बहुमुखी प्रतिभाया धनी महाकवि चित्तधर हृदयया जन्म बौ द्रव्यधर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया कोखं ने.सं १०२६ य् जूगु खः । स्वयम्भुइ ब्वनीगु भजन तुतः, निष्ठानन्दया ललितविस्तर, नेपालीभाषाया रामायण आदि पाखें प्रभावितम्ह, कवि योगवीर सिंहयात थः साहित्यिक गुरु नालादीम्ह हृदयं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य तःमि यायेगु नितिं थःम्हं फुगु तक साहित्यिक विधाय् च्वसा न्ह्याका वन । थम्हं च्वयातयागु पद्य–निकुञ्ज (ने.सं १०५३) व हृदय–कुसुम (ने.सं १०५३)नागुं निगू कविता संग्रह पिकयाः नेपालभाषाय् कविता संग्रह पिकाःम्ह न्हापांम्ह च्वमि जुयादिल ।

वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् मां नांगु कविता पिकाःगु द्वपनय् वय्‌कः ने.सं १०६१–१०६५तक जेलय् लात । अनहे जेलय् वय्‌कलं सुगत सौरभ (ने.सं १०६९) महाकाव्य, वभ्रुवाहन (ने.सं. १०६९) खण्डकाव्य आदि थेंज्याःगु तःजिगु काव्यया रचना यानादिल । भगवान बुद्धया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु सुगत सौरभ महाकाव्य हृदयजुं जक थः काय् भाःपाः तःगु काव्य मजुसे नेपालभाषा साहित्यया हे छगू अमर कृति खः । अथेहे न्हापा गबलें नेपालभाषां च्वसा मन्ह्याकूपिं— केदारमान व्यथित, धर्मरत्न यमि, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिंत तकं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकेबियाः जेलयात हे साहित्य साधनागार जुइकेबिल ।

जेलं पिहां झायेधुंकाः मांभाय्‌या सेवाय् वय्‌कः झन अप्व समर्पित जुयादिल । अन्तरध्वनी, याकःमिया चा, हृदय कथा, न्हूगु स्वां, देगः आदि थेंज्याःगु तःगू हे अन्तरमुखी छाँयावादी रोमानीवादी कविता संग्रह पिकयादिलसा थःगु भाषाय् आधुनिक चीहाः बाखं – ‘Modern Short story’ दुमथ्यंनिगु खनाः थम्हं नं थज्याःगु बाखं संग्रह— खुपु बाखंचा (ने.सं १०६७) नांगु सफू च्वयाः पिकयादिल । थ्व नेपालभाषाया हे न्हापांगु न्हूबाखं पुचः खः। थ्व सफूयां लिपा वयकःया मिंमनः पौ, थाय्‌भु,डायरी आदि मे मेगु वाखं सफूत नं पिदन । अथेहे वयकलं ह्वनागा (ने.सं १०६८) सफुलिइ शाक्यानी नांगु छधाः प्याखं पिकयाः नेपालभाषाय् नं आधुनिक छधाः प्याखंया सुत्रपाट यानादिल ।

थ्वयां लिपा मेमेगु नं प्याखं पिकयादिल । नेपाल संस्कृति (ने.सं १०९२) नांगु संस्कृति विषयया निबन्ध संग्रह, महाचीने नेपाल संस्कृति (ने.सं १०८४) नांगु नियात्राया सफू च्वयाः नेपालभाषाया निबन्धया लागा अझ तचाः जुइकेत तिबः बियादिल । थुलि जक मखु वय्‌कलं तःदँतक आपालं मेहनत यानाः नेपालभाषा साहित्यया जातः (ने.सं ११९१) थेंज्याःगु अनुसन्धानमूलक सफू पिकयाः नेपालभाषाया जातः हे प्वलादिलसा झीगु साहित्य (ने.सं १०७४) नांगु अतिकं महत्वं जाःगु सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया इतिहास झीगु न्ह्यःने ब्वयाबिल । झीसं म्हसीके मफयाच्वपिं साहित्य मनिषिपिं व वय्‌कःपिनिगु कृतियात म्हसीके बियादिल । बाल साहित्य ब्वलंकेगु तातुनाः झी मचा भाग—१, भाग—२ पिकयादिलसा नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा कथं प्रतिष्ठापित यायेगु तातुनाः नेपालभाषा गय् च्वय्‌गु (ने.सं १०७२) नांया व्याकरण सफू च्वयाः थःत वैय्‌याकरणविद् कथं नं म्हसीके बियादिल । अथेहे जिगु जातः सफू च्वयाः आत्मकथाया परिपाटी नं न्ह्याकादिल ।

नेपालभाषाया माध्यमिक कालया च्वमिपिनिगु सफू— योगसुधा (ने.सं १०७१), सिद्धिदासया सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास (ने.सं १०८७), धर्मादित्य व नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (ने.सं १०९१) आदि थम्हं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थथे हृदयजुं थम्हं जक च्वयेगु मखु मेपिं च्वमिपिनिगु उखेथुखे लानाच्वंगु च्वसुत मालाः सम्पादन यानाः सफूकथं पिकायेगु, मेपिं च्वमिपिंत च्वके बीगु व उमिसं पिकायेमफुगु सफू थम्हं ध्यबा तयाः नं पिकयाबीगु, नेपाल ऋतुपौ (ने.सं १०७२), लय्‌पौया थेंज्याःगु पत्रिकातय्‌गु सम्पादक जक मखु आर्थिक भार तकं थम्हं क्वबुयाः पत्रिका न्ह्याकेगु, नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संस्कृति संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःगु नेतृत्वय् नेपालभाषा परिषदया (ने.सं १०७१) स्थापना यायेगु जक मखु थ्वया निंतिं थःगु छेँतकं दान बियावंम्ह, नेपालभाषाया छम्ह ज्वःमदुम्ह साहित्य मणिषि खः ।

थुकथं छेँया छम्ह हामां छेँयात तालय् लाकेत थम्हं फक्व ज्वलंत ताःलाकावनी थेंं नेपालभाषायात नं तालय् लाकेत थःगु सम्पूर्ण तन, मन, धन, वुद्धि, विवेकं उत्सर्ग यानावंम्ह महाकवि हृदयं ने.सं. ११०२ अर्थात ७६ दँया वैशय् थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल । वय्‌कःया योगदानयात कदर यानाः च्वसापासां साहित्य शिरोमणि, श्री ५ महेन्द्र पाखें कविकेशरी, नेपाल सरकार पाखें हुलाक टिकट, नेपालभाषा परिषद् पाखें पूर्ण कदया सालिक कालिमाति दुवातय् धस्वाकेगु याःगु खयां नं वय्‌कःया त्याग तपस्याया न्ह्यःने थुपिं सम्मान नं म्हो हे जक खः ।

बौ सरदार मेदिन प्रसाद राजभण्डारी व मां कालीनानी राजभण्डारीया कोखं ने.सं. १०५१ दिल्लाथ्व ११ स येँया त्यःर त्वालय् साहित्यकार भाजु चित्तरञ्जन नेपालीया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां खः नारायण प्रसाद राजभण्डारी । नेपाली भाषा व इतिहास निगू विषयय् एम.ए. यानादीम्ह वय्‌कलं इतिहासया विषय नापं नेपाली भाषा तथा नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीदीगु दु । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् भाजु चित्तरञ्ज नेपालीया च्वसा थीथी विधा गथे– कविता, निबन्ध, समालोचना, अनुवादपाखे न्ह्याःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा चिनाखं पाखे क्वसाः । चित्तरञ्ज नेपालीया न्हापांगु चिनाखं दुःख सागर, ने.सं. १०६८ य् धर्मोदय १३ य् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् शोककाव्य च्वइपिं च्वमिपिं म्हो जुयाच्वंगु इलय् वय्‌कलं मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१) नांगु पाश्चात्य शैलीया शोककाव्य (भ्भिनथ) च्वयादिल । अथेहे वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यय् गद्य चिनाखँ च्वयेगु परम्परा न्ह्याकेकथं न्हापां गद्य कविता मुना प्रतिक्रिया सफू ने.सं. १०७८ य् पिथनाः श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कलं थः जहान मेरी बाबाया नामं मेरी बाबा नांगु खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु ।

साहित्यकार चित्तरञ्जन नेपालीया च्वसा चिनाखँपाखे जक मखसे भाय्‌हिलापाखे नं उतिकं हे च्वजाः धयागु खँ नेपालभाषाया काव्यख्यलय् उमर खड्ढयामया दर्शनयात न्ह्यब्वयेगु तातुनाः खड्ढयामया रुवाइ या नामं नेपालभाषाय् भाय् हिलादीगु थुकिया दसु खः । अथेहे भाय्‌हिला सफू पिथनेगु झ्वलय् वय्‌कःया मुद्राराक्षस नाटक (ने.सं. १११०), स्वप्नवासदत्ता नाटक (ने.सं. १११९), वयात हे (ने.सं. १०९२) चिनाखँ सफू पिदंगु दु । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया योगदान समालोचना लागाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । दकलय् न्हापां साय्‌मिजुया मतिना नांगु समालोचनात्मक च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिकयाः समालोचनाया ख्यलय् पिलूझाःम्ह भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं पसूका छगू अध्ययन, विजयबहादुर मल्लया नाटक मल्ल के.सुन्दरया व पलाः थ्व लँपु उपन्यास आदिया समालोचना च्वयाः थ्व लागाय् थःगु प्रतिभा ब्वयादीगु दु ।

थथेहे वय्‌कलं थीथी साहित्यिक च्वसु च्वयाः जक मखु नेपालभाषाया थीथी संस्थाय् आबद्ध जुयाः नं नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया पुलांम्ह कुलपति (ने.सं. ११३४–११४२ तक) खः । अथेहे वय्‌कलं विशेष प्रहरी विभागया मुख्य अधिकृत, मदन पुरस्कार गुथिया भाइस चान्सलर, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया सदस्य आदि जुयाः नं ज्या यानादीधुंकूगु दु । वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः, मदन पुरस्कार गुथिं मदन पुरस्कार, तत्कालीन श्री ५ सरकारपाखें प्रशिद्ध प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, विख्यात त्रिशक्तिपट्ट आदि पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

चित्लाङ्या कपुगां, तुपिंख्यः, माझगां, कलाँतु, आदि थीथी बस्तिइ थीथी ख्वाःपाः प्याखं दु । थ्व प्याखं भिंmनिदँय्‌ छक्वः हुइकेगु चलन दु । गणेश, भैरव, वाराही, कुमारी व महालक्ष्मी आदि द्यःपिनिगु ख्वाःपाः पुयाः तान्त्रिक विधिकथं प्याखं हुइकी । द्यःप्याखंलिसें छेँखापतिंया प्याखंम्वः तयाः थीथी पौराणिक बाखंया लिधंसाया प्याखं नं दुथ्याइ ।
दँय्‌दँसं कात्र्तिकया संल्हूकुन्हु श्री चम्पाकेश्वर महाद्यःया मेलाय्‌ अन त्वकचा प्याखं धकाः ख्वाःपाः प्याखं हुइकी । त्वकचा प्याखं तौख्यः व न्हूगांया गोपाली, अम्पुद्वःया बलामि व कलाँतु व बिसिंख्यःया गमाल यानाः स्वथ्वःसिनं हुइकेमाः ।
थुपिं प्याखं मध्यय्‌ दथुचिलं (माझगामय्‌) दँय्‌दँसं कतिंपुन्हिकुन्हु कातिप्याखं पिकाइ । जुजुया उजं कयाः यलया कातिप्याखंया स्वन्हुया प्याखं थन क्यनीगु खः । बाथः, शिकारी, माझिप्याखं आदि कातिप्याखंया थीथी लुलिसें महाद्यः, पार्वती व गंगा सूत्रधार जुयाः थीथी द्यःया ख्वाःपाः प्याखंलिसें कातिप्याखं व पौराणिक बाखंया प्याखं नं हुइकीगु थनया प्याखनय्‌ गांया छ्ेँखापत्तिंया प्याखंम्वः दइ । दँय्‌दँसं प्याखं पिमकालकि गामय्‌ महामारी ल्वय्‌ न्यनी धइगु जनविश्वास दु । दँय्‌दँसं स्वयां भिंmनिदँया छक्वः थनया प्याखनय्‌ तःम्ह द्यःपिं दइ । थ्व फुक्क प्याखं तान्त्रिक विधिकथं स्यनेकने यानाः माझगांया दबुलिइ हुइकी । बहनीनिसें न्ह्याइगु थ्व प्याखं सुथय्‌ मेय्‌ बलि बियाः तिनि क्वचाइ ।
खिं थानाः, म्ये हालाः व मुहालिया धुनय्‌ थनया प्याखं हुइकी । बाखं लिधंसाया प्याखनय्‌ सम्वाद नं दइ । थनया सम्वादया भाय्‌ पुलांगु मैथिलि भाय्‌या लवज दु । कात्र्तिक नाच प्रबन्ध समितिया ग्वसालय्‌ थुगुु प्याखं सलंसः दँनिसें मदिक्क न्ह्यानाच्वंगु दु ।