रणजीत मल्ल ख्वप देय्या दकलय् लिपायाम्ह मल्लवंशीय जुजु खः । वय्‌कःया शासन कालय् नेपालभाषाया नाटक, म्ये व पौराणिक बाखं बिधाया गाक्कं उन्नत जूगु खनेदु । रणजीत मल्ल बहुभाषिक बहूआयामिक च्वमि खः । मैथिली, संस्कृत नापं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकावंम्ह रणजीत मल्लं गीति काव्यया नापं आपालं नाटकया रचना यानावंगु दु । जुजु रणजीत मल्लं च्वयावंगु फुक्क धया थें म्ये वय्‌कलं च्वयादीगु थीथी नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, मायामतिना, समसामयिक घटना, उपदेश तथा ध्याचू जूगु दु ।

वय्‌कःया भक्ति विषयया म्येय् थःपिनि इष्ट देवता तलेजु भवानीया स्तुति म्ये अप्वः खनेदु । थुपिं म्येय् थः विपक्षीतय्त क्वत्यलेफयेका बिउ धकाः भक्ति भाव प्वंकातःगु दु । अथेहे मायामतिनाया म्ये अप्वः थें वय्‌कःया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । माया मतिनाया म्यें वय्‌कःया विषयसुख, रस भोगह्यःमि व्यक्तित्व न्ह्यलू । रणजीत मल्लया कवित्व दकलय् अप्वः जहाँ थीगु थौं तकं येँ, यल, ख्वपया थीथी भजनय् हालेगु यानाच्वंगु म्ये हाय हाय राम गथे मलुमने नेपाल खः । थ्व म्ये त्वाय्काय् पृथ्वीनारायण शाहं ख्वप देय् त्याकाकाये धुंकूसेंलि काशीवास वनेत्यंम्ह जुजु रणजीत मल्लं चन्द्रागिरीया डाँडाय् च्वनाः थःगु ख्वप देय् पाखे स्वयाः हाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व म्येय् रणजित मल्लं थःगु राजनैतिक द्वं प्रतिया पश्चातापया भावना, तत्कालिन घटनाया संक्षिप्त चित्रण नापं देशभक्तिया भावनायात कवितात्मक रुपं प्वंका तःगु दु ।

जुजु रणजीत मल्ल नेपालभाषाया प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह नाटककार जक मखु दकलय् ताःहाकःगु नाटक च्वयावंम्ह नाटककार नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां जक १४गू नाटक च्वयावंगु दुसा थ्वय्‌कःया शनैश्चररोहिण्युपाख्यान (ने.सं८६२) नेपालभाषाया दकलय् तःहाकःगु नाटक खः । जुजु रणजीत मल्लया अप्व थें म्ये थ्व नाटक सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । ३० गू अंक दुगु थ्व नाटक न्हिं छगू छगू यानाः हुइकेगु ल्याखं च्वयातःगु खनेदु ।

वय्‌कःया नेपालभाषा व मैथिली ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु ‘खट्वासुर वधोपाख्यान नाटक ने.सं ८८७ तक नं ख्वपय् हुइकूगु खनेदु ।

जुजु रणबहादुर शाह जुजु प्रतापसिंह शाहया काय् खः । थः अबु जुजु प्रतापसिंह शाह मदयाः दत्या दुबलय् जुजु जूम्ह रणबहादुर शाह नेपालभाषां म्ये चिनावंपिं शाह जुजुपिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थीथी इलय् पिदंगु व उखेंथुखें लानाच्वंगु म्येयात छथासं तयाः भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं ‘श्री ५ रणबहादुर शाहया म्ये मुना’या नामं ने.सं. १०७६ सालय् सफू पिकयादीगु दु । थ्व सफुलिइ भक्ति, श्रृंगार उपदेशात्मक कथंया थीथी म्ये बाहेक थ्वय्‌कलं स्वनिगःया बुंगद्यः जात्रा, जनबाहाद्यः जात्रायात कयाः चिनावंगु म्ये नं दुथ्याःगु दु ।

जुजु राजेन्द्रविक्रम शाह जुजु गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया काय् खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां म्ये चिनेगुया नापं ‘महासत्वपाख्यान’ नांगु पूधाःप्याखं नं च्वयावंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व महासत्व नाटक चाबहीया शाक्यभिक्षुक रत्नमुनिपाखें ने.सं ९५१ पिदंगु खः । अथेहे थ्व महासत्व नाटक ‘नेपालेश्वर महाराजाधिराज श्रीश्रीश्री राजेन्द्र विक्रम शाहदेव विरचिन नमोबुद्ध भगवानया प्रादुर्भाव महासत्वपाख्यान नाटक’ नामं ने.सं १०८७ इ देवनागरी लिपिइ छापा आखलं नं पिदने धुंकूगु दु ।

जुजु श्री निवास मल्ल सिद्धिनरसिंह मल्ल धुंकाः यलया लाय्‌कुलिं पिदंम्ह छम्ह उत्कृष्ट कवि तथा नाटककार खः । थ्वय्‌कःया फुक्क धया थें म्येय् लोकनाथया आराधना यानातःगुलिं थ्वय्‌कः लोकनाथया उपासक कवि खः धैगु स्पष्ट जू । अथेहे थःगु म्येय् थःत लोकनाथया बालक धकाः न्ह्यथनेगु यानातःगु दु ।

थुकथं सिद्धिनरसिंह मल्लं नेपालभाषाय् कृष्ण भक्तिया काव्यधाराया सुत्रपात यानावंगु दुसा थ्वय्‌कलं लोकेश्वरया भक्तीधारा न्ह्याकेगु ज्या यानावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया अमर कृति पद्यं च्वयातःगु दशअवतार नाटक खः (राष्ट्रिय अभिलेखालय, लगत– ३४८÷१८ ने.सं ७८५) । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु फुक्क धयाथें म्ये थ्व हे दशअवतार नाटक दुने लानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व दशअवतार गीती नाटकय् च्वंगु म्ये बाहेक मेमेगु न्यापु खुपु म्येँ यलया थीथी भजनय् लुयावःगु दु ।

श्रीनिवास मल्लया थुपिं गुलिं म्ये ‘नेपाली विहार’ सफुलिइ पिदंगु दुसा गुलिं ‘प्राचीन म्ये’ आदि सफुलिइ नं पिदंगु दु । उगु ईया दरवारया कवि कुनु शर्माया कीर्तिपटाका धयागु सफू व यल भिंद्यःया शिलालेखय् श्रीनिवास मल्लयात संगीत तथा काव्यशास्त्रय् निपुर्णम्ह जुजु धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु ।

थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, श्रृंगार, नीति, दर्शन व देशभक्ति जूगु दुसा वर्णनात्मकता, संक्षिप्ता, संगीतात्मकता, अलंकारिकता थ्वय्‌कःया म्येया शैलीगत विशेषता जूगु दु । आःतक स्यूगुलिइ करुणामय, लोकनाथ, लोकेश्वर, मत्सेन्द्रनाथ नामं प्रख्यातम्ह बुंगद्यःया रुप गुणया खँ दुथ्याकाः चिनातःगु स्तुति म्ये ‘ओकार सुमरण ओम लोकनाथ’ हे लोकेश्वरया सगुण भक्तिया न्हापांगु स्तुति म्ये जूगु दु ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयय् च्वंगु श्रीनिवास मल्लया दशअवतार नाटक धाःसा पूमवं । केवल नेपालभाषां मत्स्य अवतार, बाराह अवतार, पर्शुराम अवतार जकया चित्रण दु, मेगु अवतारया बारे धाःसा मैथिली भाषं च्वयातःगु दु । तर आशा सफूकुथिइ च्वंगु श्रीनिवास मल्लं हे च्वःगु व हे शिर्षकया नाटक धाःसा पूवंक हे नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व दशअवतार नाटक पद्यभाषं च्वयातःगु छधाः प्याखं खः । उकिं थ्व सफुलिं श्रीनिवास मल्लया नाटककारया व्यक्तित्व जक मखु कवि व्यक्तित्वयात नं म्हसीके ब्यूगु दु । थ्व दशअवतार नाटक च्वयेगुली निवास मल्लयात भागवत पुराणया नं प्रभाव लाःगु खनेदु ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं प्रचलनय् हःगु कातिप्याखंयात न्हापा छवाः जक हुइकेगु यानाच्वंथाय् लिपा जुजु निवास मल्लं थुकी बाथः प्याखं नं तनाः अझ लोकप्रिय जुइके बिल । अप्वः लोकंह्वासेंलि कात्तिप्याखंयात थ्वय्‌कलं निवाः तक हुइकेगु यानादिल ।

जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल यल लाय्कुलिं पिदंम्ह झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह छम्ह शसक्तम्ह कवि तथा नाटकार खः । दँय्दसं ज्याःपुन्ही कुन्हु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया लुँया सिंहासन नापं थ्वय्‌कलं च्वयादीगु ३१ पु म्ये दुगु कृष्णलिला सम्बन्धी रंगीन पौभाः यलया कृष्ण देगः न्ह्यःने ब्वय्गु चलन थौंतकं दनि । थुपिं ३१ पु म्ये नापं ग्वारा व सिन्हाज्याम्ये नं उकुन्ह अन हे च्वनाः भजन हालेगु याइ । अथेहे यलया लगंख्यलय् नं बुंगद्यःया रथ दतले बुंगद्यःया न्ह्यःने च्वनाः थुपिं (नसंचा दाफा खलः पाखें) म्ये हालेगु याइ । भाजु सिगफ्रेद लिनहार्डजुं पौभालय् च्वंगु थुपिं ३१ पु म्ये नापं उकिया विस्तृत विवरण तयाः त्जभ मभखष्लभ उबिथ या ीयचम प्चष्कजलब नामं छगू सफू हे पिकयादीगु दु । सिद्धिनरसिंह मल्लया थुपिं पौभालय् च्वंगु ३१ पु म्ये बाहेक मेगु न्यापु म्ये नं कृष्ण देगःया भजन सफुलिइ व यल भिंद्यःया दाफाय् लुयावःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लयात नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे निर्गुण कृष्णभक्ति परम्पराया ज्वःमदुम्ह कवि कथं नालातःगु दु । थ्वय्‌कःया म्येय् ‘भागवत् पुराण’, मैथिली कवि ‘विद्यापति’ व गीत गोविन्दया कवि ‘जयदेव’पिनिगु पदावलीया प्रभाव गाकं लाःगु खनेदु । तर थुपिं म्ये तप्यंक अनुसरण मजुसे भाव जक त्यासा कयाः थःगु हे कथं रचना यानातःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया कृष्णलिला सम्बन्धी काव्यय् रस, गुण अलंकारयात तत्कालिन काव्यशास्त्रया नियम कथं दुथ्याकातःगु दुसा, काव्यया प्रस्तुतिइ वर्णनात्मक तथा इतिकथात्मक स्वयां नाटकीय प्रस्तुतियात थाय् बियातःगु खनेदु । अथेहे काव्यय् विषयभूमि व संगीत छस्वाः – छधी जुयाः न्ह्यानाच्वनीगु थ्वय्‌कःया काव्यया मेगु विशेषता जूगु दु ।

सिद्धिनरसिंह मल्ल छम्ह कवि जक मखु नेपालभाषाया न्हापांम्ह प्याखं च्वमि नं खः । थ्वय्‌कःया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) नांगु छधाः प्याखं आःतक स्यूगुली नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं खः । अथेहे थ्वय्‌कलं नेपालभाषा व संस्कृत ल्वाकछ्यानाः कातिप्याखं (ने.सं ७६१ ) नं च्वयावंगु दु । थ्व कात्तीप्याखं दँयदसं ल्हुइकेगु परम्परा थांतकं दनि । यल लाय्कूया कात्तीदबुली कार्तिक महिना ज्वःछि हुइकीगु जूगुलिं थ्व प्याखंया नां कात्तीप्याखं जूवंगु खनेदु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया इलय् कार्तिक महिनाय् छवाः जक कात्तीप्याखं हुइकेगु यानावयाच्वंगुली थ्व प्याखं तसकं लोकंह्वासेंलि सिद्धिनरसिंह मल्लया काय् जुजु श्रीनिवास मल्लं थ्व प्याखंयात निवाः तक न्ह्याकेगु यातसा श्रीनिवास मल्लया काय् जुजु योगनरेन्द्र मल्लं कात्तिप्याखनय् बाथः प्याखं आदि लोकप्याखं नं तनाः कात्तिप्याखंयात कात्र्तिक लच्छितक हुइकेगु यात । २००७ साल तक थ्व कार्तिक प्याखं लच्छितक हुइकेगु यानाच्वंगुली अनंलि निन्हु जक हुइकेगु जुल । लिपा २०३८ सालस कात्र्तिक नाच प्रवन्ध समिति गठन जुसेंलिं थ्व प्याखं हानं च्यान्हु झिन्हु तक हुइकेगु जुल । थ्व कात्तिप्याखनय् शास्त्रिय विधि कथं कृष्णलिला, महाद्यः कृष्ण युद्ध, उषाहरण, जलशयन, वराह अवतार, नृसिंह अवतार, वस्त्रहरण, दधीलीला आदि क्यनीगु खःसा लोक पक्ष कथं बाथः प्याखं क्यनीगु खः ।

लोकंह्वाःम्ह गायक जुजुकाजी रंजीतया जन्म ने.सं. १०७५ यंलागाः पारु, आइतबारखुन्हु येँया मजिपाः त्वालय्‌ जूगु खः । अबु रत्नमान रंजित व मां चन्द्रकुमारी रंजित खः । वि.संं २०२२ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ नेपालभाषाया समाचार लिकाःगु विरोधय्‌ जूगु भाषिक आन्दोनलय्‌ थँहितिया क्वाःबहालय्‌ जूगु स्वक्वःगु साहित्यिक सम्मेलननिसें भाषिक आन्दोलनया म्ये हालाः संगीत ख्यलय्‌ व नेपालभाषा ख्यलय्‌ दुहां झाःगु खः, गुकियात आःतकं निरन्तरता बिया च्वनादीगु दु । उगु इलय्‌ रेडियो नेपालं प्रशारण जुइगु जीवन दबू ज्याझ्वलय्‌ आपालं म्ये हालेगु ज्या जूगु खः । कवियत्री नारायणदेवी श्रेष्ठया रचनाय्‌ दुगु ‘पासा उगु दिन वइतिनि छिं म्ह्याय्‌ बुल धायेवं ख्वइ मखु मांपिं’ म्ये सुरेशमान श्रेष्ठया संगीतय्‌ सत्यनारायण राजभण्डारी व जुजुकाजी रंजितं हालादीगु खः । अथेहे युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठया म्ये ‘मां थ्व जगतय्‌ छंगु पावन स्नेहया खँ जि छु च्वय्‌’ नं भाजु रंजितं हालादीगु खः । थुपिं म्ये उबलय्‌ रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय्‌ यक्व हे प्रशारण जुइगु खः । अथेहे ‘गरिबया मर्म थूपिं मानव’ नं अतिकं लोकंह्वाःगु
म्ये खः । नेपालभाषाया म्ये ख्यलय्‌ अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये ‘नापच्वने मदुसां ख्वाः जक जूसां क्यं वा रे निरमाया…’, ‘छन्त जि धाथें यःगु खःसा..’ जुजुकाजी रंजितया हे सलय्‌ दुगु म्ये खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया संकिपा ‘सिलु’या नायःया निंतिं मुक्कं म्येय्‌ सः बियादीगु दु । खस संकिपा ‘भूमरी’, ‘सुन्दरी’, ‘रक्षा’ अथेहे तःगू भिडियो प्याखनय्‌ वय्‌कलं सः बियादीगु दुसा खस नेपाली भासं ‘जुजुकाजी रंजीतका आधुनिक गीतहरू’ नांगु म्येचाः पिदंगु दु । आःतक नेपालभाषाय्‌ निसलं मल्याक म्येय्‌ सः बियादीधुंकूम्ह वय्‌कलं खस नेपाली भाय्या नं निसःति हे म्ये हाला दीधुंकूगु दु । वय्‌कःया याकः सलय्‌ नेपालभाषाया म्येचाः ‘स्वय्‌नगु’ व निपु म्येय्‌ रत्नशोभा महर्जन व निशा देशारया सः दुथ्याःगु ‘मतिनाया गल्ली’ पिदंगु जुल । वय्‌कः पेशां छम्ह मेकानिकल इन्जिनियर खः । २०३८ सालय्‌ तत्कालिन सोभियत संघं मेकानिकल इन्जिनियरिङय्‌ स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्‌कलं नेपाःया थीथी हाइड्रोपावर परियोजनाय्‌ प्रमुख जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं शास्त्रिय्‌ संगीतय्‌ B muse संगीत प्रभावकर नं यानादीगु दु । संगीत ख्यलय्‌ यानादीगु ज्वः मदुगु योगदानया निंतिं वय्‌कलं थीथी सम्मान कयादीधुंकूगु दु ।

भाजु लक्ष्मीनारायण व मय्जु मोहनमायाया काय्मचा जुजुभाइ येँ, डिल्लीबजार त्वालय् सन् १९४४ स बूम्ह खः । संयुक्तराज्य अमेरिकाया वासिङ्गटन विश्वविद्यालयपाखें सन् १९७२ वनस्पति विज्ञानय् स्नातकोत्तर यानवःम्ह थ्वयकलं लिपा सन् १९८६ स संयुक्तराज्य अमेरिकाया इलिनोइ विश्वविद्यालयपाखें बूबःया बालिइ खनेदइगु बिषेश कथंया ल्वय्या सम्बन्धय् विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु खः । वनस्पति शास्त्रया वय्कः नेपाःया नांदंम्ह वैज्ञानिक खः ।