पौभाः, चित्रकलाकार ज्ञानकर बज्राचार्यया जन्म वि.सं. २०११ असारय् ख्वपया साक्वथा त्वालय् अबु बेलवज्र वज्राचार्य व मां पूर्णप्रभा वज्राचार्यया कोखं जूगु खः । झिगू तगिंतक ब्वनादीम्ह वय्कःयात व्यावसायिक चित्रकारकथं म्हसीके फु । वय्कलं पासुका प्रकाशनय् थःगु न्हापांगु कला पिथना दीगु खः । वय्कलं ५०० पाः स्वयां अप्वः चित्र च्वयादीगु दु । वय्कलं थ्यासफुतिइ २१४ म्ह गनेद्यः च्वयादीगु दु । वय्कलं थी थी द्यःपिनिगु पौभाः नं च्वयादीगु दु ।

भ्वँत देय्‌या सांस्कृतिक सम्पदाया ज्ञानकोश धायेबहःम्ह बौद्धिक व्यक्तित्व ज्ञानकाजि मानन्धरया जन्म भ्वँत देयया नांजाम्ह संस्कृतिविद् मोहनलाल खिं मानन्धर व लक्षीमाया मानन्धरया कान्छाम्ह काय्‌मचा जुया ने.सं १०५७ य् भ्वँतय् जन्म जूगु खः । ज्ञानकाजि मानन्धर भ्वँत देय्‌या छम्ह नांजाःम्ह अंग्रेजीया शिक्षक नापं थःगु संस्कृति, धमर्, भाषा प्रति अति मन क्वसाःम्ह बुद्धजीवि खः । ज्ञानकाजि मानन्धरं नेपालभाषाय् कविता, निबन्ध प्याखं स्वतां च्वयादीगु दुसां थ्वय्‌कःयात मूलतयाः प्याखंच्वमि कथं म्हसीकेगु याः । वय्‌कलं बनेपाःया थीथी सांस्कृतिक स्थल व सम्पदाया परिचय बीगु च्वखँया नापं नेपालभाषां धर्म, पुराण जातक बाखंया आधारय् छधाः प्याखं, पूधाःप्याखं च्वयाः नेपाःया प्राचीन धर्म संस्कृतियात उजागर यायेगु ज्या यानादीगु दु । ज्ञानकाजि मानन्धरं थःगु च्वसा न्हापा अंग्रेजी, नेपालींं न्ह्याकेगु यानादीगु खःसां लिपा पासापिनिगु सुझावकथं वय्‌कलं नेपालभाषां नं नाटक च्वयेगु यानादिल । वय्‌कःया पिदंगु पूधाःप्याखं— कुमारी (ने.सं ११२३), खड्गजोगिनी, कपिलवस्तुस भगवान, अरनिकोया श्वेतचैत्य (ने.सं ११२९), छगू पश्चाताप (ने.सं ११३४), खःसा, झीगु आख्यान झीगु प्याखं (ने.सं ११३५), छधाःप्याखं संग्रह खः । थुपिं नाटकमध्ये पश्चाताप छगू जक सामाजिक नाटक खः । वय्‌कः नेपाःया पौराणिक, धार्मिक, ऐतिहासिक विषययात ज्वनाः नं थौंया ईनाप सान्दर्भिक जुइक प्रचीन नाटक व आधुनिक नाटक दथुया लँ नालाः नाटक च्वइम्ह नाटककार खः । नाटक च्वयेगुली जक मखु रंगमञ्चया नं ज्ञानदुम्ह ज्ञानकाजि मानन्धरया फुक्क धयाथें नाटक दबुली इमञ्चन जुइधुंकूगु दुसा कुमारी, रिनिकोया श्वेतचैत्य थेंज्याःगु नाटक मेगु भाषाय् नं अनुवाद जुइधुंकूगु दु ।

ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय् जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र, थेरवाद बुद्धर्धय् एमए यानादीगु दु । सरकारी सेवाय् गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कःया न्हापांगु निबन्ध भवानी अम्बर (धर्मोदय, दँ १२, पूर्णांक १३७, ने.सं. १०७९) पिदंगु खः । वय्‌कलं थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्मरण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्‌कःया च्वखँ मुना महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । वय्‌कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भासं नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१५ य् एसएलसी परीक्षाय् नेपालभाषा विषयय् न्हाप जूगुलिं थ्वय्‌कःयात च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्‌कः प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।

ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय्‌ जूगु खः । थौंकन्हय्‌ कपनय्‌ च्वनादीम्ह वय्‌कलं अर्थशास्त्र व थेरवाद बुद्धधर्मय्‌ एमए यानादीगु दु ।
सरकारी सेवाय्‌ सहायक अञ्चलाधीश, प्रमुख जिल्ला अधिकारी, गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कःया न्हापांगु निबन्ध ‘भवानी अम्बर’ धर्मोदयया दँ १२, पूर्णांक १३७ (ने.सं. १०७९) य्‌ पिदंगु खः । वय्‌कलं थीथी पत्रपत्रिकाय्‌ कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्करण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्‌कःया च्वखँमुना ‘महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया’ ने.सं. ११३५ य्‌ पिदंगु खः । वय्‌कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भाय्या नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१४ सालय्‌ पद्मोदय हाइस्कूलय्‌ नेपालभाषा विद्यार्थी सम्मेलनय्‌ ‘सिमा व सिमाहः’ च्वखँय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादिलसा २०१५ य्‌ एसएलसी परीक्षाय्‌ नेपालभाषा विषयय्‌ न्हाप जूगुलिं च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्‌कः प्रबल गोरखा दक्षिण बाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।

बुद्धधर्म व नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह छ्वः नुगः दुम्ह दाताकथं परिचितम्ह भाजु ज्ञानज्योति कंसाकारया जन्म अबु भाजुरत्न कंसाकार व मां ज्ञानमाया कंसाकारपाखें येँ केलत्वाःया तःखाछेँय् जूगु खः । वय्‌कःया अबुजु भाजुरत्न नांदंम्ह ल्हासा साहुया नापं बुद्धधर्म तथा नेपालभाषाया मतिनामि खः । वय्‌कः नेपालं पितिना छ्वयाहःपिं तत्कालिन भिक्षुपिं व तिब्बतं वःपिं व्यापारिपितं कालिंपोंगय् च्वंगु थःगु छेँय् सितिकं नकेत्वंकेगु यानाः बास बियादीम्ह व्यक्ति खः । थज्याःगु लोक कल्याणया ज्यायात भाजु ज्ञानज्योतिपिंसं नं काय्‌म हे यानादिल । भाजु ज्ञानज्योति कालिंपागेंय् च्वनादीबलय् तत्कालिन धर्मोदय सभाया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानादिल । थुगु इलय् वय्‌कलं तःम्ह भिक्षुपिनिगु नेपालभाषाया सफू पिकायेत धर्मोदय सभायात आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु खः । लिपा वय्‌कः नेपालय् लिहां झासेंलि बुद्धधर्मया नापं नेपालभाषा, नेवाः संस्कृतिया ख्यलय् आपालं ज्या यानादिल ।

वय्‌कःया कुतलं तःगु बौद्ध वाङमयया सफू नेपालभाषां अनुवाद जुयाः प्रकाशनय् वःगु दुसा बज्रयानी पुजाधर्म लिपा तकं ल्यंकातयेगु निंतिं थज्याःगु पुजाविधिया सफू गुरुजुपिंत च्वकेबीगु ज्या नं यानादिल । रत्नकाजी गुरुजुं च्वयादीगु येँ देय्‌या बौद्ध पुजाक्रिया हलज्वलं (ने.सं ११००) सफू थुकिया छगू दसु खः । अथेहे वय्‌कलं येँया बौद्ध शिक्षाया केन्द्र बिहार बही, देगः, चीभाः सम्भार संरक्षणया निंतिं नं आपालं आर्थिक ग्वहालि यानादीगु दु ।

बुद्ध शासन चीरस्थायी यानातयेगु नितिं परियति शिक्षायात निरन्तरता बीमाःगु तायेकाः परियति शिक्षाया कक्षा न्ह्याकातयेगु निंतिं थम्हं हे न्यागू लाखया अक्षयकोश स्वनाबियादीगु दुसा परियति शिक्षाया पाठ्य सफू थीथी भन्ते बौद्ध विद्वानपिंत च्वकेबीगु यानादिल । विमुक्ति मार्गया अभ्यास यायेगु उद्देश्यं स्थापना जूगु अन्तर्राष्ट्रिय बौद्धभावना केन्द्र शंखमोलय् नं तःदँ तक थः हे अध्यक्ष जुयाः सद्र्धमया सेवायात न्ह्याकाच्वनादिल ।अथेहे थःगु कालिम्पोंगय् च्वंगु ७२ रोपनी जग्गा व उकी च्वंगु छेँ अनया लामाजुपिंत ज्याकुथी दयेकेत दान बियादिल । विदेशय् गुलिं अध्ययनया नितिं सा गुलिं उपचारया नितिं वनीपिं भन्ते गुरुमांपिंत आर्थिक ग्वाहाली यायेगु ज्याय् नं वय्‌कः गवलें लिचिलामदी । थथे धार्मिक ख्यलय् जक मखु नेपालभाषाया ख्यलय् नं वय्‌कलं आपालं आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु दु ।

जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया छेँ दनेत वय्‌कलं आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु दुसा नेपालभाषा ब्वनीपिं ब्वमिपिंत ज्ञानज्योति छात्रवृति, ज्ञानज्योति ईल्वहं सिरपाः आदिया नं व्यवस्था यानादीगु दु । राष्ट्रिय ज्ञानमाला भजन सम्मेलन तःजिक न्यायेकेगु निंतिं जक आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु मखु स्वयम्भुया ज्ञानमाला भजन सुथांलाक न्ह्यायेमा धकाः वय्‌कलं थुकिया नितिं नं ज्ञानज्योति अक्षयकोशया व्यवस्था यानादीगु दु । वय्‌कःया दानशीलतायात कयाः वय्‌कःयात आधुनिक युगया अनाथपिण्डक धायेगु याःसा बौद्ध अध्ययन समाज नेपाः पाखें वय्‌कःयात अग्गधर्मदाताया सम्मान नं देछाः गु दु ।

थःगु अनुभूतिया नापं नुगः खँ प्वंकेकथं भाजु ज्ञानज्योतिं जिगु लुमन्ति नांगु सफू नं च्वयाझाःगु दु । थ्व सफुलिं वय्‌कःया जीवनया बारे आपालं खँ प्रकाशनय् हःगु दुसा थ्व सफू पाखें ल्हासाय् दकलय् न्हापां नेवाः व्यापारीतय्‌सं व्यापारिक संस्था नीस्वंगु दु धयागु खँ सीदःवःगु दु । अथेहे थ्व सफुलिइ मचातय्‌त गज्याःगु शिक्षा बीमाः धयागु वय्‌कःया धारणा नं न्ह्यब्वयातःगु दु । थ्व सफू साहु ज्ञानज्योतिया व्यक्तिगत लुमन्तिया दस्तावेज खःसां वय्‌कलं सुयातं मनीग, आक्षेप जुइगु खँ थ्व सफुलिइ न्ह्यथनातःगु मदु । थ्व सफू वय्‌कःया परिवारपिंसं नेपालीया नापं अंग्रेजी भाषं नं पिकयादीगु दु ।

लुम्बिनी अञ्चलस्थित तानसेन, टक्सारय् वि.सं. १९९६ (ने.सं. १०५९) स अबु सूर्यलाल शाक्य व मां चन्द्रमाया शाक्यया काय्‌मचा कथं जन्म जूम्ह हिरालाल शाक्य हे भिक्षु ज्ञानपूर्णिक खः । वि.सं. २०१३ (ने.सं. १०७६) स यांगून, वर्माय् ऊ. विशुद्धाभिवंश महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रवज्या ग्रहण यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालया न्हय्‌म्हम्ह संघनायक खः ।

बर्माय् बुद्ध धर्म अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोलं बर्माया सरकारी पालि विश्वविद्यालयपाखें उच्च तहया उपाधि परिक्षा सासनधज धम्माचरिय उपाधि सन् १९६३ (ने.सं. १०८३) इ प्राप्त यानाबिज्यात । नेपालभाषा, नेपाली भाषा, बर्मी, पालि, अंग्रेजी भासं नं उतिकं हे श्रोताया नुगः थीक प्रवचन बिया बिज्यायेफुम्ह वसपोल अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् तसकं नां जाः । फ्रान्स, जर्मन, बेलायत, मंगोलिया, सिंगापुर, मलेसिया, बर्मा आदि देशय् सम्मेलनय् धर्मदूत जुयाः, मूवक्ता जुयाः वसपोलं ब्वति कयाबिज्याःगु दु । बर्माया पण्डित, विद्वान, ध्यान अभ्यासी भन्तेपिनिगु तसकं तसकं सुक्ष्म गहनगु कृतित वसपोलं नेपालभाषाय् सरल रुपं भाय् हिलाः नेपालभाषा साहित्यया थपू यायेगु जक मखु नेपाःमिपिंत धर्मया रसपान याकाः तःधंगु गुण यानाबिज्याःगु दु । ने.सं. १०९० य् पिदंगु प्रसिद्ध बर्मी साहित्यकार खें थ्वं च्वयाबिज्याःगु उपन्यासयात वसपोलं नेपालभाषां अनुवाद यानाः यःम्ह म्ह्याय् नामं पिथनादिल । नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् थ्व ज्वःमदुगु कृति खः । नेपाःया बुद्धशासनय् अति प्रसिद्धम्ह भिक्षुणी धम्मवतीया जीवनीइ आधारित थुगु उपन्यासयात च्वसापासां ने.सं. १०९० य् श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु खः ।

वानेश्वरया विश्व शान्ति विहारय् बौद्ध शिक्षालय स्थापना यानाबिज्याःम्ह वसपोलं नेपालय् जनस्तरया बुद्धधर्मया कलेज अभाव वाःचायेकाः वि.सं. २०६९ (ने.सं. ११३२)य् थेरवाद बुद्धिष्ट एकेडेमि स्थापना यानाबिज्यात । लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयपाखें सम्बन्धन प्राप्त थुगु एकेडेमिइ एम.ए. इन बुद्धिष्ट स्टडिज व एमए इन पाली बुद्धिष्ट स्टडिज न्ह्याका वयाच्वंगु दु । बहुआयामिक व प्रतिभाशाली वसपोलया कृति थथे दु— पायासि सुत्त (ने.सं. १०९०), यःम्ह म्ह्याय् (ने.सं. १०९०), तथागतया न्हापांगु उपदेश (वि.सं. २०२६, ने.सं. १०९०), नेपाः व बर्माया स्वापू (वि.सं.

२०२९ ने.सं. १०९२), धात्थेंया सुख (वि.सं. २०३०, ने.सं. १०९३), अहिंसा विजय (ने.सं. १०९४), राहुलयात तथागतया उपदेश (वि.सं. २०३३, ने.सं. १०९९), गुपु जातक मुना (वि.सं. २०३८), विश्वधर्म प्रचार देशना, पुण्य पुष्प झिफ्वः स्वां (ने.सं. ११०४), तथागतया अमूल्य उपदेश व महास्मृति प्रस्थान सुत्त (वि.सं. २०४६, ने.सं. १११०), जीवनया समस्या (ने.स.१११०), दुदंगु जीवनया मू (ने.सं.१११२) ।

वसपोलया राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् बुद्ध धर्म संरक्षण, प्रचार प्रसारया कदर यासें म्यानमार सरकारं अग्गमहासद्धम्मज्योतिधज, अग्गमहापण्डित, कम्मठ्ठानाचार्य, ओवादाचार्य पदं छाय्‌पिउगु दुसा नेपालय् श्रेष्ठ सिरपाः, ज्ञानमाला रत्नवत सिरपाः, नेपाल सरकारं परमपूज्य उपाधिं विभूषित याःगु दु । ने.सं. ११४० (वि.सं. २०७७ असार १९ गते) य् वसपोल दिवंगत जुयाबिज्यात ।

कलाकार ज्ञानबहादुर महर्जन ‘नेवाः’ ने.सं. १०८७ चिल्लाथ्वः दुतिया, सोमबारखुन्हु किपूया मान त्वालय्‌ अबु हिराबहादुर महर्जन व मां नानी महर्जनया कोखं बूम्ह खः । वय्‌कलं ने.सं. ११०२ य्‌ ‘लूजः’ छधाः प्याखं, ११०३ य्‌ ‘जब सत्य न्यलावनी’, ने.सं. १११२ य्‌ ‘जि वया ला लछि मदुनि’ पूधाः प्याखं, ने.सं. ११११ य्‌ ‘गाः’ सतक नाटकय्‌ थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वया दीगु दु । वय्‌कः नविन पुस्तकालय, ह्याउँनिभाः, प्रतिभा साहित्यिक परिवारय्‌ आवद्ध जुया च्वनादीगु दु ।
वय्‌कलं म्हितादीगु ‘जब सत्य न्यला वनी’ प्याखनं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धेंधेंबल्लाखय्‌ लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खःसा ‘ओम नमः शिवाय’ प्याखनं ब्यांचुलि ख्यालः धेंधेंबल्लाः कासाय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः ।

गायक संगीतकार ज्ञानबहादुर श्रेष्ठया जन्म वि.संं १९९० य्‌ अबु सिंहबहादुर श्रेष्ठ व मां धर्मकुमारी श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । २००९ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ गायक रुपय्‌ दुहां वनाः सेवा यानादीम्ह वय्‌कलं नेवाः व खस नेपाली म्ये हालादीगु दु । ‘दांछिया आलु, दांछिया पालु’, ‘हुं मिसां स्व जक’ थें ज्याःगु लोकंह्वाःगु म्येया श्रष्टा वय्‌कः ज्ञानबहादुर श्रेष्ठ हे खः । वय्‌कःया देहवसान वि.संं २०५२ य्‌ जुल ।

नेवाः भजन परम्पराया थ्व छगू न्हूगु व नेपाःया तत्कालिन राणाशाहीया क्रूर दमनया विरुद्ध भजन पद्धतियात छ्यलाः स्वनिगःया जनतायात जागरुक तथा राणा शाहीया दमनया विरुद्धया जनमत तयार यायेगु हुनिं न्ह्याकूगु नेपाःयागु प्रचलित पुलांगु भजन पद्धति स्वयां फरक न्हूगु परिमार्जित वा क्रान्तिकारी धार धायेबलय्‌ अत्युक्ति जुइ थें मच्वं ।
नेपालय्‌ १०४ दँया राणाशाहीया इलय्‌ सर्वसाधारण जनतायात शिक्षा हासिल यायेगु नैसर्गिक हक अधिकारया नापनापं अन्य प्रजातान्त्रिक हक अधिकारपाखें नं बञ्चित जुयाच्वने माःगु तथा थेरवादी बुद्धधर्मप्रति राणा शासकतय्‌गु क्रूर दमनया शिकार जुयाः कयौं भिक्षु (भन्ते)पिं देशनिकाला जुइका च्वनेमाःगु यथार्थ खः ।
थज्याःगु अवस्थाय्‌ ने.सं. १०५७ (वि.सं. १९९४) स भिक्षु प्रज्ञाभिवंश धयागु गुप्त नामं भिक्षु धम्मालोक पाखें सम्पादन व भिक्षु अमृतानन्दपाखें जःलाखःला देय्‌ भारतय्‌ वनाः भजनया सफू छापे यानाः गुप्त रुपं हयाः स्वयम्भू महाचैत्य न्ह्यःने च्वंगु फल्चाय्‌ न्हिथं भजन हालाः थुगु भजन (ज्ञानमाला) भजनया परम्परा न्ह्याकूगु खः । उगु इलय्‌ भजन म्येया (ज्ञानमाला सफूया) पाण्डुलिपि तक नं देसय्‌ दुने च्वनाः तयार याये ग्यानाः भाजु लोकरत्न तुलाधर (तुयु दाइ उपासकजुं सिफू च्व थ्यंक वनाः भूमिगत रुपं तयार यानादीगु जुयाच्वन । थुगु ज्ञानमाला भजन परम्परां स्वनिगःदुने भाषिक, बौद्ध धर्म व प्रजातान्त्रिक हक अधिकारलिसें क्रूर राणाशाहीया विरुद्धय्‌ सशक्त जनमत तयार यायेत समेत गाक्क तिबः दत । ज्ञानमाला जनताया दथुइ न्हियान्हिथं लोकंह्वाना वन ।
थौं ज्ञानमाला भजन हालेगु परम्परा स्वनिगलय्‌जक लिमकुंसे नेपाःया थीथी जिल्ला तथा भारतया कालिम्पोंग समेत यानाः ७२ गू ज्ञानमाला भजन खलः पुचः पलिस्था जुइधुंकल । भाषाया ल्याखं नं ज्ञानमाला भजनया म्ये नेवाः भासं जक मखु, खय्‌ (नेपाली) भासं नं सलंसःपु रचना जुइधुंकूगु दु ।

बौ हर्षवीर सिं बज्राचार्य व मां राजमायाया कोखं ने.सं. १०३२ मार्गकृष्ण सप्तमी कुन्हु ब्रम्हचक्र महाविहार ओमबहालय् जन्म जूम्ह ज्ञानरत्न नेपाःया न्हापांम्ह नेपालभाषां माक्सवादी साहित्य व सिद्धान्तया सफू च्वयादीम्ह व्यक्ति खः । भाजु ज्ञानरत्नं थःगु महत्वपूर्ण ई भारतया मुज्जफपुरया मोतिझीलय् फुकादिल । तर भारतय् च्वनादीसां वय्‌कलं थःगु मांभाषं च्वयेगु त्वःतामदी । वयकलं नेपालभाषां राजनैतिक व साहित्यिक विषयया सफू — माक्र्सबाद व स्टैलिन (ने.सं १०७१), समाजवाद, नेपालया साहित्य, नवीन समाजवादी गीत व राज्य व धर्म थेंज्याःगु सफू च्वयादीगु दु । भाजु ज्ञानरत्न भारतय् च्वनाः नं नेपालभाषां सफू च्वयाः सफू पसः तयाः नेपालभाषाया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या यानादीम्ह खः ।