जेम्स प्रधानयात पाश्चात्य शैलीया म्ये च्वइम्ह, लय्चिनामि व हालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०९४ चिल्लागाः दुतिया, आइतबारखुन्हु येँया न्यत त्वालय् जूगु खः ।वि.सं. २०५२ सालया जःखः न्ह्यः थ्वय्कलं दकलय् न्हापां खस भाय्या म्ये हाला संगीत ख्यलय् दुहां झाःम्ह खः । थ्वय्कःया खस भाय्या म्येमुना न्याचाः खुचाःति म्येचाःत पिदंगु दु । थ्वय्कलं हालादीगु लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘भैगो उनी जाउन’, ‘बम बम भोले’ खः । आधुनिक पाश्चात्य शैलीया म्ये हाला थःत संगीत ख्यलय् थनादीम्ह थ्वय्कः ल्याय्म्ह पुचलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह छम्ह संगीतकःमि खः । थ्वय्कलं हालीगु म्ये अप्वः याना थःम्हं हे लसय् हनादी । अथे हे म्ये च्वयेगु नं यानादी ।
खस भाय्या म्ये ख्यलय् गुलि लोकंह्वाः उलि हे झीगु नेवाः म्ये ख्यलय् नं उतिकं हे लोकंह्वाः । थ्वय्कलं हालादीगु निपु म्येपाखें थ्वय्कःया नेवाः संगीत ख्यलय् लोकंह्वाका बिल । थ्वय्कलं हालादीगु म्ये खः– ‘धे धे चुल पासा जि ला गय् गय् जुल पासा’ । थुगु म्ये च्वयादीम्ह प्रकाश ‘दीप’ खःसा थ्व ‘जः’ सि.डी. म्येचालय् पिदंगु दु । अथे हे मेगु म्ये ‘छिगु मिखा ला गुलि जक बांलाः’ च्वयादीम्ह शान्तराज शाक्य खः । थ्व म्ये ने.सं. ११२१ स पिदंगु ‘सः’ सि.डी. म्येचालय् दुथ्यानाच्वंगु दु । टेलिकम सम्बन्धि छेँय् ज्या याना च्वनादीम्ह थ्वय्कः संगीत ख्यलय् वयाः लोकं ह्वात । लिपा थ्वय्कलं म्येया एरेन्जर लिसें संकिपा दयेकेगु, संगीत बीगु, बिज्ञापनत दयेकेगु नं यानादीगु दु ।
भिक्षुपिनिगु निर्वासन: वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् केवल राजनैतिक गतिविधि संलग्न जूपिंत जक मखु थःगु भाषं सफू पिथंगु, लेख रचना च्वःगु द्वपनय् नं उगु ईया च्वमिपिंत जेल यातना बिलसा मेखेर तत्कालीन किंदोल विहारय् वर्षावास च्वनाच्वंपिं थेरवादी भिक्षुपिंत नेपालभाषां धर्मदेशना ब्यूगु, जनतायात उत्तेजित याःगु आरोप बियाः ने.सं १०६४ सालय् न्हय्म्ह भिक्षुपिंत देशं पितिनेगु यात । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षपिंखः —धम्मालोक, शाक्यानन्द, अमृतानन्द, सुबोधानन्द, अनिरुद्र्र, सुमंगल, प्रज्ञारश्मी । अनागारिकापिंत जक धर्मदेशना यायेदैमखु धैगु ख्याच्वः बियाः थन हे तल । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षुपिं मध्ये अप्वः थें भारतय् वनाः च्वनेगु यात । थुपिं भिक्षुपिनिगु गाँस बास आदिया बन्दोबस्त यायेगु निंतिं महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् भारतया सारनाथय् धर्मोदय सभा (ने.सं. १०६५)या स्थापना जुल । लिपा थ्वहे संस्था मार्फत थ्वय्कः भिक्षुपिसं धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिका पिकायेगु यात । थ्व पत्रिकां तत्कालिन जनताय् भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषाया आधुनिक साहित्य निमार्णय् तःधंगु तिबः बिल । थ्व पत्रिकाया मू आजु बद्धधर्मया नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु खः । धर्मोदय पत्रिका पिदने न्ह्यः भारतय् पिदनीगु तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाय् नेपालभाषायात नं थाय्बीकेगु निंतिं थनया युवात (चित्तधर ‘हृदय’, मोतिलक्ष्मी उपासिका आदि) नापं भिक्षुपिंसं नं आपालं कुतः याःगु खः । फुक्कसिगु थज्याःगु कुतलं ने.सं १०६१ निसें धर्मदूत पत्रिकाय् नं नेपालभाषायात थाय् दत । तर १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् चित्तधर ‘हृदय’, योगवीर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ थेंज्याःपिं च्वमिपिं जेलय् लाःबलय् थ्व धर्मदूत पत्रिकाया नितिं लेखपूर्ति यायेगु ज्या थ्वहे निर्वासित भिक्षुपिंसं यात । थथे भिक्षुपिं निर्वासित जुइन्ह्यः नं वय्कःपिं नेपालय् धर्मदेशना यानाः जक सुम्क मच्वंगु जुयाच्वन । पिने भारतय् वनाः बुद्धधर्म सम्बन्धी गुलिं अनुवादया रुपय्सा गुलिं मौलिक रचना कथं निगू प्यंगू सफू छापे याकाः सरकारं वाःमचायेक नेपाः हइगु जुयाच्वन । बौद्धतय् दथुइ अति लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला भजन सफू नं थथे भिक्षु धम्मालोकं भारतय् छापे याकाहःगु सफू खः । थ्वहे कथं थुपिं निर्वासित भिक्षुपिंसं नं भारतय् च्वनाः धर्मदूत पत्रिकायात माःगु बुद्धधर्म सम्बन्धी लेख रचना बियाः ने.सं १०६८ तक थ्व पत्रिकायात न्ह्याकांतुं तल । थथे धर्मदूत पत्रिकाय् पिदनीगु लेखत मूलतया गद्य विधायागु जूगु दु । थथे भिक्षुपिंसं धर्मदूत पत्रिकाय् च्वःगु थुगु ईया गद्य लेख, रचनात बौद्धसाहित्यया दृष्टिकोणं जक मखु नेपालभाषाया गद्य साहित्यया विकासय् नं तःजिगु योगदान सिद्ध जूगु दु । थुगु इलय् बौद्ध भिक्षुपिनिगु पिदंगु छुं सफू खः — अमृतानन्दया— गृह ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), आर्य सत्य (ने.सं. १०६३), धर्म व विनय (ने.सं १०६९), अमृतानन्द व धम्मालोकया सम्पादनय् ज्ञानमाला भजन (ने.सं १०६२), कर्मशील —विशुद्ध ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), बुद्धोपदेश (ने.सं १०६१), धातुभेदानुपस्सना (ने.सं १०६१) आदि ।
नेपाल पत्रिकाया प्रकाशनः थुगु समयावधी छखेर देशं पिने च्वनाः भिक्षुपिंसं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु, सफू व पत्रिका पिकायेगु ज्या यानाच्वनसा मेखेर, नेपाः दुने नं जेलय् मलाःपिं यलया छथ्व मातृभाषा अनुरागी युवातय्सं ल्हातं च्वयाः नेपाल (ने.सं १०६४) नांगु पत्रिका भूमिगत रुपं पिकायेगु ज्या यानाच्वन । दच्छितक धैथें पिदंगु थ्व हस्तलित पत्रिकाया सम्पादक रत्नध्वज जोशी खःसा थुकी संलग्नपिं मेपिं च्वमिपिं भैरवगोपाल वैद्य, सत्यमोहन जोशी आदिपिं खः । थ्वहे पत्रिकाय् रत्नध्वज जोशीया च्वयेगु छाय् निबन्ध पिदंगु खः, गुगु निबन्धयात नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । दच्छि जक हे पिदंगु खयां नं थ्व पत्रिकां तत्कालीन युवातय् दथुइ नेपालभाषाया साहित्य न्ह्यब्वयेगु निंतिं तःधंगु योगदान याःगु खः ।
थ्व जेलकालीन साहित्यिक गतिविधियात नं निगू चरणय् ब्वथलाः अध्ययन यायेछिं । व खः —जेल दुनेया साहित्य साधना व जेल पिनेया साहित्य साधना ।
जेल दुनेया साहितय साधना वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् नेपाली विहार कविता संग्रह पिकयादीम्ह सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहसहित उगु संग्रहलय् कविता दुथ्याःपिं कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कवि योगवीर सिंह व नेपाल विहार सफुलिइ कविता दुमथ्याःसां मां नांगु कविता च्वःगु द्वपनय् चित्तधर ‘हृदय’ आदिपिंत ज्वनाः जेलय् तल । अथेहे राजनैतिक क्रियाकलापय् संलग्न जूगु आरोपय् शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द लगायत धर्मरत्न ‘यमि’, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण आदिपिं नं जेलय् लात । थ्वय्कःपिं मध्ये शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द प्यम्हेसितं मृत्युदण्ड बिलसा मेपिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय बिल । जेलय् लाःपिं थुपिं युवातय्सं जेलय् हे नेपालभाषाया साहित्य साधना यायेगु ज्या यात । राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं व भाषिक साहित्यिक कारणं जेलय् लाःपिं फुक्कसित छगू हे थासय् कुनातःगु जुयाच्वन । फलतः चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह आदि स्रष्टापिनिगु संगतं राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं – केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंसं नं काव्य सिर्जना यायेगु ज्या यात । फलतः कारागार नेपालभाषा साहित्यया निति ‘साहित्य साधनागार’या रुपय् हिल । थुपिं स्रष्टापिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय ब्यूगु खयां नं प्यदँ लिपा अर्थात् ने.सं १०६५ इ थुपिं जेलं मुक्त जुल । जेलं पिहांवःबलय् थुपिं श्रष्टापिंसं थःपिंसं च्वयागु सफूत थःपिंनापं पित ज्वना वल । थथे थीथी च्वमिपिंसं जेलय् च्वयाः लिपा पिकाःगु सफू थुकथं दु—
चित्तधर ‘हृदय’ — सुगतसौरभ (महाकाव्य –प्र.ने.सं १०६९), हृदयकथा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), अन्तरध्वनि (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६९), गौत्तमबुद्ध (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६७)।
फत्तेबहादुर सिंह — वनवासया छगू खँ (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६८)
सिद्धिचण श्रेष्ठ— सीस्वां (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६८), उत्तराविलाप (अभिमन्युवध महाकाव्यया ५ सर्ग जक – प्र.ने.सं १११३)
केदारमान ‘व्यथित— प्रतिक्षा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), दिवस चित्र (कविता मुना – प्र.ने.सं १०६७) आदि
धर्मरत्न यमि— अर्हत्नन्द (महाकाव्य– प्र. ने.सं. १०७२)
हरिकृष्ण श्रेष्ठ— ख्ववि (कविता मुना – प्र.ने.सं १०७०) जेलकाल नेपालभाषा काव्यया अत्यन्त उर्वरकाल खः । जेलय् दुने गुलि नं साहित्य सिर्जना जुल काव्यसम्बन्धी हे जुल । प्यदँया दुने थुलिमछि सफू नेपालभाषाय् न्हापा गबलें पिदंगु मदु । स्वच्छन्दवादी प्रवृत्ति थ्व ईया काव्यगत विशेषता खः ।
जेष्ठवर्ण महाविहार ख्वपया प्राचीन विहार खः । जेष्ठवर्ण महाविहारयात जेतवर्ण विहार अले तँचा क्वने बहाः नं धायेगु याः । नःपुखूया पूर्व दक्षिणपाखे झिपलाःति तँ (पाःचा) कुहां वनाः पश्चिम लुखा दुने थुगु महाविहार अवस्थित जुयाच्वंगु दु ।
थुगु बहाःया निर्माण तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसां विहार दथुया चैत्यया ल्वहंपतिइ ने.संं ८२० मार्गकृष्ण पञ्चमी उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जुजु भूपतिन्द्र मल्लकालय् विहारया निर्माण जूगु खः धायेफु । जेष्ठवर्ण महाविहारयात चतुब्रम्ह महाविहारया कचा विहार नं धायेगु याः । थुगु बहाः थथुबही दीपंकरया शाक्य संघया चूडाकर्म याइगु बहाः खः । बहाःया क्वाःपाःद्यः शाक्यमुनि बुद्ध खः ।
थुगु बहाःया क्वाःपाःछेँ स्वतँजाःगु खः । न्हापांगु छेलि तल्ला क्वाःपाःद्यःया गर्भगृह खः । गर्भगृहया जवंखवं ल्वहंया सिंह लुखा फुसया तोरणय् शाक्यमुनि व जवंखवं सारिपुत्र, मोैदगल्यान मूर्ति अंकित यानातःगु दु । आगं क्वथाय् बज्रबाराही दु ।
जेष्ठवर्ण महाविहारया संघ व्यवस्था सञ्चालन स्पष्ट मजू । थनया शाक्यसंघ दुजःतय् सकतां ज्याझ्वः थथुबहिलिइ न्ह्याका वयाच्वंगु दु । न्हिथं क्वाःपाःद्यःया नित्यपुजा यायेगु, संल्हू व दिसि चःह्रेबलय् संघ दुजःपिं मुनाः पुजा यायेगु नापं न्हय्दँया छकः थथुबहिलिइ दीपंकर ब्वयेगु परम्परा म्वाकातःगु दु । थुगु बहाःया संघ दुजःल्याः थ्यंमथ्यं २५ म्ह जक दु ।
अमेरिकाया पेन्सभेनिया राज्य विश्वविद्यालयया महिला, लैङ्गिकता व यौनिक विषयया एसियाली अध्ययन केन्द्रय् सह–प्राध्यापक कथं ज्या यानादीम्ह जेसिका ब्रिकेनहोज शिकागो विश्वविद्यालयपाखें स्नातकोत्तर व विद्यावारिधि यानादीम्ह खः । वय्क:या अध्ययन दक्षिण एसियाली मिसातय्गु विशेष यानाः हिन्दू समाजपाखे केन्द्रीत दु । सन् २००० निसें थःगु अध्ययनयात स्वनिगःदुने केन्द्रीत यानादीम्ह वय्कलं स्वनिगःया मिसा समुदाय अले उमिगु दथुइ लैङ्गिक, वैचारिक, पहिचान आदिया व्यवहारत हिन्दु धर्मय् गुकथं ब्वलन धैगुलि अध्ययनया विशेष बः बियादीगु दु । प्राचीन व मध्यकालीन लिखतय् थ्व सम्बन्धय् गथे न्ह्यथनातल धकाः दुवालेगु व उकियात दुग्यंक थुइकेगु कुतः वय्कलं यानादीगु दु ।
स्वनिगलय् विशेषतः नेवाः समुदायदुने न्हापांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु स्वस्थानी ब्रतकथा कनेगु व न्यनेगु गुगु परम्परा खः उकियात थःगु शोधया मू बिषय दयेकादिल । स्वस्थानी बाखंया पुलांपुलांगु आपालं हस्तलिखित ग्रन्थयात मानवविज्ञानया कोणं दुवालाः नेपालय् हिन्दू पहिचान निर्माण यायेगुलि स्वस्थानी सफू व थुकि न्ह्यथनातःपिं द्यःतय्पाखें गुकथं भूमिका म्हितल धैगु थुइकेगु वय्क:या मू कुतः खः । स्वस्थानीया लिधंसाय् जेसिका मय्जुं च्वयादीगु “Reciting the Goddess” सफूयात अमेरिकी धार्मिक प्रतिष्ठानपाखें सन् २०१९ य् विशेष सिरपाः लःल्हाःगु खः । नेपाः, नेवाः अले दक्षिण एसियाया हिन्दू मिसातय्त कयाः वय्कलं तःगू सफू पिथने धुंकूगु दु । अथे हे थीथी जर्नलय् नं थ्वहे सम्बन्धय् प्राज्ञिक च्वसु च्वयेगु यानादीगु दु । अक्सफोर्ड युनिभर्सिटि प्रेसपाखें छगू विशेष प्रोजेक्टया अनुदानय् वय्कलं नेवाः भाय्या स्वस्थानी सफू आः अंगे्रजीं भासं भाय्हीकाः पिथनेत्यंगु दु ।