जुजु जगज्जय मल्ल मैथिलीया नापं नेपालभाषां नं तःपु म्ये चिनावंम्ह येँया जुजु जयप्रकाश मल्लया अबुजु व रानी कुमुदिनी देवीया भाःत खः । थःगु प्रत्येक म्येपतिकं ‘कुमुदिनीदेवी’ पति धकाः थःत परिचित यानाथकूम्ह जुजु जगज्जय मल्ल थः रानी कुमुदिनीदेवी नाप जानाः नेपालभाषां तःपु म्ये चिनावंगु दु ।

थ्वय्‌कलं थीथी विषययात थियाः म्ये चिनावंगु दु । भक्ति, स्तुति, लाय्कू श्रृंगारिक, औपदेशिक, शोक आदि थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु जूगु दु । जगज्जय मल्लया धाथें कवि व्यक्तित्व वय्‌कलं चिनाथकूगु श्रृंगारिक म्येय् पिज्वःगु दुसा वय्‌कःया शोक म्येय् थः काय् राज्यन्द्रप्रकाश मल्ल मत्यवं मृत्यु जूगुया वेदना दु । थ्वय्‌कःया थीथी विषयया यानाः गुपु म्ये लुयावःगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये सरल, सहज व सुबोध जू ।

जुजु जगज्ज्योति मल्ल ख्वप लाय्कुलिं पिदंम्ह झिंन्हय्गूगु शदीया छम्ह च्वन्ह्याःम्ह कवि खः ।

थ्वय्‌कःया इलंनिसें नेपालभाषाया प्राचीन काव्यं निरन्तरता प्राप्त यात । मैथिली पद शैलीया म्ये व मैथिली नाटकय् थें म्ये दुथ्याकाः नाटक च्वयेगु परम्परा थ्वयेकःया इलंनिसें नेपालभाषा काव्य ख्यलय् नं ब्वलन । थुकथं लोकम्येया परम्परा दयाच्वंगु नेपालभाषायात काव्य शास्त्रीय म्ये चिनेया निंतिं माध्यम यायेगु ज्याय् वय्‌कःया तःजिगु देन दु । थ्वय्‌कलं थः लाय्कूया मैथिली विद्वान तथा कवि वंशमणि झा लिसे जानाः ‘भरत नाट्यशास्त्र’या लिधंसाय् ‘संगीत चन्द्र’ नांगु व्याख्या नं दुगु टीका ग्रन्थ नेपालभाषां च्वयाथकूगु दु । थ्व सफू संगीतया सैद्धान्तिक ज्ञान सम्बन्धी आःतक स्यूगुलिइ नेपालभाषाया न्हापांगु सफू खः । गीत पञ्चशिका व सप्तताल गीत वय्‌कःया नांदंगु म्ये सफू खः । थ्वय्‌कःया नानार्थ पञ्चदश गीत १५ पु म्येया संग्रह राष्ट्रिय अभिलेखालय् लुयावःगु दु । अथेहे वय्‌कःया म्ये थीथी भजन सफुलिइ नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

किन्चित (कौतुक) नेपालभाषा, मुरुखया हास गुणि अभिलास धकाः नेपालभाषां नं कौतुकपूर्ण काव्य चिनेज्यू धयावंम्ह न्हापांम्ह कवि जगज्ज्योति मल्ल हे खः । वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु श्रृंगार व उपदेश जूगु दुसा वय्‌कःया काव्यया प्रभाव वय्‌कः लिपांयाम्ह कवि जगतप्रकाश मल्लयात बांलाक हे लाःगु खनेदु । अनं म्ये चिनेत छ्यलातःगु नेपालभाषा झिंन्हय्गूगु शदीया ख्वपया लाय्कू काव्यया माध्यम भाषा खः । संगीतात्मकता, नेवाः भाषेतर खँग्वः तयाः खँत्वाः खँभाय्या छ्यला वय्‌कःया काव्यया भाषिक विशेषता धायेबहःजू ।

जुजु जगतप्रकाश मल्ल मल्लकालया दकलय् च्वन्ह्याःपिं स्रष्टापिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्‌कपिनिगु योगदानं हे मल्लकालयात नेपालभाषाया स्वर्णयुग धायेकेब्यूगु खः । साहित्यिक ख्यलय् जुजु जगतप्रकाश मल्लं थःगु नां मेपिं शासकपिसं थें ‘जयजगतप्रकाश मल्ल’ धकाः मतसे थः अतिकं यःम्ह मन्त्री चन्द्रशेखर सिंहया नां नं क्वकयाः जगच्चन्द धकाः तयेगु याःगु दु । थ्व वय्‌कःया थःत ग्वहालि याःम्ह व्यक्तिप्रतिया कृतज्ञ भाव खः । थ्वय्‌कलं थः पूर्वज जगज्ज्योति मल्लं न्ह्याकूगु काव्य धाःयात अझ व स्वयां नं स्यल्लाक न्ह्याकेगु यानादिल । जयदेव विद्यापति थेंज्याःपिं कविपिं पाखें प्रभावितम्ह जगतप्रकाशं थःत न्हूम्ह जयदेव धकाः नं च्वयेगु याः ।

थ्वय्‌कलं च्वयादीगु सम्भोग रस प्रधान म्ये, अष्टनायिका भेद वर्णन म्ये, शोक म्ये विषयया म्ये ५०० पुं मयाक नेपालभाषा गीत नांगु अभिलेख ग्रन्थय् दु । थ्व बाहेक मेमेगु नं म्ये ख्वपया थीथी भजन सफुलिइ लुयावःगु दु । अथेहे वय्‌कः नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे न्हापांम्ह राष्ट्रवादी, देशभक्ति म्येया च्वमि नं खः ।

मल्लकालया च्वमिपिं मध्ये दकलय् अप्वः तःगू विषययात कयाः म्ये च्वयावंम्ह कवि जगतप्रकाश मल्ल खः । वय्‌कःया म्येया मूल विषयवस्तु— श्रृंगार, भक्ति, देश वर्णन्, राजवर्णन, शोक, सांस्कृतिक चित्रण आदि जूगु दु । थ्वय्‌कःया श्रंगारिक म्येय् सम्भोग श्रृगारयात अप्वः थाय् बीगु यानातःगुलिं थ्वय्‌कःयात संभोग—श्रृगारया कवि कथं कायेगु याः । ‘बःचा हाकःगु थाःगाः मदुगु जीवनय् छझाः न्ह्याइपुक दुस्वः वइगु जोभनय् प्राण दतले थः यःम्हनाप धर्म व विवेकपूर्ण मायामतिना यानाः जीवन हनेगु हे कालयात त्याकेगु’ खः धकाः थःगु श्रृंगारिक म्येया भाव दुने वैज्ञानिक नापं आध्यात्मिक दर्शन प्वंकेगु यानातःगु दु । भक्ति विषयया म्येय् उपास्य देवदेवीपिनिगु स्तुतिया नापं म्येया समाप्ति वाक्यस थः उपास्य देवदेवीप्रति भक्तिभाव प्वंकातःगु दु । भक्ति भावया म्येय् नं भक्ति व श्रृंगारयात छस्वा यानाः न्ह्याकातःगु दु । अथे हे नेपालभाषाय् शोक म्ये चिनावंम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह कवि नं जगतप्रकास मल्ल हे जूगु दु । थः यःम्ह मन्त्री चन्द्रशेखर सिंह युद्धय् वीरगति प्राप्त याःगु दुःखय् नं वय्‌कलं म्ये चिनादीगु दु । कवि जगतप्रकाश मल्लया म्येय् उगु ईया बोलिचालिया भाषा प्रयोग जूगु खनेदुसा, संक्षिप्तता, मार्धुय गुण, सुक्तिमय भाव अभिव्यञ्जना थ्वय्‌कःया काव्यया शैलीगत विशेषता जूगु दु ।

जुजु जगतप्रकाश मल्ल छम्ह उत्कृष्ट कवि जक मखु पूधाः प्याखं च्वयेगु परम्परा नं न्ह्याकादीम्ह छम्ह उत्कृष्ट नाटककार नं खः । वय्‌कलं अतिकं स्येल्लाःगु स्वंगू अंक दुगु मूलदेवशशीदेवपाख्यान (ने.सं ७९२) पूधाः प्याखं च्वयावंगु दु, गुगु प्याखंयात नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं मानेयानातःगु दु। अथेहे थ्व मूलदेवशशीदेवपाख्यान् नाटक नेपालभाषाया हे दकलय् न्हापांगु बियोगान्त नाटक नं खः । प्राचीन म्येया धुकू धायेबहःगु थ्व नाटक सफुलिइ जुजु जगतप्रकाश मल्लं रचना याःगु फुक्क धयाथें म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । जगतप्रकाश मल्लं थ्व नाटकय् तत्कालीन मेमेपिं नाटककारपिंसं थें प्राचीन कथावस्तु कायेगु याःसां उकिया बीज जक कयाः थःगु ईया सामजिक परिवेश कथं थम्हं हे कथावस्तु न्ह्याकेगु यानातःगु दु ।

अथेहे तत्कालिन मेमेगु नाटकय् थें द्यः जुजुपिंत नाटकया मूपात्र कथं न्ह्यमब्वसे छम्ह साधारण ब्रम्हूयात नाटकया नायक कथं न्ह्यब्वया ईच्छा व कुतःया बलं छम्ह साधारण मनुखं नं थःगु मन्तुना पूवंके फु धैगु सन्देश ब्यूगु दु ।थ्व नाटकय् नट नटिपाखें देशवर्णन् राजवर्णनया म्ये न्ह्यब्वया जुजु जगतप्रकाश मल्लं ख्वप देय् व थनया प्रजाप्रति थःगु सद्भाव, देशप्रेमया भावना, ख्वपया सांस्कृतिक पर्व विशेषया परिचय नापं थःगु रुप गुणयात नं उजागर यायेगु ज्या यानावंगु दु ।

विद्याप्रेमी, कलाप्रेमी जुजु जितामित्र मल्ल ख्वपया लाय्कुलिं पिदंम्ह कवि खः । वय्‌कलं संस्कृतमय मैथिली भाषं यक्व नाटक व म्ये सफू दयेकेया नापं शिलाभिलेखय् स्तोत्र कीकाथकूगु दु । वय्‌कःया आःतक थीथी भजन सफूया नापं आशा सफूकुथिइ च्वंगु म्ये सफुलिइ यानाः च्यापु म्ये लुयावःगु दु । थःत ‘सुमति’ जितामित्र मल्ल धकाः न्ह्यथनादीम्ह जुजु जितामित्र मल्लया म्येया मू विषय उपदेश, श्रृंगारिक, धार्मिक, दार्शनिक जूगु दु । तर वय्‌कःया अप्वः थें म्ये लाय्कू श्रंगारिक म्ये खः । तर थ्वय्‌कःया म्ये कवि जगतप्रकाश मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्लपिनि म्येति स्तरीय मजू  ।

जुजु महिन्द्र मल्ल लिपा येँय् नेपालभाषाया काव्यधाः न्ह्याकावंम्ह मेम्ह जुजु प्रताप मल्ल खः । मैथिली कवि विद्यापतिया श्रृंगार काव्यं प्रभावितम्ह येँया जुजु प्रताप मल्ल झिंन्हय्गूगु शदीया छम्ह च्वन्ह्याःम्ह श्रृंगारिक कवि खः । जुजु प्रताप मल्लं तत्कालिन मुद्रा तथा शिलाभिलेखय् थःगु नांया न्ह्यःने कविन्द्र धकाः न्ह्यथनावंगु दु । थथे थःत कविन्द्र धकाः सम्वोधन याके यःम्ह जुजु प्रताप मल्लं थःगु बंशावली व थम्हं तयागु थीथी शिलालेखय् थःत व्याकरण, संगीत, नृत्य आदि अनेक विद्यां पारंगतम्ह धकाः थःगु व्यक्तित्वया बारे नं उजागर यानावंगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषां च्वयातःगु ४० पु ति म्ये लुयावःगु दु । थ्वय्‌कः बहुभाषिक कवि खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं संस्कृत, मैथिली भाषं गीति काव्यया रचना यानावंगु दु । थ्वय्‌कःया संस्कृत, मैथिली भाषं थीथी देवदेवीपिनिगु स्तुति म्ये थाय्थासया अभिलेखय् लुयावःगु तर नेपालभाषाया म्ये लिपा तिनि लूगु खः । मेमेपिं जुजुपिं सिद्धिनरसिंह मल्ल, जयप्रकाश मल्लपिनिगु म्ये थें थ्वय्‌कःया म्ये दाफा भजनय् उलि हालीगु खनेमदुलिं थ्वयकःयात मैथिली व संस्कृत भाषाया कवि कथं जक नालेगु यानातःगु खः । लिपा थ्वय्‌कःया राष्ट्रिय अभिलेखालयय् व आशा सफूकुथिया अभिलेख ग्रन्थय् ३७ पु नेपालभाषाया म्ये लुयावसेंलि थ्वय्‌कः नेपालभाषाया नं छम्ह सशक्तम्ह कवि खः धकाः आपास्यां म्हसिल । अझ थ्वय्‌कःया रागमाला सफुलिइ उल्लेख जुयाच्वंगु ९८ पु म्ये गुगु खः थुपिं लुइके हे मानिगु दनि । वय्‌कःया आःतक लूगु मेयात विषयवस्तुया ल्याखं प्यब्वय् थलेज्यू । थुपिं खः— भक्ति, उपदेश, लाय्कू श्रृंगारिक व ऋतु वर्णन् । थ्वय्‌कःया संस्कृतं रचना यानातःगु काव्यय् थें नेपालभाषां चिनातःगु भक्ति विषयया म्येय् थीथी देवदेवीपिनिगु स्तुति खनेमदु । काली व महिषमर्दिनी नामं प्रख्यातम्ह चण्डिनी देवीया रुप, बल, पराक्रम ब्वयाः च्वयातःगु सगुण भक्तिया स्तुति म्येँ हे थ्वय्‌कःया नेपालभाषां चिनातःगु भक्ति विषयया म्येँ खः । अथेहे थ्वय्‌कःया गीतिकाव्यया मेगु विषय उपदेश म्येँ जूगु दु ।

वय्‌कलं च्वयातःगु उपदेश म्येयात नं धार्मिक, नैतिक व श्रृंगारिक यानाः स्वथिकय् ब्वथलेछिं । धार्मिक उपदेश म्येँ मध्ये थ्वय्‌कःया न्ह्यथनेबहःगु म्ये रानी पुखूया शिलालेखय् न्ह्यब्वयातःगु गंगा तीर्थया स्नानं प्राप्त जुइगु फल न्ह्यब्वयातःगु म्ये जूगु दुसा नैतिक उपदेश म्येय् सर्वसाधारणयात उपदेश बीकथंयागु जूगु दु । अथेहे श्रृंगार उपदेश म्येय् थःगु रुप यौवनयात भिंगु लँय्

छ्यलेगु उपदेश बियातःगु दु । श्रृंगारिक म्येय् तःम्ह रानीपिंनाप रसरंगय् भुलेजूम्ह जुजु प्रताप मल्लं मैथिली कवि विद्यापतिया पदावलीया थासाय् प्रेम प्रसंग, दूती, सखी सम्भास, अभिसार व विरह म्ये चिनातःगु खनेदु। श्रृंगारिक म्येय् राधाया कृष्णप्रतिया मतिना कथं न्ह्यब्वयाः विप्रलम्भ श्रृंगारया धाः हायेकेगु यानातःगु । अथेहे नायिकाया विरह गुलित तच्वः धैगु क्यनेत वय्‌कलं थनया खुगू ऋतुया वर्णन् यानाः म्ये चिनावंगु नं दु । प्रताप मल्लया काव्यया अभिव्यक्ति पक्ष मनन् यायेबलय्— संक्षिप्तता, काव्य गुण, भाव व्यंजना शक्ति, लोकक्ति, संगीतात्मकता, उपमा अलंकारया यठेष्ट प्रयोग आदि वय्‌कःया शैलीगत विशेषता जूगु दु । थुकथं प्रौढ स्तरीय भाषां तःजिगु लाय्कू श्रृंगारिक म्ये नापं बौद्धिकतां जाःगु उपदेशात्मक म्ये चिनावंम्ह प्रताप मल्ल मल्लकालयात स्र्वणयुग धायेकूपिं कविपिं मध्ये छम्ह खः ।

प्राचीनकालंनिसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्यायत नेवाः समाजया छगू अंग खः । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेवाःतय्गु पुरोहित्याइँ याइपिं राजोपाध्याययात ‘देव ब्राह्मण’ ‘द्यःबाज्या’, ‘द्यः भाजु’ नं धायेगु याः । राजोपाध्याय दुने नं थीथी खलः दु । राजोपाध्यायतय् बसोबास मूलतः येँ, यल व ख्वप शहर खः । थनं हे थुमिसं गांगामय् थ्यंक जजमानी यानाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् थुपिं देया मेमेगु थासय् नं न्यनावंगु दु । राजोपाध्याय पुरोहित नापं मन्त्र दान व देखा बिइम्ह गुरु नं खः । थुमिसं नेवाःतय्त थःपिनिगु छेँय् हे अनौपचारिक शिक्षा नं बियावःगु खः ।

ख्वपया नांदंगु न्यातपौ देगः, ख्वप लाय्‌कूया न्यय्‌न्यापाः झ्याः, तलेजुद्यःया लुँपौ आदि स्थापना याःम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्ल छम्ह कलाप्रेमी जुजुजक मखु, साहित्य संगीतह्यःमि जुजु नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा नापं मैथिली, संस्कृत आदि भाषं गीति काव्यया नापं नाटकया रचना यानावंगु दु । वय्‌कःया गुलिं म्ये अनया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दुसा गुलिं थीथी भजन सफुलिइ चिचादनाच्वंगु दु । वय्‌कलं च्वयादीगु नाटक मध्ये ‘विक्रम चरित’ नांगु नाटक ख्वपया तलेजु देगःया गजू छाःगु लसताय् क्यंगु नाटक खः ।

प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्ल हे खः । थ्वय्‌कलं स्वंगू भासं यानाः २९ गुलिं मल्याक नाटक च्वयावंगु दु । वय्‌कःया नाटकय् श्रृंगारिक, देश वर्णन, राजवर्णन, नान्दी स्तुति म्ये दुथ्यानाच्वंगु दुसा बुंगद्यःया भजन सफुलिइ स्तुति व जीवन दर्शन म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येय् भावयात ल्वयेक संगीत ध्वनी प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु ।

जुजु महिेन्द्र मल्लयात नेपालभाषाया न्हापांम्ह कविया रुपय् कयातःगु दु । आःतकया अनुसन्धान कथं ल्हाकम्ह महिन्द्र मल्ल उल्लेख जूगु थ्वयकःया कपतिया माया केङा हे रामा व मेगु मदु जितः छि शरण वया नांगु निपु म्ये लुयावःगु दु । खय्तला मल्लकालीन नेपाःया इतिहासय् महिन्द्र मल्ल नां दुपिं निम्ह जुजु खनेदु । छम्ह झिंखुगूगु शदीयाम्ह महेन्द्र मल्ल जुलसा मेम्ह झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह अर्थात् यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्लया काय् खः । तर इतिहास कथं योगनरेन्द्र मल्लया काय् महेन्द्र मल्ल यलय् ८२९—८३५ तक शासन यानाः झिंस्वदँया उमेरय् सीगु खः । म्येय् अभिव्यक्त भाव, गाम्भिर्य शैलीया उत्कृष्टताया आधारं ‘कपति माया केङा’ व ‘मेव मदु जितः छि शरण’ म्येया रचयिता ने.सं ६८०—६९४ या महेन्द्र मल्ल हे धयागु सीदु । झिंस्वदँ जक दुम्ह मचां थुलि दार्शनिक म्ये च्वयेमफैगु खनेदुसा जुजु योगनरेन्द्र मल्लया काय्या कवि व्यक्तित्वया बारेय् गनं नं चर्चा यानातःगु लुयावःगु मदुनि । जुजु महिन्द्र मल्लं थःगु न्हापांगु म्ये ‘कपतिया माया केङा हे रामा’ य् श्रीकृष्ण भगवानयात उपास्यदेव कथं नालाः थःत भगवानया दास्य कथं न्ह्यब्वयाः आत्मनिवेदन यानातःगु दु । अथेहे ‘मेगु मदु जितः छि शरण’ म्येय् नं थःत दासी व उपास्यदेव श्रीकृष्णयात स्वामिकथं सम्वोधन यानाः आत्मआलोचनाया नापं थःगु अन्तर बेदना प्वंकातःगु दु । कविया नुगःव्यथा पिब्वइ कथंयागु संगीत ध्वनीया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थुकथं थुपिं निपुं म्यें झिंखुगूगु शदीइ हे नेपालभाषाया काव्यय भाव अभिव्यक्तिइ प्रौढता दयेधुंकूगु क्यं ।

रणजीत मल्ल ख्वप देय्या दकलय् लिपायाम्ह मल्लवंशीय जुजु खः । वय्‌कःया शासन कालय् नेपालभाषाया नाटक, म्ये व पौराणिक बाखं बिधाया गाक्कं उन्नत जूगु खनेदु । रणजीत मल्ल बहुभाषिक बहूआयामिक च्वमि खः । मैथिली, संस्कृत नापं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकावंम्ह रणजीत मल्लं गीति काव्यया नापं आपालं नाटकया रचना यानावंगु दु । जुजु रणजीत मल्लं च्वयावंगु फुक्क धया थें म्ये वय्‌कलं च्वयादीगु थीथी नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, मायामतिना, समसामयिक घटना, उपदेश तथा ध्याचू जूगु दु ।

वय्‌कःया भक्ति विषयया म्येय् थःपिनि इष्ट देवता तलेजु भवानीया स्तुति म्ये अप्वः खनेदु । थुपिं म्येय् थः विपक्षीतय्त क्वत्यलेफयेका बिउ धकाः भक्ति भाव प्वंकातःगु दु । अथेहे मायामतिनाया म्ये अप्वः थें वय्‌कःया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । माया मतिनाया म्यें वय्‌कःया विषयसुख, रस भोगह्यःमि व्यक्तित्व न्ह्यलू । रणजीत मल्लया कवित्व दकलय् अप्वः जहाँ थीगु थौं तकं येँ, यल, ख्वपया थीथी भजनय् हालेगु यानाच्वंगु म्ये हाय हाय राम गथे मलुमने नेपाल खः । थ्व म्ये त्वाय्काय् पृथ्वीनारायण शाहं ख्वप देय् त्याकाकाये धुंकूसेंलि काशीवास वनेत्यंम्ह जुजु रणजीत मल्लं चन्द्रागिरीया डाँडाय् च्वनाः थःगु ख्वप देय् पाखे स्वयाः हाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व म्येय् रणजित मल्लं थःगु राजनैतिक द्वं प्रतिया पश्चातापया भावना, तत्कालिन घटनाया संक्षिप्त चित्रण नापं देशभक्तिया भावनायात कवितात्मक रुपं प्वंका तःगु दु ।

जुजु रणजीत मल्ल नेपालभाषाया प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह नाटककार जक मखु दकलय् ताःहाकःगु नाटक च्वयावंम्ह नाटककार नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां जक १४गू नाटक च्वयावंगु दुसा थ्वय्‌कःया शनैश्चररोहिण्युपाख्यान (ने.सं८६२) नेपालभाषाया दकलय् तःहाकःगु नाटक खः । जुजु रणजीत मल्लया अप्व थें म्ये थ्व नाटक सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । ३० गू अंक दुगु थ्व नाटक न्हिं छगू छगू यानाः हुइकेगु ल्याखं च्वयातःगु खनेदु ।

वय्‌कःया नेपालभाषा व मैथिली ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु ‘खट्वासुर वधोपाख्यान नाटक ने.सं ८८७ तक नं ख्वपय् हुइकूगु खनेदु ।

जुजु श्री निवास मल्ल सिद्धिनरसिंह मल्ल धुंकाः यलया लाय्‌कुलिं पिदंम्ह छम्ह उत्कृष्ट कवि तथा नाटककार खः । थ्वय्‌कःया फुक्क धया थें म्येय् लोकनाथया आराधना यानातःगुलिं थ्वय्‌कः लोकनाथया उपासक कवि खः धैगु स्पष्ट जू । अथेहे थःगु म्येय् थःत लोकनाथया बालक धकाः न्ह्यथनेगु यानातःगु दु ।

थुकथं सिद्धिनरसिंह मल्लं नेपालभाषाय् कृष्ण भक्तिया काव्यधाराया सुत्रपात यानावंगु दुसा थ्वय्‌कलं लोकेश्वरया भक्तीधारा न्ह्याकेगु ज्या यानावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया अमर कृति पद्यं च्वयातःगु दशअवतार नाटक खः (राष्ट्रिय अभिलेखालय, लगत– ३४८÷१८ ने.सं ७८५) । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु फुक्क धयाथें म्ये थ्व हे दशअवतार नाटक दुने लानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व दशअवतार गीती नाटकय् च्वंगु म्ये बाहेक मेमेगु न्यापु खुपु म्येँ यलया थीथी भजनय् लुयावःगु दु ।

श्रीनिवास मल्लया थुपिं गुलिं म्ये ‘नेपाली विहार’ सफुलिइ पिदंगु दुसा गुलिं ‘प्राचीन म्ये’ आदि सफुलिइ नं पिदंगु दु । उगु ईया दरवारया कवि कुनु शर्माया कीर्तिपटाका धयागु सफू व यल भिंद्यःया शिलालेखय् श्रीनिवास मल्लयात संगीत तथा काव्यशास्त्रय् निपुर्णम्ह जुजु धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु ।

थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, श्रृंगार, नीति, दर्शन व देशभक्ति जूगु दुसा वर्णनात्मकता, संक्षिप्ता, संगीतात्मकता, अलंकारिकता थ्वय्‌कःया म्येया शैलीगत विशेषता जूगु दु । आःतक स्यूगुलिइ करुणामय, लोकनाथ, लोकेश्वर, मत्सेन्द्रनाथ नामं प्रख्यातम्ह बुंगद्यःया रुप गुणया खँ दुथ्याकाः चिनातःगु स्तुति म्ये ‘ओकार सुमरण ओम लोकनाथ’ हे लोकेश्वरया सगुण भक्तिया न्हापांगु स्तुति म्ये जूगु दु ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयय् च्वंगु श्रीनिवास मल्लया दशअवतार नाटक धाःसा पूमवं । केवल नेपालभाषां मत्स्य अवतार, बाराह अवतार, पर्शुराम अवतार जकया चित्रण दु, मेगु अवतारया बारे धाःसा मैथिली भाषं च्वयातःगु दु । तर आशा सफूकुथिइ च्वंगु श्रीनिवास मल्लं हे च्वःगु व हे शिर्षकया नाटक धाःसा पूवंक हे नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व दशअवतार नाटक पद्यभाषं च्वयातःगु छधाः प्याखं खः । उकिं थ्व सफुलिं श्रीनिवास मल्लया नाटककारया व्यक्तित्व जक मखु कवि व्यक्तित्वयात नं म्हसीके ब्यूगु दु । थ्व दशअवतार नाटक च्वयेगुली निवास मल्लयात भागवत पुराणया नं प्रभाव लाःगु खनेदु ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं प्रचलनय् हःगु कातिप्याखंयात न्हापा छवाः जक हुइकेगु यानाच्वंथाय् लिपा जुजु निवास मल्लं थुकी बाथः प्याखं नं तनाः अझ लोकप्रिय जुइके बिल । अप्वः लोकंह्वासेंलि कात्तिप्याखंयात थ्वय्‌कलं निवाः तक हुइकेगु यानादिल ।