जगतकेशरी आःतक स्यूगुली जनसाधारण पाखें पिदंम्ह भ्वँत देय्‌या न्हापांम्ह ज्ञात कवि खः । थ्वय्‌कःया चण्डेश्वरी स्तोत्र शीर्षकगु छपु इतिकथात्मक म्ये लुयावःगु दु । थ्व म्येय् जगतकेशरीं थःगु परिचय ‘बाहरया जगतसिंहन चोया जुरो’ धकाः जक न्ह्यथनातःगु दु । भवानी श्रीचण्डेश्वरी भ्वँत देय्‌या मूम्ह इष्ट देवी खः । वैसाख पुन्हि कुन्हु भ्वँत देशय् थ्व देवीया जात्रा तःजिक न्यायेकी । थुगु जात्राबलय् श्रीचण्डेश्वरीया भजन सतलय् स्वन्हुयंकं जगतकेशरीं च्वःगु थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पाठ व भजन जुइ । अथे हे वैशाख लच्छि यकं धैथें भ्वँतया छेँय् छेँय् नं भवानी श्रीचण्डेश्वरीया पाठ यायेगु चलन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र हिमवतखण्ड नेपाल महात्म्यया पौराणिक बाखंया भगवती चण्डेश्वरी व चण्डासुरया दथुइ जूगु युद्धया मज्जिमगाःगु अंश जक लिकयाः चिनातःगु इतिकथात्मक स्तोत्र खः ।

कवि जगतकेशरीं थुकी भक्तवत्सला उपास्य चण्डेश्वरी देवीया स्तोत्र पाठ यायेवं धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष वरदान प्राप्त जुइ धकाः थ्व स्तोत्रया महात्म्य न्ह्यब्वयातःगु दु । कवि जगतकेशरीं थ्व चण्डेश्वरी स्तोत्र पौराणिक बाखंया लिधंसाय् चिनातःगु खयां नं थुकिया भाषा व शैलींं थ्व स्तोत्रयात मौलिक स्वतन्त्र रचना थें च्वंकाबिउगु दु । थुकी छ्यलातःगु नेपालभाषा उबलय्‌या ख्वप, भ्वँत देय्‌या प्रजाजनया बोलिचालि प्रतिनिधि भाषा खः । थज्याःगु स्तरीय काव्यया रचना यानावंम्ह कवि जगतकेशरीया मेमेगु काव्य नं लुयावयेफैगु आपालं सम्भावना दु ।

वय्कः धातु मूर्तिकलाय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं.१०६१ बैसाखय् यल, लुँहितिइ जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु जोगिलाल शाक्य खःसा वय्कः थम्हं हे कलाया सृजना यानाः ने.सं. १०८० दँय् धातु कलाकारिताया ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया मौलिक कलाया बिषेशता धइगु जापानिज् शैलीया सीया मूर्ति दयेकाः चां भुनाः ढाले यायेगु व तयार यायेगु खः । ब्वज्या—मंगल बजाः कला प्रदर्शनी । सिरपाः— वहःया बुद्धया तक्मा (द्वितिय पुरस्कार) न्ह्यथने बहःगु कृति— १) मंगलबजार बुद्ध पार्कय् दुगु ३६ इञ्चया बुद्ध २) पोखराय् दुगु धार्मिक गुरु फुजीया इनापय् ७ फुटया बुद्ध मूर्ति निर्माण । ३) जापानया निंतिं फुजी गुरुया इनापय् ९ फुटया बुद्ध मूर्ति निर्माण ।

येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

चित्रकलाकार जगदिश चित्रकारया जन्म वि.सं. २००३ चैत्रय् येँया केल– त्वालय् अबु अमर चित्रकार व मां चन्द्रदेवी चित्रकारया कोखं जूगु खः । अर्थशास्त्र, जननीति तथा प्रशासनय् एम.ए. यानादीम्ह वय्कः त्रि.वि.इ अनुसन्धान अधिकृत जुयाः सेवा यानादिल । वय्कः नेपालभाषा साहित्यय् उपन्यासकारकथं नांजाः । वय्कलं न्हापांगु चित्र सन् १८७७ य् च्वयादीगु खः । वय्कलं सन् १९८४ इ कन्टेम्पोररी मोभमेन्ट इन नेपालिज आर्टस् व आर्टस अफ एशिया (हङकङ) सपूm च्वयादीगु दु । वय्कलं न्याक्वः तक याकः चित्रकला ब्वज्या यानादीगु दु । वय्कलं नाफां ग्वसाः ग्वःगु चित्रकलाय् न्हाप सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।

पोखराया माणिकलाल व सिन्धुदेवीया काय्मचा जगदिशलालया जन्म सन १९४५ स जूगु खः । वय्कः भारतया अमृतसरया विश्वविद्यालयपाखें चिकित्साशास्त्रय् स्नातक याना वयेधुंकाः सन १९७७ स वेलायतया एडनवर्ग विश्वविद्यालयपाखें एफआरसीएस उपाधि कायेत ताःलाःगु खः । नेपाःया मूत्र विज्ञान व चिकित्सा ख्यलय् थ्वय्कः अतिकं नांजाः । यलया बि एण्ड बि अस्पताल थ्वय्कलं हे पलिस्था यानादीगु खः ।

बौ नांजाःम्ह कलाकार अमर चित्रकार व मां चन्द्रदेवी चित्रकारया कोखं ने.सं. १०६७ इ येँया डल्लु तुल्सीधारा त्वालय् साहित्यकार भाजु जगदीश चित्रकारया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र विधाय् एम.ए. क्वचायेकादीगु व लजगाः कथं चित्रकारिता ज्वनादीगु खःसां नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा गथे– उपन्यास, बाखं, समालोचना व चिनाखँ पाखे नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु छ व जि नांगु चिनाखँ, (सितु १६, ने.सं. १०८७) खः ।

वय्‌कःया साहित्य सृजना चिनाखँपाखें न्हापां न्ह्यज्याःगु खःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा उपन्यासपाखे न्ह्याःगु दु । सुधारवादी बिचाःधाः दुम्ह उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया उपन्यासय् मिजंतय्‌सं मिसातय्‌त याइगु अन्याः, अत्याः, शोषणया खँचुत न्ह्यब्वयाः उकियात निराकरण यायेगु लँपु नं क्यनादीगु दु । थज्याःगु हे सशक्त व चेतनशील पात्रत न्ह्यब्वयातःगु वय्‌कःया न्हापांगु उपन्यास खः माखापिखा (ने.सं. १०९७) ।

अथेहे उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया मेगु लोकं ह्वाःगु उपन्यास खः – नचुयावंपिं मनूत (ने.सं ११२४)। उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारंं उपन्यास जक च्वयादीगु मयासे उपन्यासलिसे स्वापू दुगु ग्यसु ग्यंगु व्यावहारिक समालोचनाया च्वसु नं आपालं च्वयादीगु दु । समालोचना सम्बन्धी सफू पिदंगु मदुसां थ्वय्‌कःयात नेपालभाषाय् छम्ह स्यल्लाःम्ह समालोचक कथं नं कयातःगु दु ।

यलया अबु शिवमान व मां सागरलक्ष्मीया काय् मचा जगनाथया जन्म सन १९४९ स जूगु खः । सौर्य उर्जा विशेषज्ञ थ्वय्कलं नेपालय् वैकल्पिक उर्जा बिकासया ख्यलय् न्ह्यथने बहःगु ज्या यानादीगु दु ।

रेडियोय्‌ म्ये थ्वइबलय्‌ थः जन्म जूगु थाय्या नां नं धयाहःसा गुलि ज्यू धयागु मती वःगु हुनिं जगमोहन वामिया म्हसीका हे बिस्कं जुल । लोकं अतिकं ययेकूम्ह कलाकार जगमोहन वामिं थःगु मती लूकथं थःगु नां जगमोहन मेहेर कायस्थ मतसे थःगु जन्म जूगु थाय्‌ वादेय्याम्ह जूगुया ल्याखं नामय्‌ ‘वामि’ तयादिल ।
ने.सं. १०५७ यंलागाः तृतिया, बसुबारखुन्हु वादेय्‌ (चापागाउँ)या कय्‌मुगः, यकुत्वालय्‌ जन्म जूम्ह जगमोहनया अबु केशवमेहेर कायस्थ खःसा मां मोहनमाया डंगोल कायस्थ खः ।
गुरु अब्दुल खाँपाखें प्रारम्भिक संगीत शिक्षा कयादीम्ह जगमोहनं गुरु मुरलीभक्त प्रधानाङ्गपाखें म्ये हालेगु, प्याखं हुलेगु व बाजं थायेगु ज्ञान कया दिलसा गुरु कृष्णमान डंगोलपाखें म्ये हालेगु गुणय्‌ अझ दख्खल दयेकादिल ।
जगमोहनया सः, च्वसा व लसय्‌ ‘झिंन्यान्हु मानि ब्याः यायेगु, झिलिमिलि स्वांमाः क्वखायेगु’ म्ये तसकं लोकंह्वाः । वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषाया म्ये वरिष्ठ म्येहालामिपिं मदनकृष्ण श्रेष्ठ, योगेश वैद्य, रमेश ताम्राकार तारादेवी, जुजुकाजी रंजित, ज्ञानु राणा, विजयनारायण मानन्धर, संगीता शाक्यपिन्सं हालातःगु दु । वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषाया म्ये ‘छं दुःख स्यूगु खनाः जिगु नुगः हील मिसा’, ‘म्हुतुइ छता मनय्‌ छता याये मते सिन्तलि तता’, ‘उखें मलाः थुखें मलाः’, ‘ज्ञानी मय्‌जु झीगु खँ थौं’, ‘बागः मिखां स्वय्‌मते यःमैं’, ‘चा हे मचायेक बैंया रंग जिगु’, ‘भ्वय्‌ वनाः वःम्ह मैंचा’, ‘मैं धाय्‌ ला मय्‌जु धाय्‌ ला?’, ‘साझवाः हाकुचा गुलि जक न्यासिचाः’ थें जाःगु म्ये अतिकं लोकंह्वाःगु खःसा थुगु म्ये पिदंगु म्येचाः “वामिया दबू” नं संगीत ख्यलय्‌ बिस्कं छाप दुुगु म्येमुना खः । वय्‌कःया सः दुथ्याःगु ‘लाय्‌लामा’ म्येमुनाया (न्यागूगु ब्व) व “पुष्पाञ्जली भाग २” नं वय्‌कःया म्येमुना कृति खः ।
रेडियो नेपालय्‌ नेवाः व खस नेपाली भाय्या म्ये हालाः स्वर परीक्षा उत्तीर्ण जुयादीम्ह जगमोहनया नेवाःम्ये अतिकं लोकं नं ह्वात । नेपालभाषाया ज्याझ्वः “जीवन दबू”पाखें वि.सं. २०१८ सालनिसें २२ सालतक वय्‌कलं ६० पुसिबें अप्वः म्ये हालादिल । नापं वय्‌कलं ३०० पु ति भजन व जीवन दर्शनया सृजना पिथना दिल ।
जगमोहन वामिं च्वयाः स्यनादीगु नाटक “घटनाया चक्र”, अले च्वयादीगु, निर्देशन नापं अभिनय नं यानादीगु ख्यालः “गुथिपाः”, नाटक “दुःखीया लँपुइ” खःसा ३ गू टेलिप्याखनय्‌ नं वय्‌कलं अभिनय यानादीगु दु ।
थःगु जन्मथासय्‌ संगीतलिसें शिक्षा, स्वास्थ्य, सुरक्षा, साहित्य, धर्म, संस्कृति, सम्पदाया ख्यलय्‌ सक्रियम्ह वय्‌कलं बज्र सिरपाः ललितपुर (ने.सं. १११९), थिमिकला परिषद्पाखें म्ये प्रतिभा सिरपाः (ने.सं. १११५), बौद्ध संंगीत जागरण म्ये धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ उत्कृष्ट म्ये च्वमिया सिरपाः (२०६५) त्याकादीगु दु । पेजथ्री नेपालभाषा पिपुल्स च्वाइस अवार्ड (ने.सं. ११३३) लिसें सलंसः संघसंस्थां वय्‌कःया गुण लुमंकुसें हंगु दु । वय्‌कःया म्येचाः “वामिया दबू” नामं हे “जगमोहन वामि एकल संगीत साँझ” नं जूगु जुल । ने.सं. ११४३ चिल्लागाः सप्तमि, मंगलबारखुन्हु ८६ दँया बैंसय्‌ वय्‌कलं थुगु धर्ती त्वःतादीगु खः ।

जितपुर स्वनिगःया मेगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः । येँया बालाजु बाइपासं १३ किलोमिटर उत्तर–पश्चिमय् लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् काभ्रेस्थली, दक्षिण–पश्चिम सिमानाय गोलढुंगा व उत्तर पश्चिमय् नुवाकोट जिल्लाया ओखरपौवा लाः । जितपुर थौंकन्हय् तारकेश्वर नगरपालिका दुने दुथ्याः । थ्व बस्ती दुने फेदी, गैरीगां, जितपुर, अर्यालगाउँ, धितालगाउँ, न्यागःमणि (पाँचमाने), कोट, खडवाल, कुलावाध, तीनपिपले, थुम्की, लामीगाउँ, नयाँगाउँ, ठूलागाउँ, डाँडागाउँ, लतेकु, स्यालगुट्टा, किसंडोल, चोगाँ आदि नांया थाय्त दु । थुकी मध्ये जितपुर बस्तीया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुगु थाय् न्यागःमणि (पाँचमाने) खः । स्वनिगलय् दुहां–पिहां जुइगु पुलांगु प्यंगू मू नाका मध्ये छगू पा“चमाने भञ्ज्याङ नं खः । मेगु स्वंगू भञ्ज्याङमध्ये साङ्गा भञ्ज्याङ, वाडभञ्ज्याङ व फर्पिङ (सौखेल) भञ्ज्याङ खः । उकिं पा“चमाने भञ्ज्याङ छगू व्यापारिक नाकाया रूपय् नं म्हस्यू । वि.सं. २०१७ साल न्ह्यः तक स्वनिगलं पश्चिमपाखे वये–वने यायेगु मू नाका पा“चमाने अर्थात् न्यागःमणि भञ्ज्याङ खः । मध्यकालय् प्रख्यात कलाकार अरनिको थ्वहे नाका जुयाः ल्हासाय् वंगु धाइ ।
पा“चमानेयात नेवाः भासं ‘न्यागः माने’ धाइगु खः । वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः ‘न्यागःमणि’ धायेगु याना हल । थ्व माने निर्माणबारे बौद्ध सम्प्रदायया थःगु हे धापू दु । न्यागः मानेयात पञ्चध्यानी बुद्ध वैरोचन, अक्षोम्य, रत्नसम्भव, अमिताभ व अमोघसिद्धिया प्रतीक नं धाइ । अथे मेगु धापू कथं नांजाःम्ह अतिश दीपंकर केरुङ जुयाः तिब्बत वनेत्यंबलय् सन् १०४० य् थन जितपुरफेदी थ्यन । वय्कः थन च्वनादीगु इलय् न्यागः माने दयेकाः पलिस्था याःगु नं धाइ ।
जितपुर नां नेपाः व तिब्बत दथुइ जूगु युद्धलिसे नं स्वापू दु । थ्व निगू राज्यया युद्ध जूबलय् नेपाली सेनां तिब्बती सेनायात थ्व थासय् बांमलाक बुका छ्वत । नेपालं तिब्बतीतय्त बुकाः जित हासिल याःगु थाय् जूगुलिं थ्वयात जितपुर धाःगु खः । थन च्वंगु न्यागः मानेयात नं जितपुरय् जूगु विजयया प्रतीक धाइ । नेपालं तिब्बतयात बुकेधुंकाः युद्धय् सीपिं सैनिकत फुकसित वहे थासय् गाः म्हुयाः थुनाछ्वःगु व उकिया न्ह्यःने विजयया चिं स्वरुप न्यागः माने पलिस्था याःगु धइगु नं धापू दु ।
न्यागः माने (न्यागःमणि) या ऐतिहासिकता सीकेगु छुं सामग्री धाःसा आः झीके मदयेधुंकल । थ्व थाय्यात जितपुर धकाः खसभासं धयाच्वंगु दु । राणाकालय् सदर रजिष्ट्रेशन अड्डां पास याना ब्यूगु राजिनामा लिखतय् ‘काठमाडौं इलाका जितपुरफेदी’ धकाः च्वयातःगु दु । उकिं थ्व थाय्या खास नां जितपुर खः कि न्यागःमणि खः धकाः तिफ्यानाः धाये मफु ।
जितपुर बस्ती दुने कल्पनेश्वर, भुवनेश्वरी, गणेद्यः, देवी मन्दिर, तार्केश्वर, कामधेनु, कालिकादेवी, सरस्वती थेंज्याःगु धार्मिकस्थलत दु । ज्याङ्गछुक छोर्तेन गुम्बा थनया मेगु धार्मिक सम्पदा खः । थनया नेवाःतय्सं दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हि कुन्हु कालिकामाईया जात्रा याइ ।

बौ पूर्णमान शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०६८ गुंपुन्हि कुन्हु येँया ब्रम्हुत्वाः भलननी मुसुंबहालय् समालोचक भाजु जनक नेवाःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां जनककुमार शाक्य खः । भाजु जनक नेवाः नेपालभाषाया स्नातकोत्तर वंकादीम्ह जक मखु नेपालभाषा हे ब्वंकेज्या (स्यनामि) यानादीम्ह स्रष्टा नं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया ब्वंकेज्या पाखें समालोचनाया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु विश्लेषणत्मक समालोचना च्वसु झीगु समाज व वेश्यावृत्तिया अध्ययन (स्वनिगः १ ने.सं. ११०६) खः । थःगु मांभाय्‌या थपू यायेगु तातुनाः मतिना नांगु पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह समालोचक भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु समालोचना सफू ने.सं. ११०५ य् पिदंग धर्मरत्न यमि व वय्‌कःया कृति खः । अनं लिपा समालोचना नाप स्वापू दुगु सफू पुजाभू (ने.सं. ११०६) पिदंगु दु ।