दुवाः नायःया क्वसं च्वनीम्ह मनू । दुवाः नायःयात ग्वाहालि याइ । चाकु दयेकी । दुवाः नायलं ब्वःगु ज्या याइ । बँ पुनाः नीलः कयाहइ ।

खौ चुं च्यायेगु हासा थें जाःगु लवःयात च्यासाचा धाइ ।

चिचीकुइक कुचादःगु बजि । बजि हाइबलय् च्वकाय् वनीगु बजि । बजि ल्हुइत वा सीबलय् अप्वः जुल धायेव लुसिं च्वाइबलय् च्वकाबजि यक्व वइ ।

दकलय् सिथय् च्वनाः तु छ्याइम्ह । मेगु छुं ज्या याइ मखु । सकसितं हनाबना तयेगु याइ । न्ह्याम्हसिनं ज्या ब्वःसां यानाबीगु याइ ।

ञसिँ गयाः तु तिसीम्ह । ञसिँया च्वकापाखें गइ । भतपञ्जः थें तयातःगु पं बःकयाः ञसिँ क्वत्यलेगु याइ । ति स्वब्यात धायेव तिं न्हुयाः क्वहाँ वइ । तिंन्हुइबलय् यम्बाः नायःनाप पाःलाकी ।

नेपालभाषा साहित्यय् निबन्ध विधाया शुरुवाट आधुनिककालय् वयाः जक जुल । ने.सं. १०६५ इ तत्कालीन नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिकाय् पिदंगु रत्नध्वज जोशीया च्वय्‌गु छाय् ? नांगु तर्कपूर्ण विचारोत्तेजक रचनायात हे नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । ने.सं १०६७ इ धर्मोदय पत्रिका पिदन । थ्व पत्रिकां रत्नध्वज जोशीयात जक मखु मोतिलक्ष्मी उपासिका, चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल मानन्धर, प्रेमबहादुर कसाः, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, माधवलाल कर्माचार्य, सुवर्ण शाक्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, ठाकुरमान शाक्य थेंज्याःपिं स्रष्टापिंत नं थाय् बियाः नेपालभाषाया निबन्ध साहित्यया विकासय् तिबः बिल । रत्नध्वज जोशीं नेपालभाषाय् न्हापां निबन्ध च्वयेगु याःगु जक मखुसे वस्तुपरक निबन्धया विकासय् नं अग्रणी भूमिका निर्वाह यानादिल । थ्वय्‌कःया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः आदि थुकिया दसु खः । अथेहे ठाकुरलाल मानन्धरं सांस्कृतिक विषययात कय्च्यानाः नं वस्तुगत अध्ययन पाखे अविलम्बित जुयाः नेपालभाषाय् अनुसन्धानमूलक निबन्धया परिपाटी न्ह्याकलसा मोतिलक्ष्मीं मोतिमाः व संघ थेंज्याःगु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिकयाः धार्मिक व मुक्त गद्यया दथुइ छगू सेतुथें जुयाबिल। छु च्वय्‌निबन्ध ज्वनाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हापां दुहां झाःम्ह चित्तधर ‘हृदय’जुं लिपा नेपाल संस्कृतिया गरिमा महिमा ब्वइम्ह निबन्धकार कथं थःत तक्यंका दिल । अथेहे नेपालभाषाया निबन्ध÷प्रबन्ध ख्यलय् पुलां पुस्ताया च्वमिपिंकथं सुपरिचितपिं– सत्यमोहन जोशी, भूवनलाल प्रधान, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, ठाकुरमान शाक्य, कुलधर्मरत्न, सूर्यबहादुर पिवाः, हेमलाल जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, पूर्णकाजि ताम्राकार, हेमराज शाक्य, सूर्यबहादुर पिवाः आदिपिं धर्मोदय पत्रिकां पितहःपिं च्वमिपिं खः । थथे बस्तुगत व बौद्धिक निबन्धया बोलबाला जुयाच्वंगु इलय् प्रेमबहादुर कसाःजुं दकलय् न्हापां थ्वहे धर्मोदय पत्रिकाय् गंगुस्वां, ह्याउँमचा थेंज्याःगु विशुद्ध आत्मपरक निबन्ध च्वयाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात छपु न्हूगु लँपु छुनाबिल । न्हूपुखू थेंज्याःगु निबन्ध संग्रह पिकयाः थुकियात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकादिल । वय्‌कःया लँपु नालाः च्वसा न्ह्याकादीपिं पद्मरत्न तुलाधर, पूर्णबहादुर वैद्य, मंगलप्रसद स्यस्यः, रमेशकाजि स्थापितपिंसं थ्व प्रवाहयात अझ परिमार्जित जुइकेबिल । २००७ सालया क्रान्तिलिपा वःगु राजनैतिक स्वतन्त्रता, शैक्षिक जागरण, आत्मपरक निबन्धया सूत्रपात याःगु जक मखसे वस्तुगत निबन्धया चाकःयात झन् न्हापा स्वयाः व्यापक जुइकेबिल । फलत भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृति, कला, इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र, नृतत्वशास्त्र व ज्ञान प्रविधि आदिया थीथी विषयय् न्हापा स्वयाः अझ व्यापकं चिन्तन मनन्या प्रक्रिया शुरु जुल । थथे वस्तुपरक निबन्धया झ्वलय् दकलय् अप्वः नेवाः संस्कृति, संस्कार, नेवाः जाति, इतिहास व बौद्धधर्मसम्बन्धी हे पिदन । प्रजातन्त्र लिपाया युग सुधारया युग खः चेतना व जागरणया युग खः । थ्वहे कथं थुगु ईया च्वमिपिंसं तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक ख्यलय् खनेदुगु अनेक असामंजस्य, असंगीतयात गुलिसिनं हास्य व्यंग्यया रुपय् व गुलिसिनं रचनाया अन्तरंग अंग थें यानाः नं पिब्वयेगु यात । पद्मरत्नया बाथरुम व मेमेगु निबन्ध, बालगोपालया हलिमलि, विजयश्वर वैद्यया ध्याचःगु लँय्, पूर्ण ताम्राकारया हिसु दंगु सः, ध्रुवनारायण कायष्ठया छ्वास अजिमा, हृदयप्रसाद मिश्रया क्वाय्भु सौरभ शाक्यया मार्कानित, केशरत्नया ल्वापा आदि । अथेहे समसामयिक घटनासम्बन्धी विचारप्रधान निबन्ध, सुयागुं जीवनी विशेषयात कयाः च्वयातःगु जीवनपरक निबन्ध, यात्रा वा घटना संस्मरण निबन्ध नं न्हापा स्वयाः आपाः खनेदत । थुकथं प्रजातन्त्र लिपा भाव संवेदनामूलक निबन्ध स्वयाः बौद्धिक घनत्वमूलक निबन्धया अप्वः विकास जुल । अथेहे प्रयोगत रुपं आत्मकथा, मेपिनिगु जीवनी, नियात्रा विषयया निबन्धत नं खनेदत । मल्ल के सुन्दरया लुमन्तिया किचलय्, राजेन मानन्धरया न्यामिसाया देशय्, पुष्पराजया जीवन खसुइ आदि थुकिया छुं दसु खः । स्कुल कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु जुइवं व्यक्तिगत व सामुहिक प्रजातन्त्रलिपा ने.सं. १०७४ य् स्कूलय्, ने.सं. १०८० निसें कलेजय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयकथं अध्यापन याकेगु जुल । थुकिया निंतिं पाठ्यक्रमय् पाठय् सफू दुथ्याकेमाःगु कारणं थीथी संस्था वा व्यक्तिगत रुपं निबन्धया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । थथे दकलय् न्हापां थीथी निबन्धकारपिनिगु निबन्ध मुनाः ने.सं. १०७६ य् पिदंगु न्ह्यखा –रेवतीरमानन्द वैद्यजुया सम्पादनय् पिदंगु खःसा मेगु निबन्धरत्न ने.सं. १०७८य् पिदंगु खः । अथे हे प्रेमबहादुर कसाःया सम्पादनय् खाखें पुचः नगु, कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध , इन्द्र मालीया सम्पादनय् नेपालभाषा निबन्ध संग्रह आदि पिदन । तर बाखं कविताया सफूया तुलनाय् वास्तविक निबन्धया सफू तसकं हे म्हो जक पिदंगु दु ।

थ्व द्यःयात फुक्क प्राणीपिन्त आनन्द बीम्ह जूगुलिं आनन्ददादि लोकेश्वर धाःगु खः । नाथ सम्प्रदायतय्‌सं न्हापांम्ह नाथया रुपय्‌ आदिनाथ धाःगु खः । नेवाः पुचलय्‌ तःधंगु ल्वय्‌ लंकाबीम्ह द्यःया रुपय्‌ कयातःगु दु । थुम्ह लोकेश्वर नेपालमण्डलया प्यम्ह लोकेश्वर मध्ये छम्ह खः । थुम्ह लोकेश्वरया मेला असोजपुन्हिनिसें सकिमिला पुन्हि लछितक जुइ । मुखःअष्टमीकुन्हु तःधंगु मेला जुइ । परिवारय्‌ सुं नं जःपिं सित धाःसा सीगु दछिया दुने मत छ्वयेकी ।

थुगु थासय्‌ मेला क्वचाइगु न्यान्हुतक छुं हे मनसे माय्‌ (मास) अपसं च्वनी । न्ह्याथेंजाःगु तःधंगु ल्वय्‌ नं मदय्‌का बीम्ह जुगुलिं श्रद्धाकथं थलबल छायेगु याना वयाच्वंगु दु । च्वबहाःयात इन्द्रदेव संस्कारित कच्छपाल गिरी महाविहार, सुवर्णगिरी महाविहार, गन्धवती महाविहार, असना लोकेश्वर महाविहार नं धाइ । थनया मनूतय्‌सं थाय्‌या नामं च्वबहाःद्यः धाइगु खः । थुगु विहारया जात्रा चैत्रशुक्ल अष्टमीकुन्हु जुइ । च्वबहाःया करुणामय द्यःया न्हवं चैत्रशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु जुइ । चैत्रशुक्ल द्वितीयाकुन्हुनिसें करुणामय द्यःयात लँपुलिं छायेगु याइ । खुन्हुतक थसिया नेमकुलतय्‌सं लँपुलिं छाइ ।

इहि मण्डपय्‌ तयाः गंकेधुंकाः दशकर्म विधि पूवंकी । पंचबुद्ध दुगु मुकुट पुइकाः मन्दः स्वचाः चाःहुइकी । भूत प्रेत, सिंघणी, ब्याघ्रणी, डाकिनी, झिगू दिशाया लोकपालपिन्त बलिपूजा याइ । काहा पुयाः नेमकुलतय्‌सं लोकेश्वरयात बुयाः देगलय्‌ दुने तइ । नवमीया दिंकुन्हु गणेश व पीठय्‌ मांसाहुति बलिपूजा याइ । च्वबहाद्यवं ल्वय्‌ लंकी धैगु विश्वास व आस्थाया कारणं ल्वय्‌ जूपिं ब्वनाः थुगु थासय्‌ वय्‌गु याइ । येँया दकलय्‌ लिपायाम्ह जुजु जयप्रकाश मल्लया नं वैद्यतय्‌सं लंके मफुगु ल्वय्‌ थुगु थासय्‌ वयाः लन धैगु धापू दु ।

येँया दक्षिणय् लाःगु च्वबहाः डाँडाय् प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह आनन्दादी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । मेमेपिं लोकेश्वरपिंत थें थुम्ह करुणामय द्यःयात नं न्हवं यायेगु लिसें दँय्दसं खः जात्रा यायेगु चलन दु । नेपाल संवत्या तिथिकथं चौलाथ्व पारुकुन्हु आनन्दादी लोकेश्वरया न्हवं जुइ । न्हवंया निंतिं श्रीपञ्चमीकुन्हु च्वबहाःया पान्जु (शाक्य) व धंगू (डंगोल)त यलय् वनाः चापुजा यानाः यलय् च्वंपिं कुम्हाःतय्थाय् कलश दयेके बी । व हे कलशय् न्यखु व बागमति खुसि ह्वनाच्वंगु थाय्या लः कयाहयाः आनन्दादी लोकेश्वरयात न्हवं याकी । न्हवं यायेत लोकेश्वरया न्यास लिकयाः कलशय् तइ, अले द्यःयात देगलं पिकाइ । न्हवं सुनाकुथिया नेमकुलतय्सं यायेमाःगु चलन दु । न्हवं यायेधुंकाः चौलाथ्व तृतीयाकुन्हु लोकेश्वरयात देगलं पिने तयाः हे लंपुं छायेगु ज्या याइ । थ्वयां लिपा चौलाथ्व सप्तमिकुन्हु छ्वय्लाभू याइ । थ्व धुंकाः इहि मण्डपय् तयाः दशकर्म विधिं पुजा यानाः कलशय् च्वंगु प्राण द्यःयात प्रतिस्थापन याइ । पुजा क्वचायेकाः द्यःयात बज्रसत्वया प्रतीक पञ्चबुद्धया मुखः पुइकी ।
चौलाथ्व अष्टमीकुन्हु साइत स्वयाः कलशया लः बागमति व न्यखु ह्वनाच्वंगु थासय् हे चुइके यंकी । अन हे द्यः लायेगु धकाः खुसिइ पुजा यानाः दुरु व स्वां छाइ । अले दाफ्वःस्वांयात कलशय् दुत कयाः द्यः लानाः हयाः न्हिच्छि सतलय् तयातइ । सनिलय् जात्रा यानाः च्वय् विहारय् थतहइ । नवमिकुन्हु चीधंगु खतय् तयाः च्वबहाःया देगः चाःहुइकी । थुबलय् द्यःयात स्वंगू कुनय् च्वंगु मण्डपय् विराजमान याकेमाःगु चलन दु । अनं लिपा हानं इहि मण्डपय् विराजमान याकी । सकतां ज्या क्वचायेकाः पाञ्जु, गुरुजु, आजु व नेमकुलपिंत पञ्चदान बी । थ्व धुंकाः बौ वाये यंकी । बौ वायेधुंकाः द्यःयात बुयाः आसनय् विराजमान याकी । थुकथं च्वबहाः द्यःया खः जात्रा क्वचाइ ।

न्हवं यायेगु
न्हवं यायेगु धयागु छगू कथं न्हूधाः यायेगु खः । न्हवंयात धलिं लुइगु नं धाः । मेगु अर्थय् न्हवं धयागु महास्नान नं खः । न्हवं याइबलय् घ्यः, कस्ति, दुरु, धौ व लः ल्वाकछ्यानाः द्यःयात म्वःल्हुकी । अथे जुयाः न्हवं यायेगु वा धलिं लुइगु वा महास्नान धाःगु खः ।

माय्अपसं
दँय्दसं मोहनि क्वचाइगु न्हि कतिंपुन्हिनिसें स्वन्तिया सकिमिलापुन्हितक लच्छियंक च्वबहाः द्यःयाथाय् मेला जुइ । गुँलां स्वयम्भूइ भक्तजनपिं द्यइके वनी थें हे थ्व लछि भक्तजनपिं च्वबहाः द्यःयाथाय्व नेगु चलन दु । विशेष यानाः यलयापिं अप्वः धयाथें सुथय् च्वबहाःद्यःया दर्शन यायेत वनी । थ्व हे मेलाया लिपांगु न्यान्हुयात विशेष न्हि कथं कायेगु याइ । थ्व न्यान्हुया न्हियात माय्अपसं धाइ । अपसं धायेवं छन्हु जक व्रत च्वनीगु खः । तर माय्अपसंयात कठीन व्रत च्वनेगु कथं कयातःगु दु । थ्व व्रत तःधंगु एकादशीनिसें पुन्हि तक च्वनी । माय्अपसं व्रत च्वनेत च्वबहाःयापिं जक मखु ममेथाय्यापिं नं वइ । थुगु व्रत च्वनीपिं व्रत च्वनेधुंकाः बहालं पिहां वने मज्यू । च्वबहालय् हे छचाःखेरं च्वंगु फलय् सु लानाः च्वनी । व्रतय् च्वनीपिंसं न्हिंन्हिं अनया खुसि वा बुंगाःचिया लखं म्वःल्हुइमाः । व्रत च्वनीबलय् पालं धकाः न्हिं छकः द्यःया जल जक त्वनी । व्रतया इलय् भजन कीर्तन यानाः, द्यःया बाखं न्यनाः व आरती यानाः न्हि छ्याइ ।
थ्व व्रत च्वने तसकं थाकु । व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिसातय्त जूसा भाःतम्ह वयाः थंवइ । छगू पुलांगु जनधारणाकथं थ्व व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिस्तय्त भाःतम्ह वयाः थंमवल धाःसा पारपाचुके जूगु सरह तायेकी । थज्याःगु संस्कारयात नेवाः समाजं नं स्वीकार याः । माय्अपसं च्वंपिंसं व्रत च्वनेधुंकाः नं दच्छितक नियमय् च्वनेमाः । दच्छि लिपा पुन्हिकुन्हु दरुपुजा यानाः व्रत पूवंकी । मिजंत थुगु अपसं च्वन धाःसा मांअबु वा छेँजःपिं वयाः थंवयेमाःगु चलन दु ।

लंपुं छायेगु
दछिइ छकः द्यः न्हवं यायेधुंकाः द्यःया ख्वाःपाः व म्हय् ह्याकुं वंथाय् माथं वंकेगुया लिसें न्हूगु रंगं छाय्पीगुयात लंपुं छायेगु धाइ ।

लगंत्वाःया न्हाय्‌कंबही लिक्कसं दक्षिणपाखे च्वंगु बही खः–च्वाकंबही । थ्व बहीयात नं कीर्तिपुण्य महाविहार धयावल । चलनचल्ती भासं थ्वयात कोथुबही नं धायेगु याः । वास्तवय्‌ थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ छगूबाहेक मेगु भौतिक संरचना फुक्क चुकया रुपय्‌ खनेदु । थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ बि.सं.२०३० तक नितँ जाः जक खः । आः पुनःनिर्माण याःबलय्‌ स्वतँ जाः याःगु दु । क्वापाःछेँया तोरंया रुपय्‌ कलात्मक ल्वहंया लुखा तयातल । दकसिबे च्वय्‌ हरिहरवाहन लोकेश्वर व छचाःलिं थीथी द्यपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लोकेश्वरया च्वय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं सिंह निम्ह, ततःपाःगु तिकिझ्याःत दु ।

लुखां दुहां वनेवं मेगु छगू लुखा दुने पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहीया शाक्यपिनिगु आगंद्यः बज्रयोगिनी खः । बही दुने क्वाःपाःछेँया पिनेसं खवपाखे मन्दःपाः व स्वयम्भूया चिग्वःगु चीभाःद्यः, व बहीया दथुइ लाक्क चिभाः निगः पलिस्था यानातल । थ्व बहीया सर्वसंघ नःबहीपाखें वःपिं धाइ ।

चुं बुले धुनेवं भाजनं पुना कायेत पं सिन्का म्हूचिनाः दयेकातःगु लवःयात च्वाफि धाइ ।