चिकं अप्पा कःसिइ लः मज्वयेकेत कसि पाँचा तयाः सीगु अप्पा खः । प्यकुं प्यकुं उत्थें यानाः भचा सालुक दयेका तःगु थ्व अप्पा छखे ह्याउँसे च्वंक लांचां बुलातःगु जुइ । कःसि पलाखय् माअप्पा छ्यःसां कःसि न्यंकं धाःसा थ्व चिकं अप्पा छ्यली । चिकं अप्पा तयाः कःसि सिइ न्ह्यः कसि पाँचा छफि लाइ । लः मज्वयेकेगु निंतिं थ्व कसि पाँचा लाइगु खः । लखं थीवं छधी जुयाः वनीगु व लः उकिं ज्वया मवनीगु कथं परिणत जुइगु थ्व कसिपाँचाया गुण खः । थज्याःगु गुण दुगु म्हासु न्वःगु कसि पाँचाया द्यःने माथं वंक कःसिइ थ्व चिकं अप्पा छ्यलीगु खः । चिकं अप्पा दयेकीबलय् बल्लाक भचा सालुक तर तसकं पिचुक बांलाक दयेकीगुलिं थ्व अप्पाया गुणस्तर नं बांलाइगु खः ।

नेवाः संस्कृतिइ नसाज्वलं ज्वरे यायेगुलिसें मनू बुसांनिसें सीबलय्तक चिकं मदयेकं मगाः । तू, हाम्वः, ईका, पःका आदि चिकं दुगु पुसा काकाः चिकं पिकायेत नेवाःतय्गु विस्कंगु प्रविधि दु । ईका, पःका, व हाम्वःचिकं थीथी वासः दयेकेत व हाम्वःचिकं मत च्याकेत नं छ्यलीगु खः । न्हापांनिसें नेवाः नसा ज्वरे यायेत तूचिकं हे छ्यलीगु खः । व लिसें मचाबूम्ह मिसा, ह्याउँमचा व मेमेपिन्त नं माःबलय् तूचिकनं बुकेगु नेवाः चलन दु । तू काकाः चिकं पिकायेधुंकाःया खौ नं नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाः । नेवाःतसें छुं नं अशुद्धिया इलय् खौ भ्याकं म्वः ल्हुयेगुयात तःधंगु शुद्धिकरणकथं नालातःगु दु । खौयात बँुज्याय् व स्वांमाय् साः व पशुपन्छिया नसा दाना दयेकेत नं ज्या काइ । नेवाः समाःज्वलं क्वं दयेकेत नं खौ तयेमाः ।
नेवाः परम्परागत प्रविधिकथं चिकं उत्पादन यायेत दकलय् न्हापा चिकं वइगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदियात हायाः यच्चुके धुनेवं उकियात क्यली । थ्व धूयात मिच्याःगु भुतुलिइ द्यःने द्यछुना तःगु भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तु पुइकाः बुक्क सी । हाम्वः, ईका पःका आदियात सियाच्वने म्वाः । तूयात नं मसिसे काकातःगु चिकंयात कचिचिकं धाइ । तू सीधुनागु चुंयात पू (चिकं काकेत तयेगु छताजि म्हिचा) दुने तयाः निगः गं (चिकं काकेगु प्यकुंलाःगु तःहाकः तग्वःगु छज्वः सिँ) दथुइ स्वत्ताक काकी । पू कातकि दुनेया चुं तिसिनाः हाइगु मगमग नस्वाःगु चिकं गालय् दुगु थलय् फया तइ । थ्व हे चिकं माःकथं दानाः थलबल बाय् पाकेतय् तयाः मिइ । चुं छक्वः जक काकां स्वयंक चिकं वइ मखु । अथे जूगुलिं पू दुनेया खौ (चिकं तिसिना काये धुनागु तू÷हाम्वः आदि) तछ्यानाः हाकनं पू दुने तयाः गं दथुइ काकी । निक्वःतक सुच्चुक चिकं काकेधुंकूगु खौ जक मेमेगु ज्याय् छ्यली ।

यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि
चिकं काकेत नीप्यकुति हाकः व भिंmन्याकुति ब्या दुगु माथंवंगु थासय् प्यखेरं अंगः दनाः झ्याः, लुखा व थासंथासय् ग्वाखं तयाः पलिं चिनातःगु ज्याकुथि बाय् ज्यासः हे साः खः । यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि तःम्ह मनूतय् बल व परिश्रम माःगु प्रविधि खः । थुगु प्रविधिया सालय् थीथी बांया सिँ व छ्यंगूया बल्लाःगु खिपः जक छ्यली । चिकं दयेकेत दकलय् न्हापां तू÷हाम्वः आदियात हासां हायाः यचुकी । अले उकियात कुति वानाः क्यली । लिपा वयाः तू क्यलेत ल्हातं चक्का चाःहीकाः क्यलेगु कलघर नं वल । तूचुंयात भुतुलिइ मिच्याकाः चाया भाजनय् लः हाः यायां सी । बूगु धूयात पौ बाय् मेय्या छ्यंगू बालां ख्वात्तुक थानातःगु पू दुने स्वथनी । पू लिपा वयाः तिनपाताया बालां थानातःगु नं दत । तुचाकथि तयाः म्हतु ह्वयेके धुनेव पू दुने सिथसिथं छहाकः गुइँखिपः तयाः चुं जायेकी । जाःगुु
पूयात छ्यंगूया नलिखिपतं बल्लाक चिनातःगु गंया दथुइ तइ ।
प्यकुंलाःगु गुकु हाकःगु तःग्वःगु सिँया गं निगःयात छखे सिथय् च्वय्क्वय् निगः कपंसिँ तयाः नापं कत्ताका तइ । दथुइ पू तयाः काकेजीक ह्वइकथं मेखे तःफिगु लासासिँइ गं दिकातइ । थ्वपाखे छगः गं छ्यंगूया नलखिपतं सालाः लिक्कच्वंगु ल्वहंया भैलःद्यः (साःद्यः)यात कस्सिक हिनातइ । साःद्यः लिक्क न्याकुति हाकःगु कुतां स्वहाने छपु धंकातइ । मेगु गंनापं नलिखिपतं चिनातःगु यमाः बँय् लिक्क सालीबलय् द्यूवंगु थासय् च्वय् निखेरं अंगलय् दिकातःगु भ्यःसिँइ क्वय् हुसुलुं चुइकाः निपु ओलःखिपः चिनातइ । यमाः दीथाय् गँनय् छध्वः गाः म्हुयाः न्यासिँ धाइगु ग्वःलाःगु सिँ छगः थुना तइ ।
कुतां स्वाहाने गयाः यमालय् चिनातःगु ओलःखिपः ज्वनाः प्यम्ह न्याम्ह मनूतसें बलं सालीबलय् यमाः गँनय् द्यू वनाः उकिया च्वका न्यासिँइ न्याक्क द्यू वइ । थथे जुइवं निगलं गंयात स्वत्ताक नलखिपतं चितकि दथुइ च्वंगु पू कानाः चुं तिसितकि चिकं हाइ । थ्व हाःगु चिकं गंया तःलय् लानातःगु सुपासिँइ लानाः जरे यानातःगु हितिं हायाः क्वय् फयातःगु कुलुइ चिकं जाइ ।
साय्मितय् आगं – साः
चिकं काकेगु साय्मितय्गु साः खय्त ला छगू ज्यासः खः । अथेसां साः दुनेया लवःकवःयात साय्मितसें थीथी द्यः भाःपाः सत्कार याइ । सालय् आगंद्यः, भैरःद्यः, गनय्द्यः, हेमाःद्यः (हनुमान द्यः), विश्वकर्मा, याचिंद्यः, भुलुभालुद्यः आदि दइ । सालय् छु छु द्यः मानय् याइ धइगु थासंथाय् भचा भचा पाः । आगंद्यः दुगुलिं मेगु जातियापिन्त सालय् दुकाइ मखु ।
यमाःयात इन्द्रकथं मानय् याइसा नलिखिपःयात नाग भाःपियाः सादुरु छाइ । साःया गं चीत सर्गः स्वकाः धस्वाकातःगु ल्वहँया हितिमंगःयात भैरःद्यः बाय् साःद्यःकथं पुजा याइ । म्वहनीबलय् क्वखं मदायेक सुथन्हापां चायागु ग्वंपय् (कलश) नीलः जायेकाः सालय् थापना यायेमाः । थ्व हे याचिंद्यः खः गुकियात येँय् इकुंलः, ख्वपय् इकुनाः धाइ । याचिंद्यः दुगुलिं सुं जः मदयाः दूमाःसां सालय् वनेगु बारय् याये म्वाः । साय्मितय् इलय् ब्यलय् साःद्यःयात भैरव भाःपाः मतू, किकिंपा, इलां, थीथी माः आदि तिसां तीकाः झः झः धायेक बलि सहित पुजा यानाः सीकाःभू भ्वय् नं नयेमाः । अथे हे दच्छिइ छक्वः साःद्यःया तिसाबिचाः पुजा नं यायेमाः ।

चक्का दुगु साःया प्रविधि
मनूया बलं जक चिकं काकीगु यमाः साःया प्रविधिइ थौं स्वयाः सच्छि दँति न्ह्यः यान्त्रिकरण जुल । थुगु प्रविधिया सालय् सिँया चक्का हीकाः उकिइ स्वनातःगु नँया धुरां चिकं काकेगु गं स्वत्ताकी । साधारण यन्त्र ध्जभभ ि७ ब्हभि व क्अचभध यात माःकथं छ्यलातःगु थ्व प्रविधिया सालय् यमाः सालय् प्यम्हेसिगु बलं स्वत्ताकेमाःगु गं छम्हेसिगु बलं जक चक्का हीकाः चिकं काके फइगु जुल ।
थ्व प्रविधिया सालय् चिकं काकेत ल्यूनेया गँनय् पंखा थें हीकेगु सिँया चक्कालिसे स्वाःगु नँया धुरा काका तइ । न्ह्यःनेया गं धाःसा मसंक दिकातइ । छखे बँय् ल्हानातःगु छ्य‌ं धाइगु तःग्वःगु सिंँया थामय् चक्का व धुरा दिका तइसा धुराया मेगु च्वः ल्यूनेया सनीगु गँनय् काकातइ । सिँया चक्का हीकूलिसे धुराया पेच हिलाः ल्यूनेया गं न्ह्यःनेया गंलिसे स्वत्ताइ । निगलं गं दथुया ग्वरःसिँया दथुइ दुगु पू कत्तानाः उकी स्वथनातःगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिं चिकं पिहां वइ ।
लिपांगु इलय् बिजुलि दसेंलि तू, हाम्वः आदि हाये व च्याये म्वायेक बिजुलि पंखां फयेकीगु जुल । तू, हाम्वः क्यलेत नं कुति वाये म्वाःल । बिजुलिया कलघरं क्यलीगु जुल । चक्का दुगु सालय् छक्वः चिकं काकेधुंकाः वःगु खौ निक्वःखुसी काकेत बिजुलिं न्ह्याइगु विशेष यन्त्र भहउभििभच छ्यलाबुलाय् वल । ५० दँ ति न्ह्यः नेपालय् दुहां वःगु थुगु यन्त्रं सालय् काकेगु स्वयां उप्वः सुच्चुक चिकं पिहां वइगु जुल । न्हापालाक्क सालय् छक्वः काकेधुंकाः निक्वःखुसी जक भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकीगुलिइ थौंकन्हय् यक्व थासय् छक्वलं तप्यंक हे भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकेगु नं यक्वं खनेदु । चुं छायेगु धकाः भाजनय् तू सीत नं ल्हाःतं पुइकाच्वने म्वायेक बिजुलिया मोतर व नभबच तयाः पुइकीगु प्रविधि नं छ्यलाबुलाय् वःगु दु ।

मानन्धर÷साय्मितय् गुथिया आधार – साः
यक्व न्ह्यःनिसें तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिया चिकं पिकायेगु मू लजगाः दुपिं नेवाः जाति साय्मि (मानन्धर) खः । लिच्छविकालय् चिकं उत्पादन याइगु मूथाय् थौंकन्हय् काभ्रे जिल्लाया सांगा जुयाच्वन । अन लुयावःगु सम्वत् ३२ यागु महासामन्त अंशुवर्माया अभिलेखय् उगु थाय्यात ‘तैल्यशाला’ व ‘शङ्गाग्राम’ धयातःगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक नियमकथं मानन्धरतय्त चिकं दयेकेगु व फल्चा, चपाः आदि दयेकेगु निता जिम्मेवारी बियातःगु खः । चिकं उत्पादन याइगु ज्यासःयात चिकंसाः बाय् साः धाइ । साःया थुवाःकथं हे थुमित सालमि, साल्मि, साःमि, सःमि, साय्मि आदि धयातल । मानन्धरतय्सं थः च्वनागु थासय् हे मंकाःकथं साः स्वनाः छगू सालय् निइप्यम्ह तकया दुजःपिन्सं न्हिं न्हिं पालंपाः चिकं दयेकाः मी । साःया नामं हे उमिगु गुलिखे त्वाःया नां दु । गथेकि येँया दैसाः, नंसाः (नक्साल), फल्चासाः, लाय्कूसाः, न्हूसाः, ख्वपया साःक्वलां, किपूया कुतिसाः । उमिसं थःगु साःया नामं हे थीथी गुथि स्वनाः धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ज्या न्ह्याकी ।

नांजाःगु पुलांगु साः
नेपालय् लिच्छविकालनिसें चिकं उत्पादनया निंतिं साः दुगु अभिलेख लूगु दु । आःतक अभिलेखय् लूकथं नेपाःया पुलांगु साःया विवरण थथे दु ।

ल्याः साःया नां लागा ई
१ तैल्यशाला सांगा, काभ्रे सम्वत् ३२
२ नीलीशाला÷ननिसाल नक्साल, येँ सम्वत् ६१३
३ सालको विहार उकुबहाः, यल नेसं २६२
४ सालकोछेँ, सालखाछेँ यल नेसं ४३८
५ सालकोछे÷सालखाछे चालाछे सौगल, यल नेसं ४३८
६ क्वथो शाला भ्वँत, काभ्रे नेसं ४५८
७ थंथौ सार (थथुसाः) केलत्वाः, येँ नेसं ४८१
८ क्वथोशाला भ्वँत, काभे्र नेसं ४८५
९ क्वाथसाल केलत्वाः, येँ नेसं ५५१
१० यंगल सालछे मरुत्वाः, येँ नेसं ५५४
११ वँतुसालछे वँतु, येँ नेसं ५९६
१२ साल खोना, यल नेसं ६१०
१३ थथ्वसारछे मरुत्वाः, येँ नेसं ७३७
१४ सारलिवि (साःलिवि) थँहिति, येँ नेसं ७४९
१५ योता सार किलाघः, येँ नेसं ८५६
१६ सालतोल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९३६
१७ थथुसाल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९६८
१८ यूपताल साः प्याफः लागा, येँ विसं १९१०
१९ क्वथुसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२० दैसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२१ फल्चासाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२२ न्हूसाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२३ तंलाछि साः तंलाछि, येँ विसं १९१०
२४ लाय्कूसाल लाय्कूसाः, येँ नेसं १०२७

साय्मितय् पायाः
म्वहनीया चालंकुन्हु साय्मितय् थःथःगु सालं पायाः पिहां वयेमाः । दापाबाजंलिसे गुथियारपिन्सं लाकु, पू, नाः आदि साःया थीथी लबःकबः ज्वनाः छगू लुखां पिहां वयाः साःया लागा चाःहिलाः मेगु लुखां दुहां वनी ।

कुति
तू, हाम्वः आदि तछ्यायेत, तछ्यायेधुंकाः वःगु चुंयात घाः यायेत व खौ नचुकेत तुतिं संकेगु न्हय्कु हाकःगु यन्त्रयात कुति धाइ ।

कुतिमला
सालय् कुति वायेबलय् तू, चुं व खौ कुति प्वाकलय् लाकेत सालेगु ज्याभःयात कुतिमला धाइ ।

च्यासाचा
खौ चुं च्यायेगु हासा थें जाःगु लवःयात च्यासाचा धाइ ।

सलिंचा
खौया कसर चालय् यायेगु ह्वः दुगु हासा थें ज्याःगु लवःयात सलिंचा धाइ ।

गं
तू÷हाम्वः आदि काकेत गुकुत्या हाकःगु प्यकुंलाःगु तःग्वगु छज्वः सिँयात गं धाइ । निगः गंया दथुइ चुं दुगु पू काकाः चिकं तिसीगु खः ।
कुतां स्वाहाने
तःबालागु धलिं थेज्याःगु छगः सिँइ पलाः तयाः थहां वने जीक तँ तँ ग्वाखंप्वाः म्हुयातःगु स्वाहानेयात कुतां स्वाहाने धाइ ।

सुपासिँ
पू कानाः चिकं हाइथाय् बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँपौयात सुपासिँ धाइ ।

लासासिँ
पू काकेगु गं दिकेत बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँयात लासासिँ धाइ ।

कपंसिँ
गंयात छखे क्वात्तुक्क चीत द्यःने व तःलय् तइगु निगः सिँयात कपंसिँ धाइ ।

न्यासिँ
यमाः दीथाय् गंया क्वय् छध्वः गाः म्हुयाः जरेयानातःगु ग्वःलाःगु सिँयात न्यासिँ धाइ ।

ग्वरःसिँ
निगलं गं दथुइ पू काइथाय् दइगु ख्वातुगु प्यकुंलाःगु सिँपौयात ग्वरःसिँ धाइ ।

ओलःखिपः
सालय् कुतां स्वाहाने गयाः गं स्वत्ताक सालेत निखेरं अंगःया भ्यःसिँइ हुसुलुं चुइकाः चिनातःगु निपु खिपःयात ओलःखिपः धाइ ।

लघि
भाजनय् चुं बुलेबलय् पुत्तुपुइकीगु मिला बांलूगु सिँया लवःयात लघि धाइ ।

च्वाफि
चुं बुले धुनेवं भाजनं पुना कायेत पं सिन्का म्हूचिनाः दयेकातःगु लवःयात च्वाफि धाइ ।

दाला÷दालु
चुं मुनाः भाजनय् तयेत छ्यलीगु गाःवंक पंबालां थानातःगु थलयात दाला धाइ ।

चुं बुलेगु÷छायेगु÷सियेगु
चिकं काकेत तू चुंयात मिच्याकाः भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तुपुइकाः बुक्क सीगु ज्यायात चुं बुलेगु धाइ ।

तू÷हाम्वः÷पःका आदि तिसिनाः चिकं पिकायेधुंकाः ल्यं दुगु ब्वयात खौ धाइ । पूदुने छधी जुयाच्वंगु खौयात खौपा धाइ ।

तुचाकथि
सियातःगु चुं स्वथनेत पूया म्हुतु ह्वयेका तयेत छ्यलीगु कथियात तुचाकथि धाइ ।

गुइँखिपः
चिकं काकेधुंकाः पूदुने पतिचिनाच्वंगु खौ लिकाये अःपुकेत न्हापा हे पूदुने स्वथनीगु खिपःयात गुइँखिपः धाइ ।

ग्वलाकथि
खौपा लिकायेत पूदुने ग्वलीगु कथियात ग्वलाकथि धाइ ।

पू÷पुं
चिकं पिकायेत तू÷हाम्वः÷पःका आदि स्वथनीगु स्वकुंलाःगु म्हिचा । पू– पौ, छ्यंगू बाय् तीनपाताया बालायात च्वय् म्हुतु व क्वय् च्वामुक हासा थें थानाः दयेका तइ ।

नेवाः संस्कृतिइ नसाज्वलं ज्वरे यायेगुलिसें मनू बुसांनिसें सीबलय्तक चिकं मदयेकं मगाः । तू, हाम्वः, ईका, पःका आदि चिकं दुगु पुसा काकाः चिकं पिकायेत नेवाःतय्गु विस्कंगु प्रविधि दु । ईका, पःका, व हाम्वःचिकं थीथी वासः दयेकेत व हाम्वःचिकं मत च्याकेत नं छ्यलीगु खः । न्हापांनिसें नेवाः नसा ज्वरे यायेत तूचिकं हे छ्यलीगु खः । व लिसें मचाबूम्ह मिसा, ह्याउँमचा व मेमेपिन्त नं माःबलय् तूचिकनं बुकेगु नेवाः चलन दु । तू काकाः चिकं पिकायेधुंकाःया खौ नं नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाः । नेवाःतसें छुं नं अशुद्धिया इलय् खौ भ्याकं म्वः ल्हुयेगुयात तःधंगु शुद्धिकरणकथं नालातःगु दु । खौयात बँुज्याय् व स्वांमाय् साः व पशुपन्छिया नसा दाना दयेकेत नं ज्या काइ । नेवाः समाःज्वलं क्वं दयेकेत नं खौ तयेमाः ।
नेवाः परम्परागत प्रविधिकथं चिकं उत्पादन यायेत दकलय् न्हापा चिकं वइगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदियात हायाः यच्चुके धुनेवं उकियात क्यली । थ्व धूयात मिच्याःगु भुतुलिइ द्यःने द्यछुना तःगु भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तु पुइकाः बुक्क सी । हाम्वः, ईका पःका आदियात सियाच्वने म्वाः । तूयात नं मसिसे काकातःगु चिकंयात कचिचिकं धाइ । तू सीधुनागु चुंयात पू (चिकं काकेत तयेगु छताजि म्हिचा) दुने तयाः निगः गं (चिकं काकेगु प्यकुंलाःगु तःहाकः तग्वःगु छज्वः सिँ) दथुइ स्वत्ताक काकी । पू कातकि दुनेया चुं तिसिनाः हाइगु मगमग नस्वाःगु चिकं गालय् दुगु थलय् फया तइ । थ्व हे चिकं माःकथं दानाः थलबल बाय् पाकेतय् तयाः मिइ । चुं छक्वः जक काकां स्वयंक चिकं वइ मखु । अथे जूगुलिं पू दुनेया खौ (चिकं तिसिना काये धुनागु तू÷हाम्वः आदि) तछ्यानाः हाकनं पू दुने तयाः गं दथुइ काकी । निक्वःतक सुच्चुक चिकं काकेधुंकूगु खौ जक मेमेगु ज्याय् छ्यली ।

यल च्यासः त्वाःया गाःहिति च्वसं चिकंबही (सप्तपुर महाविहार) दु । थुकियात चुपिंखा विहार नं धाइ । थन वनेत तःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेवं मूलुखा वइ । दुने महांकालया मूर्ति तयातःगु दु । न्ह्यःनेसं बहीदेगः दु । देगःया लुखाया फुसय्‌ अक्षोभ्य अले जवंखवं प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वर दुगु तोरण तयातःगु दु ।

लुखाया जःखः सिंह व गं निगः दु । दुने धातुया तिसावसतं पुंकातःम्ह अक्षोभ्य बुद्धया मूर्ति दु । उकिया न्हापांगु तल्लाय्‌ कलात्मक क्वस्वःगु सँझ्याः दु । वयां च्वय्‌ छतँजाःगु देगः दयेकाः उकिया द्यःने कलात्मक गजू छुनातःगु दु । उकिया जःखः नितँजाः छेँ दनाः बहीया छचाःखेरं पौ सरह जुइक स्वाकातःगु दु । न्ह्यःनेच्वंगु भागया जीर्णोद्धार जूगु दु । बँय्‌ चिकंअप्पां सियातःगु दु ।

थ्व विहारया निर्माण गबलय्‌ जुल धइगु ऐतिहासिक प्रमाण मदु । अथेसां यलया मूबही मध्ये थुकियात नं छगू कथं कयातःगु ल्याखं थ्व नं थनया पुलांगु बही दुने लाः । अथे हे ने.सं. १४४या छगू अभिलेखय्‌ थन चिकंअप्पां सिउगु खँ उल्लेख दु । अथे हे ने.सं. ५३५य्‌ थन अभिताभ बुद्धया मूर्ति स्थापना याःगु नं अभिलेख दु । थन पञ्चविर आजुपिन्सं धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थन उमिसं दुजःपिनि कायमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, आजु तँय्‌ थ्यंपिन्त नायःलुइगु, थपाः त्वयेगु आदि व्यवस्था याइ ।

अथे हे थन पाः कथं बहीद्यःयाथाय्‌ पाः कयाः द्यःया खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती यायेगु आदि याइ । थन दँय्‌दसं वैशाखशुक्ल अष्टमीकुन्हु बही बुसाधं, श्रावणशुक्ल प्रतिपदानिसें लछियंक लुँचिद्यः थायेगु, गुंलाज्वःछि गुंलाधर्म हनेगु, आश्विनकृष्ण तृतिया व चतुर्थीकुन्हु बसुन्धरा व्रत दनेगु, वैशाखकृष्ण दशमीकुन्हु देगुद्यःपुजा, पौषकृष्ण दशमीकुन्हु दिशि पुजा, सिपुन्हिकुन्हु सर्वसंघगुथि व गुंलाधुंकाः नामसंगीति पुजा यायेत गुथि दु ।

थ्व बही यलया बही मध्ये कचाबही यक्व दुगु बहीकथं नं म्हसिउ । थुकिया प्यंगू कचाबही थुकथं दु – बुरमां बैद्यबहाः (मणिकुट विहार), चिकंबहिचा (त्रिरत्नवीर विहार), भैषज्यबहाः (भैषज्यराज विहार) व कुलरत्न बहाः (सुमंगल विहार) । उकिया लिसें थ्व बहीया छगू कचाबही येँय्‌ व मेगु कोटेश्वरय्‌ तकं दु ।

बहुमुखी प्रतिभाया धनी महाकवि चित्तधर हृदयया जन्म बौ द्रव्यधर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया कोखं ने.सं १०२६ य् जूगु खः । स्वयम्भुइ ब्वनीगु भजन तुतः, निष्ठानन्दया ललितविस्तर, नेपालीभाषाया रामायण आदि पाखें प्रभावितम्ह, कवि योगवीर सिंहयात थः साहित्यिक गुरु नालादीम्ह हृदयं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य तःमि यायेगु नितिं थःम्हं फुगु तक साहित्यिक विधाय् च्वसा न्ह्याका वन । थम्हं च्वयातयागु पद्य–निकुञ्ज (ने.सं १०५३) व हृदय–कुसुम (ने.सं १०५३)नागुं निगू कविता संग्रह पिकयाः नेपालभाषाय् कविता संग्रह पिकाःम्ह न्हापांम्ह च्वमि जुयादिल ।

वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् मां नांगु कविता पिकाःगु द्वपनय् वय्‌कः ने.सं १०६१–१०६५तक जेलय् लात । अनहे जेलय् वय्‌कलं सुगत सौरभ (ने.सं १०६९) महाकाव्य, वभ्रुवाहन (ने.सं. १०६९) खण्डकाव्य आदि थेंज्याःगु तःजिगु काव्यया रचना यानादिल । भगवान बुद्धया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु सुगत सौरभ महाकाव्य हृदयजुं जक थः काय् भाःपाः तःगु काव्य मजुसे नेपालभाषा साहित्यया हे छगू अमर कृति खः । अथेहे न्हापा गबलें नेपालभाषां च्वसा मन्ह्याकूपिं— केदारमान व्यथित, धर्मरत्न यमि, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिंत तकं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकेबियाः जेलयात हे साहित्य साधनागार जुइकेबिल ।

जेलं पिहां झायेधुंकाः मांभाय्‌या सेवाय् वय्‌कः झन अप्व समर्पित जुयादिल । अन्तरध्वनी, याकःमिया चा, हृदय कथा, न्हूगु स्वां, देगः आदि थेंज्याःगु तःगू हे अन्तरमुखी छाँयावादी रोमानीवादी कविता संग्रह पिकयादिलसा थःगु भाषाय् आधुनिक चीहाः बाखं – ‘Modern Short story’ दुमथ्यंनिगु खनाः थम्हं नं थज्याःगु बाखं संग्रह— खुपु बाखंचा (ने.सं १०६७) नांगु सफू च्वयाः पिकयादिल । थ्व नेपालभाषाया हे न्हापांगु न्हूबाखं पुचः खः। थ्व सफूयां लिपा वयकःया मिंमनः पौ, थाय्‌भु,डायरी आदि मे मेगु वाखं सफूत नं पिदन । अथेहे वयकलं ह्वनागा (ने.सं १०६८) सफुलिइ शाक्यानी नांगु छधाः प्याखं पिकयाः नेपालभाषाय् नं आधुनिक छधाः प्याखंया सुत्रपाट यानादिल ।

थ्वयां लिपा मेमेगु नं प्याखं पिकयादिल । नेपाल संस्कृति (ने.सं १०९२) नांगु संस्कृति विषयया निबन्ध संग्रह, महाचीने नेपाल संस्कृति (ने.सं १०८४) नांगु नियात्राया सफू च्वयाः नेपालभाषाया निबन्धया लागा अझ तचाः जुइकेत तिबः बियादिल । थुलि जक मखु वय्‌कलं तःदँतक आपालं मेहनत यानाः नेपालभाषा साहित्यया जातः (ने.सं ११९१) थेंज्याःगु अनुसन्धानमूलक सफू पिकयाः नेपालभाषाया जातः हे प्वलादिलसा झीगु साहित्य (ने.सं १०७४) नांगु अतिकं महत्वं जाःगु सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया इतिहास झीगु न्ह्यःने ब्वयाबिल । झीसं म्हसीके मफयाच्वपिं साहित्य मनिषिपिं व वय्‌कःपिनिगु कृतियात म्हसीके बियादिल । बाल साहित्य ब्वलंकेगु तातुनाः झी मचा भाग—१, भाग—२ पिकयादिलसा नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा कथं प्रतिष्ठापित यायेगु तातुनाः नेपालभाषा गय् च्वय्‌गु (ने.सं १०७२) नांया व्याकरण सफू च्वयाः थःत वैय्‌याकरणविद् कथं नं म्हसीके बियादिल । अथेहे जिगु जातः सफू च्वयाः आत्मकथाया परिपाटी नं न्ह्याकादिल ।

नेपालभाषाया माध्यमिक कालया च्वमिपिनिगु सफू— योगसुधा (ने.सं १०७१), सिद्धिदासया सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास (ने.सं १०८७), धर्मादित्य व नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (ने.सं १०९१) आदि थम्हं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थथे हृदयजुं थम्हं जक च्वयेगु मखु मेपिं च्वमिपिनिगु उखेथुखे लानाच्वंगु च्वसुत मालाः सम्पादन यानाः सफूकथं पिकायेगु, मेपिं च्वमिपिंत च्वके बीगु व उमिसं पिकायेमफुगु सफू थम्हं ध्यबा तयाः नं पिकयाबीगु, नेपाल ऋतुपौ (ने.सं १०७२), लय्‌पौया थेंज्याःगु पत्रिकातय्‌गु सम्पादक जक मखु आर्थिक भार तकं थम्हं क्वबुयाः पत्रिका न्ह्याकेगु, नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संस्कृति संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःगु नेतृत्वय् नेपालभाषा परिषदया (ने.सं १०७१) स्थापना यायेगु जक मखु थ्वया निंतिं थःगु छेँतकं दान बियावंम्ह, नेपालभाषाया छम्ह ज्वःमदुम्ह साहित्य मणिषि खः ।

थुकथं छेँया छम्ह हामां छेँयात तालय् लाकेत थम्हं फक्व ज्वलंत ताःलाकावनी थेंं नेपालभाषायात नं तालय् लाकेत थःगु सम्पूर्ण तन, मन, धन, वुद्धि, विवेकं उत्सर्ग यानावंम्ह महाकवि हृदयं ने.सं. ११०२ अर्थात ७६ दँया वैशय् थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल । वय्‌कःया योगदानयात कदर यानाः च्वसापासां साहित्य शिरोमणि, श्री ५ महेन्द्र पाखें कविकेशरी, नेपाल सरकार पाखें हुलाक टिकट, नेपालभाषा परिषद् पाखें पूर्ण कदया सालिक कालिमाति दुवातय् धस्वाकेगु याःगु खयां नं वय्‌कःया त्याग तपस्याया न्ह्यःने थुपिं सम्मान नं म्हो हे जक खः ।

बौ सरदार मेदिन प्रसाद राजभण्डारी व मां कालीनानी राजभण्डारीया कोखं ने.सं. १०५१ दिल्लाथ्व ११ स येँया त्यःर त्वालय् साहित्यकार भाजु चित्तरञ्जन नेपालीया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां खः नारायण प्रसाद राजभण्डारी । नेपाली भाषा व इतिहास निगू विषयय् एम.ए. यानादीम्ह वय्‌कलं इतिहासया विषय नापं नेपाली भाषा तथा नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीदीगु दु । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् भाजु चित्तरञ्ज नेपालीया च्वसा थीथी विधा गथे– कविता, निबन्ध, समालोचना, अनुवादपाखे न्ह्याःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा चिनाखं पाखे क्वसाः । चित्तरञ्ज नेपालीया न्हापांगु चिनाखं दुःख सागर, ने.सं. १०६८ य् धर्मोदय १३ य् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् शोककाव्य च्वइपिं च्वमिपिं म्हो जुयाच्वंगु इलय् वय्‌कलं मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१) नांगु पाश्चात्य शैलीया शोककाव्य (भ्भिनथ) च्वयादिल । अथेहे वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यय् गद्य चिनाखँ च्वयेगु परम्परा न्ह्याकेकथं न्हापां गद्य कविता मुना प्रतिक्रिया सफू ने.सं. १०७८ य् पिथनाः श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कलं थः जहान मेरी बाबाया नामं मेरी बाबा नांगु खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु ।

साहित्यकार चित्तरञ्जन नेपालीया च्वसा चिनाखँपाखे जक मखसे भाय्‌हिलापाखे नं उतिकं हे च्वजाः धयागु खँ नेपालभाषाया काव्यख्यलय् उमर खड्ढयामया दर्शनयात न्ह्यब्वयेगु तातुनाः खड्ढयामया रुवाइ या नामं नेपालभाषाय् भाय् हिलादीगु थुकिया दसु खः । अथेहे भाय्‌हिला सफू पिथनेगु झ्वलय् वय्‌कःया मुद्राराक्षस नाटक (ने.सं. १११०), स्वप्नवासदत्ता नाटक (ने.सं. १११९), वयात हे (ने.सं. १०९२) चिनाखँ सफू पिदंगु दु । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया योगदान समालोचना लागाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । दकलय् न्हापां साय्‌मिजुया मतिना नांगु समालोचनात्मक च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिकयाः समालोचनाया ख्यलय् पिलूझाःम्ह भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं पसूका छगू अध्ययन, विजयबहादुर मल्लया नाटक मल्ल के.सुन्दरया व पलाः थ्व लँपु उपन्यास आदिया समालोचना च्वयाः थ्व लागाय् थःगु प्रतिभा ब्वयादीगु दु ।

थथेहे वय्‌कलं थीथी साहित्यिक च्वसु च्वयाः जक मखु नेपालभाषाया थीथी संस्थाय् आबद्ध जुयाः नं नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया पुलांम्ह कुलपति (ने.सं. ११३४–११४२ तक) खः । अथेहे वय्‌कलं विशेष प्रहरी विभागया मुख्य अधिकृत, मदन पुरस्कार गुथिया भाइस चान्सलर, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया सदस्य आदि जुयाः नं ज्या यानादीधुंकूगु दु । वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः, मदन पुरस्कार गुथिं मदन पुरस्कार, तत्कालीन श्री ५ सरकारपाखें प्रशिद्ध प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, विख्यात त्रिशक्तिपट्ट आदि पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

चित्लाङ्या कपुगां, तुपिंख्यः, माझगां, कलाँतु, आदि थीथी बस्तिइ थीथी ख्वाःपाः प्याखं दु । थ्व प्याखं भिंmनिदँय्‌ छक्वः हुइकेगु चलन दु । गणेश, भैरव, वाराही, कुमारी व महालक्ष्मी आदि द्यःपिनिगु ख्वाःपाः पुयाः तान्त्रिक विधिकथं प्याखं हुइकी । द्यःप्याखंलिसें छेँखापतिंया प्याखंम्वः तयाः थीथी पौराणिक बाखंया लिधंसाया प्याखं नं दुथ्याइ ।
दँय्‌दँसं कात्र्तिकया संल्हूकुन्हु श्री चम्पाकेश्वर महाद्यःया मेलाय्‌ अन त्वकचा प्याखं धकाः ख्वाःपाः प्याखं हुइकी । त्वकचा प्याखं तौख्यः व न्हूगांया गोपाली, अम्पुद्वःया बलामि व कलाँतु व बिसिंख्यःया गमाल यानाः स्वथ्वःसिनं हुइकेमाः ।
थुपिं प्याखं मध्यय्‌ दथुचिलं (माझगामय्‌) दँय्‌दँसं कतिंपुन्हिकुन्हु कातिप्याखं पिकाइ । जुजुया उजं कयाः यलया कातिप्याखंया स्वन्हुया प्याखं थन क्यनीगु खः । बाथः, शिकारी, माझिप्याखं आदि कातिप्याखंया थीथी लुलिसें महाद्यः, पार्वती व गंगा सूत्रधार जुयाः थीथी द्यःया ख्वाःपाः प्याखंलिसें कातिप्याखं व पौराणिक बाखंया प्याखं नं हुइकीगु थनया प्याखनय्‌ गांया छ्ेँखापत्तिंया प्याखंम्वः दइ । दँय्‌दँसं प्याखं पिमकालकि गामय्‌ महामारी ल्वय्‌ न्यनी धइगु जनविश्वास दु । दँय्‌दँसं स्वयां भिंmनिदँया छक्वः थनया प्याखनय्‌ तःम्ह द्यःपिं दइ । थ्व फुक्क प्याखं तान्त्रिक विधिकथं स्यनेकने यानाः माझगांया दबुलिइ हुइकी । बहनीनिसें न्ह्याइगु थ्व प्याखं सुथय्‌ मेय्‌ बलि बियाः तिनि क्वचाइ ।
खिं थानाः, म्ये हालाः व मुहालिया धुनय्‌ थनया प्याखं हुइकी । बाखं लिधंसाया प्याखनय्‌ सम्वाद नं दइ । थनया सम्वादया भाय्‌ पुलांगु मैथिलि भाय्‌या लवज दु । कात्र्तिक नाच प्रबन्ध समितिया ग्वसालय्‌ थुगुु प्याखं सलंसः दँनिसें मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु दु ।

बा मैत्रीरत्न बज्राचार्य व मां हर्षकुमारी बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०३० य् येँया झ्वाःबहालय् चिनियारत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं आपाः यानाः बुद्ध धर्म व बुद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु श्लोकत च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया थीथी पत्रिकाय् पिथनादीगु दु । बुद्धधर्मपाखे अतिकं नुगः क्वसाःम्ह जूगुलिं वय्‌कलं नेपालभाषां बौद्ध स्तोत्र च्वयेगु व बुद्धया बिचाःनाप स्वापू दुगु बाखं कनाः बुद्धया ज्ञान व धर्मया प्रचारप्रसारया नापं नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार नं यानाबिज्याःगु दु ।