी । थ्व हे दिंकुन्हु लामपोखरीया पिंगला विहारया न्ह्यःने च्वंम्ह ल्वहंयाम्ह ध्वंयात शाक्य गुथियारतय्सं निमुरि जाकिया जा थुयाः ध्वंया म्हय् लेपन याइ । अनंलि ध्वंयात पुजा याइ । अन नं मि च्याकी ।
पारुकुन्हु गणेद्यः व भैलःद्यःया गुथियार पाःलाःया छेँपाखें निम्हं द्यःपिनिगु प्रतीकात्मक मूर्ति हयाः विराजमान याकी ।
अमालकोटया द्वारें सरकारी पुजा यायेवं जात्रा न्ह्याइ । निम्हं द्यःपिंत खतय् तयाः न्हापांगु दिंया जात्रा न्ह्याइ । चान्हय् थासंथाय्या पुजा फयाः चारुमति विहार न्ह्यःने थ्यंकाः जात्रा समापन याइ । द्वितीयाकुन्हु हानं चाबहीया नेवाः बस्तीइ निम्हं द्यःपिनिगु जात्रा न्ह्याकाः भैरवया खःयात कुटुबही त्वालय् दिकाः गणेद्यःया खः पशुपतिइ दुने यंकी । अनं खः लितहयाः हाकनं थासंथासय् पुजा फयाः चारुमति विहारया दबुलिइ दिकेहइ । तृतीयाकुन्हु तःधंगु खतं चिधंगु खतय् द्यःपिंत विराजमान याकाः थासंथासय् सिन्दुर जात्रा याइ । द्यःपिंत पाःलाःया छेँय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें लसकुस यानाः दुकयाः उगु दँया जात्रा क्वचायेकी ।
विशेष यानाः भाकल पुजा, सुयां भिंगु ज्या यायेत, मचाजंक्व, इहिपाया लिसें ल्वचं मकयेमा धयागु मनसुवां चाबही गणेद्यःया पुजा स्वनिगः व स्वनिगःया पिनेच्वंपिंसं यायेगु याः । मस्त व बुराबुरितय्त म्हय् कै वयाः दुख जुयाच्वंसा किसली तयाः पुजा यायेवं ल्वय् लनीगु जनविश्वास अझं ल्यंदनि । अथे हे भैरवया न्ह्यःने सकिमिला पुन्हिकुन्हु च्याकीगु मिइ जँ पनेगु यातकि जँ स्याःगु ल्वय् मदइगु जनविश्वास दु ।

नेवाः तजिलजिइ ख्वाःपाःया यक्व महत्व दु । नेवाः बस्तिपतिकं दुगु मनू हे द्यः जुइगु थीथी द्यः प्याखं व लाखय् प्याखनय् प्याखंम्वःपिन्सं ख्वाःपाः पुइगु याइ । प्याखंया द्यःपिनि रुपकथं ख्वाःपाःया बां व उन नं पानाच्वनी । ख्वाःपालं हे प्याखंम्वःया म्हसीका सीदइ । ख्वाःपाः दुगु द्यः व लाखय् प्याखनय् ख्वाःपाः पुइधुनेवं व प्याखंम्वःयाके उम्ह द्यःया शक्ति दुबी । उकिं थजाःगु प्याखनय् मेमेगु तिसावसः स्वयाः ख्वाःपाःयात शक्तिया प्रतीककथं विशेष सम्मान यायेमाःगु नेवाः परम्परा दु । थजाःगु ख्वाःपाःयात तन्त्र शत्तिंm साधना यानातःगु दइगुलिं उकियात जीव दुगु ख्वाःपाः धाइसा ब्वसाया निंतिं जक दयेकातःगु ख्वाःपाःयात जीव मदुगु ख्वाःपाः धाइ ।
नेवाः परम्पराय् तःताजि ख्वाःपाः दु । दयेकीगु ल्याखं नेवाःतसें छ्यलिइगु ख्वाःपाः सिजः, ली, सिँ व चायागु दु । उकी मध्यय् तान्त्रिक शक्ति दुगु ततःधंगु ख्वाःपाः प्याखनय् चायागु ख्वाःपाः हे छ्यलीगु खः । चाया ख्वाःपाः दयेकीगु बिस्कं हे नेवाः प्रविधि दु । जीव दुगु ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या कलाकारी प्रविधि जक मखसे तान्त्रिक विधि दुगु आध्यात्मिक ज्या खः । थजाःगु ख्वाःपाः न्ह्याःन्ह्याःम्हेसिनं थः यःयःथें यःयःबलय् दयेके मज्यू ।
नेवाः परम्पराय् ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या विशेष यानाः पुं जातिया नेवाःतसें याइगु खः । येँ, थिमि, ख्वप आदि थाय्थासय्यापिं निश्चित पुंतय्सं अनया द्यःप्याखंया ख्वाःपाः दयेकेमाःगु परम्परा दु । उकी नं विशेष यानाः दृष्टिदानया ज्या बज्राचार्य गुरुजुपिंके दीक्षा कयातःपिन्सं जक यायेमाः धयागु विश्वास दु ।
धायेबलय् चाया ख्वाःपाः जूसां थजाःगु ख्वाःपाः दयेकेत चा जक मखु कपाय्, भ्वं, रङ्ग व खेँय् तकं माः । ख्वाःपाःया बां, रङ्ग व बुट्टा धर्मशास्त्रकथं जुइसा थीथी ख्वाःपाः गबलय् दयेकेगु धयागु नं दइ । ख्वाःपाः थायेगु न्हि दुथें लंपुलिं छायेगु व दृष्टिदान यायेगु नं थःगु हे विधि दु ।
ख्वपया नांजाःगु नवदुर्गा प्याखंया ख्वाःपाः दयेकेत गथांमुगःकुन्हु चा पुजा यानाः कायाष्तमिकुन्हुनिसें ख्वाःपाः ज्यायेगु व मोहनीया स्याक्वत्याक्वकुन्हु क्वचायेके माः । अथे हे येँया पचलि भैरव व भद्रकाली प्याखंया ख्वाःपाः गथांमुगःनिसें मोहनीया अस्तमितकया दुने क्वचायेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेबलय् द्यः गंछिइ गनेद्यः दुसा दकलय् न्हापा गनेद्यःया ख्वाःपाः ज्यायेमाः । ख्वाःपाः प्याखं गुलितक न्ह्याइगु खः व हे कथंया विधिं ख्वाःपाः दयेके माः । छुं ईतक जक न्ह्याइगु प्याखंया ख्वाःपाः जूसा तःबः व तःफिक दयेके म्वाः, छब्व म्हय् कापः तयाः द्यःने कचिभ्वँतं तिकाः क्वचायेके ज्यू । दंदं तक तुइकेमाःगु ख्वाःपाः जूसा बल्लाकेया निंतिं यक्व ई बिकाः बः बः तिकाः ख्वात्तुक थासां थानाः दयेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं चायात विशेष पुजा यानाः ख्वाःपाः ज्याये मत्यःतले स्वना तयेमाः । द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्सं हे थजाःगु चा ख्वाःपाः दयेकीम्हसिथाय् पुजा यानाः तये यंकेमाः । ख्वाःपाः ज्यायेबलय् दकलय् न्हापा पितृया नामं छकूचा चा छायेमाः । वयांलिपा विश्वकर्माया ब्व तयेमाः । वयां लिपा प्याखंया सिद्धिया निंतिं नासःद्यः, नन्दि व भिन्दियात स्वग्वारा चा फ्याना तयेमाः ।
परम्पराकथं चाया ख्वाःपाः दयेकेगु नेवाः विधियात थुकथं ब्वथले छिं ।
१) ख्वाःपाः दयेकीम्हेसित चा लःल्हायेगु
२) ख्वाःपाः दयेकीगु चा ब्वति कायेगु
३) ख्वाःपाःया थासा थायेगु
४) ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या
५) ख्वाःपाःया ला जायेकेगु
६) वालंछा पुजा
७) उंया ज्या (रङ्गादिवासन)
८) ख्वाःपाःया मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
९) झः तयेगु
१०) ख्वाःपाः लःल्हायेगु
परम्पराकथं दक्व विधि पूवंकाः प्याखंम्वःयात ख्वाःपाः लःल्हाये धुनकि ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या क्वचाइ ।
चा ब्वतिया ज्या
चाया ख्वाःपाः दयेकेत दकलय् न्हापा सम्बन्धित द्यःया ख्वाःपाः बां लुइकाः चाया थासा दयेके माः । थुकिया निंतिं क्वय् च्वयाकथंया हलंज्वलं ल्वाकछ्याये माः ।
१) गथिचा माक्व
२) लुँचु भाय् जक
३) वहःचुं भाय्जक
४) गुंगू माक्व
५) सुहाग माक्व
६) कपाय् माक्व
७) कचिभ्वं
८) द्वाफ्वःस्वां हः
९) नइँक्याः जता
१०) कपू
११) वंगलसिमा हः
१२) वरमाया हः
१३) लः
थुलि हलंज्वलं ल्वाकछ्यानाः ख्वाःपाःया चा दयेकेत माःगु ज्याभः थुकथं दु ।
१) तःफाःगु ल्वहं
२) सिँमुगः
३) लः
४) चाज्या यायेत तःफाःगु व चाःतूगु सिलाय्कू
५) सिँया सिपू
दकलय् न्हापां गथिचायात लखय् फ्वइ । अले उकी सुहाग, कचिभ्वं, द्वाफ्वःस्वां हः, नइँक्याः जता, वंगल सिमाया हः व वरमाया हः तःग्वःगु थल अगालय् तयाः फ्वइ । अथे हे गुंगू नं छगः थलय् फ्वइ । निन्हु स्वन्हु लिपा दक्वं माःबुये धुंकलकि चायात ग्वाराग्वारा ज्याइ । मेगु फ्वयातःगु ब्वतियात ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं चा थें च्वंक दाइ । थुकियात चाय् ल्वाकछ्यानाः हाकनं ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं मिहिन जुइक छ्यायेमाः । अले थुकी भचा भचा यानाः गुंगू फ्वयातःगु लः ल्वाकछ्याछ्यां सिँमुगलं छ्याइ । थुकियात छन्हु अथें तयाः कन्हय्कुन्हु हाकनं चा नाइसे मच्वंतले छ्यायेमाः । चा नाइसे च्वनकि थुकिं माःकथं ख्वाःपाःया थासा दयेके जी ।

थासा थायेगु
चाया ख्वाःपाः दयेकेत चा ब्वतिया ज्या धुनेव थीथी द्यःकथं बांलुयेकाः थासा दयेके माः । थुकियात माःगु हलंज्वलं थथे दु ।
१) म्हय् कापः
२) ख्वातुगु पुन्तं कापः
३) सालुगु मलमल कापः
४) कचिभ्वं
५) मः
६) नासःद्यः, नन्दि, भिन्दि व विश्वकर्मायात फ्यानातःगु चा
७) सरेस
८) कँय्चि
ख्वाःपाःया थासा ज्यायेधुनकि उकियात हाचां मगाइथाय्, तप्यंक निभाः मखयेक निभाःया क्वाःजः वइथाय् तयाः गंकी । गने धुंकलकि थ्व हे थासां ख्वाःपाः ज्यायेगु याइ ।

क्वँय् दयेकेगु
माःकथं ख्वाःपाःया थासा थाये धुनकि उकिं ख्वाःपाःया क्वँय् दयेके माः । थुकिया निंतिं थासा द्यःने म्हय् कापः, मलमल कापः व कचिभ्वंया ज्या न्ह्याकी । थासाय् दानाः थासा त्वपुइक छचाखेरं निलांगु स्वलांगुति तपाः जुइक म्हय् कापः चाइ । अनं ख्वातुगु पुन्तुं कापः कुचा कुुचा खुनाः सिधाःया सुका पियाः बुजः बुजः वयेकी । भू सी मदयेक छकूया बुजः व मेगु कुचाया बुजः स्वानाः पुन्तुं कापः तिकी । थुकथं हे सालुगु मलमल कापः नं खुनाः छबः छबः काये छिंक पँ चिनातइ । थुलि धुंकाः क्वाराक्वारा च्वंगु कचिभ्वं ग्वारा चिनाः वसः ही थें ब्वब्व स्यानाः नाइसे च्वंकाः माःकथं तःकू चीकू जुइक कुचाकुचा खुनातइ ।
थ्वयां लिपा मैदा छुचुं व सरेस ल्वाकछ्यानाः मः दायेकी । मः दायेकेत पुलुपुलु मि च्याकाः सिँत्वाःचां संकुसंकुं सरेस कू खने मदयेक दाबुक्क दायेके माः । थ्व मः निन्हु स्वन्हुतक ज्या कायेज्यू । वयां लिपाया मः नं तिकूगु क्वातुइ मखु । हाकनं न्हूगु मः दायेके माः ।
दकलय् न्हापां ख्वाःपाःया थासाय् दक्वं कुंकुलां न्यंक मः इली । मः इले धुनेव उकिया द्यःने न्हापा चानातःगु म्हय् कापः लाइ । थासाय् म्हय् कापः लायेन्ह्यः सम्बन्धित द्यः लुमंकाः ‘सःसःथे दयेके त्यना, द्वँबिद्वँ क्षमा’ धकाः क्षमा फ्वनेमाः । म्हय् कापः लायेधुनकि द्यःने मः इलाः ख्वाःपाःया कुंकुलां स्वचायेक क्वक्वत्यले माः । म्हय् कापः तिकूगु मः न्हगनकि हाकनं छबः मः इलाः पुन्तुं कापः तिकी । पुन्तुं कापः तिकेबलय् छबलं मेगु बः द्यमतंक सिधालं सिधाः जक थीक तिकेमाः । थ्व नं न्ह गनकि हाकनं मः युयुं न्याबःति सालुगु व ख्वातुगु मलमल कापः बः बः तिकी । थुलि धुनकि ख्वाःपाः ख्वातुगु गाः मगाः स्वयाः मगाःसा मेगु बः तिकी । ख्वातुगु गातकि थुकियात निघौति गंके माः । थुलि ज्या ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या जुल । थनंलि ख्वाःपातय् ला जायेकेगु ज्या न्ह्याइ ।

ला जायेकेगु
ख्वाःपातय् ला जायेकेत दकलय् न्हापां स्वनाः पुज्याना तःगु विश्वकर्मा व थीथी द्यःया नामं फ्यानातःगु चा ज्या काइगु खः । थ्व यायेत नं सम्बन्धित द्यः लुमंकाः क्षमा फ्वनाः विश्वकर्माया आशिष कायेमाः । बःबः कापः तिकातये धुंकूगु ख्वाःपाः द्यःने छबः चा तयाः न्हापाया थासा थें बांलाक लु सीदयेक मिखा, न्हाय्, म्हुतु, न्यताः, न्हाय्पं थथ्याःक्वथ्याः जुइक बां लुइकी । थुलि सिधःगु ख्वाःपाःयात तप्यंक निभाः मखःथाय् निभाःया क्वाःजः जक वःथाय् तयाः गंकेमाः । चा गनकि ख्वाःपाः बल्लाकेत न्यंक मः इलाः न्हापा थेंतुं भुलिं भू द्यः मतंक पिच्चुसे च्वंक स्वक्वःतक कचिभ्वं तिकी । कचिभ्वं तिकेधुनकि ख्वाःपाःयात निभालय् तयाः स्यंक गंके माः । निभालं स्यंक गनेवं ख्वाःपाःया थासा गनं गनं छथाय् निथाय् जक प्यपुनाः मेगु फुक्कं त्वःता हइ । थथे जुलकि ख्वाःपाः थासां प्वला कायेमाः । अले थुकियात तःलय्पाखें नं निभालय् पाइ । बांलाक गनकि ख्वाःपाः क्वँय् थें क्वाराक्वारा च्वनी । थुलि धुनकि ख्वाःपातय् लंपुइ छायेगु च्वज्या न्ह्याके माः ।

वालंछा पुजा
ख्वाःपातय् उं छीन्ह्यः छगू पुजा यायेमाः । थ्व पुजायात वालन्छा धाइ । थुकिया तात्पर्य ख्वाःपाःया ज्या बच्छि क्वचाःगु तायेकाः न्हापा यानागु ज्याया द्वंबिद्वं क्षमा फ्वनेगु खः । थ्व न्हिकुन्हु सुकुन्दालिसें उं थलत, क्वँय् (ब्रुस), चा छता त्वःताः मेगु फुक्कं तयाः स्वनाः पुजा यायेमाः । थ्व पुजाय् तःग्वःगु सलिखय् यक्व दयेक मोहनी फयेमाः । थ्व हे मोहनीया हाकलं ख्वाःपाःया दृष्टिया नानि च्वइगु जुयाः मिखाया ज्या मजूतले थ्व मोहनी सुनानं मखंक सुचुका तइ । पुजा धुंकाः सकसिनं स्वां सिन्हः कयाः समय् नयेमाः । थ्व दिनय् हे सु सु द्यःया ख्वाःपाः दु व हे उनया उँनं ख्वाःपाःया न्यताः, कपाः, मनचा व न्हाय् च्वकाय् थीकी । व उं थलत न्हिथं पुज्याये माः । थुगु पुजांनिसें ख्वाःपाः च्वयेगु ज्या याइम्ह मूमनुखं नीसी यानाः सुनानं हाचां मगायेक चिपनिप मजुइक नियमय् च्वनेमाः ।

लंपु छायेगु (रङ्गादिवासन)
उंया सकतां हलंज्वलं चूलाके धुनकि तारातारा गंगु ख्वाःपाःयात सिथय् पाचुक चाइ । मि ग्वाःगु मकलय् नँया गसू ह्याउँक छुयाः ख्वाःपातय् तिसा, स्वां आदि ती माःथाय् निह्वः निह्वः खने माः । थ्व ह्वःपतिकं च्वः पिकयाः क्वलाछिति बल्लाःगु माय्का ची । थथे चिखि चीधुनेव सिथय् चाःथाय् पिचुसे मच्वंसा हाकनं छक्वः मः इलाः कचिभ्वँतं निब्वः स्वब्वः तिकेमाः । थुलि धुंकाः ख्वाःपातय् उं पायेन्ह्यः पिच्चुक खाक्सिं बुली । पिच्चुगु ख्वाःपातय् दकलय् न्हापा माथं (अस्तरा) पाइ । उकिया द्यःने ताकुचां निधाः इली ।
ख्वाःपातय् पायेगु उं दयेकेत सरेस नायेकाः उकी हे थीथी उं दयेके माः । अले द्यःकथं माःमाःगु उं पाइ । उं पायेबलय् मनमनं द्यः पुकारा यायां ‘शोधने शोधने विशोधने इति रङ्गादिवासनाय नमः ।’ धकाः मन्त्र ब्वँब्वं कपालंनिसें उं पायेगु ज्या न्ह्याके माः । ख्वाःपाःया तिसा दइथाय् न्हापां पायेमाः । अनंलि तिसाया बुट्टा लुइकी । दकलय् लिपा ख्वाःपातय् जीव तयेकथं मिखाफुसि, मिखा, न्हाय्फ्वः, म्हुतुसि व न्हाय्पं आदि सीदयेकी । थथे सिध्वः सालेगुयात तुपिं यायेगु धाइ । थ्व धुंकाः मोहनीया ज्या न्ह्याके माः ।

मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
ख्वाःपाः च्वयेगुया दकलय् लिपांगु ज्या मिखा कंकेगु खः । थुकियात दृष्टिदान धाइ । थुकिया निंतिं ख्वाःपातय् मिखां मिखा पाःगु दानाः मि ग्वाःगु मकलय् ह्याउँक छुयातःगु नँया गसुलिं मिखाह्वः खनी । थुलि क्वचालकि द्यःयाके क्षमा पुजा यायेमाः । क्षमा पुजा धुंकाः न्हापा उंया ज्या न्ह्याकेत पुजा याःबलय् फयातःगु मोहनी हाकःया रङ्ग दयेकी । लुँचुं, वहःचुं, बज्र व हाकुगुलिइ थुनाः ख्वाःपाःया मिखाह्वतय् हाकुगु उं थीकी । थुकियात हे दृष्टिदान यायेगु धाइ । थथे मिखा कंकेबलय् ख्वाःपाःया मिखा व च्वःम्हेसिया मिखा चूलाके मज्यू । थुलि सिधलकि ‘जिं सःस्यू थें छलप्वलपिनिगु ख्वाःपाःया क्वँचंनिसें ला जायेकाः उं तक छायेपिये धुन । छःपिनि सुदृष्टिं स्वयाः ज्यू मज्यू द्वंबिद्वं क्षमा याना बिज्याहुँ’ धकाः वाक्य यानाः ख्वाःपातय् ज्वलान्हाय्कं क्यना बीमाः ।

झः तयेगु
थनंलि ख्वाःपातय् प्वालाप्वाला थीकेगु व लखं मथीक झः तयेगु ज्या जुइ । अथे हे ख्वाःपाःया दुनेपाखे म्हय् कापतय् किलं मनयेमा धकाः गेरु पाइ । झः तयेत हँय् खेँय्या लाःयात थलय् तयाः च्वका फायातःगु न्हाय्पं कथिं खेँय्या लाः लः थें छ्वालुक संके माः । थथे लः थें छ्वालुगु खेँय्या लाःयात क्वँय् (ब्रुस) नाइसे च्वंक ख्वाःपाःया रङ्ग द्यःने प्यधाः न्याधाः पाइ । थ्व गनकि हाकनं स्वधाः प्यधाः पाइ । च्याधाःति पायेधुनकि ख्वाःपाः लखं मथीक प्वालाप्वाला थिनाः बांलाइ ।
ख्वाःपाः लःल्हायेगु
थुकथं ख्वाःपाः दयेकेगु सकतां ज्या क्वचालकि विधिकथं न्हि स्वयाः द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्त छसीकथं उगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखनय् थुगु धलःकथं ख्वाःपाः लःल्हाइ ।

१) महालक्ष्मी ः कुमकुम वर्ण
२) गणेश ः तुयू वर्ण
३) ब्रह्मायिणी ः म्हासु वर्ण
४) रुद्रायिणी ः तुयू वर्ण
५) कौमारी ः ह्याउँ वर्ण
६) नारायणी ः वाउँ वर्ण
७) वाराही ः ह्याउँ वर्ण
८) मनमय्जु (इन्द्रायिणी) ः कुमकुम वर्ण
९) काली ः वँचु बाय् ह्याउँ वर्ण
१०) भैरव ः वँचु वर्ण
११) सिंगिणी ः तुयू वर्ण
१२) ब्यांगिणी ः कुमकुम धुँया वर्ण
१३) श्वेत भैरव ः तुयू वर्ण