तुसालय् फइगु पाः । छसीनिसें फयेगु याइ । सुयागु पाः लात वकुन्हु वयागु हे तु काकाः चाकु दयेकेगु याइ । वकुन्हुयात नसाबजि ज्याकु पाःलाःम्ह हइ । थुकिया निंतिं भिंmनिकुले जाकि, भिंmनिकुले बजि, प्यता घासा, सकसितं गाक्क वः व थ्वँ छघः हइ । चि चिकं मसलाया निंतिं छपाँय्या बगल दुगु निपाँय् व चासि नयेत म्हं बाचकंतिया ल्याखं मख्वःनिगु चाकु काइ । नक्व पतिं द्यःयात तइ । छन्हुया छम्हसिगु पाः याइ । सकसिगुं पाः क्वचाल धायेव हानं दोहरय् याइ ।

बौ जगतबहादुर श्रेष्ठ व मां पद्मनयना श्रेष्ठया क्वखं ने.सं. १०१६ तछलाथ्व ९ कुन्हु यलया क्वाबहालय् समाजसेवी भाजु ज्यानबहादुर नेवाःया जन्म जूगु खः । समाजसेवा नापनापं थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया नं सेवा यानादीम्ह भाजु नेवाःया पूवंगु नां ज्यानबहादुर श्रेष्ठ खः ।

संस्कृत साहित्यया गाक्क अध्ययन दुम्ह नेवाः भाजुं नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् निबन्ध च्वयेगुया नापनापं अनुवाद यायेगु ज्या नं यानादी दु । अनुवाद यायेगु हे झ्वलय् वय्‌कलं दकलय् न्हापां संस्कृतयागु श्रीमद्भगवद्गीताया नेपालभाषां भाय् हिलाः वि. सं. २००७ य् पिथनादिल । भाषाव्याकरण सम्बन्धी नं गाक्कं अध्ययन दुम्ह ज्यानबहादुर नेवाःनं ने.सं. १०८१ दँय् नेपालभाषा व्याकरण नांगु सफू पिथनादिलसा धर्म दर्शनं समाजय् गज्याःगु प्रभाव लाकी धयागु खँयात कुलातःगु छु झी धर्मया लँय् खःला (ने.सं ११०२) नांगु सफू पिथनादिल । थुकथं ने.सं. १०८३ दँय् भाषाजवाःया उपाधीं सम्मानित जुयादीधुंकूम्ह भाजु ज्यानबहादुर नेवाः भाषा व समाजया सेवा यायां ने.सं. ११०८ अर्थात् ९२ या उमेरय् दिवंगत जुयादिल ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।

नेपालभाषाया ख्यलय् ज्यापु पञ्चया नामं च्वसु च्वयाः वैच्वनादीम्ह भाजुया नां पञ्चनारायण महर्जन खः । वय्‌कः ने.सं.१०७१ थिंलाथ्व ४ कुन्हु बाः देवनारायण महर्जन व मां चन्द्रमाया महर्जनया कोखं ओलाछि प्यंगः थां थाय्मरुइ जन्मजुयादीगु खः ।

निबन्ध, कविता, म्ये च्वयादीम्ह भाजु ज्यापु पञ्चया जिगु झसुकाः नांया कविता दकलय् न्हापां सः पत्रिकाय् ने.सं.१०९० य् पिदंगु खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति सि व पुया नेवाः नां (ने.सं.१११८), भाबो (ने.सं. ११२१ चिल्लाथ्व), खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ छपुचः (ने.सं. १११८) खः । इलय् ब्यलय् म्यो व कविता च्वयादीसां बिशेष यानाः वय्‌कलं थःगु च्वसुया बिषय बुँज्याय् अझ बिशेष यानाः स्वां व सिइ केन्द्रीत जुयाः च्वयेगु यानादी ।

वय्‌कःया यक्व हे थज्याःगु च्वसु थीथी दँपतिइ पिहां वयाच्वंगु दु । वय्‌कः बुँज्या व क्यब ज्याय् नं प्राविधिक ज्ञान दुम्ह व्यक्ति खः । लिसें वय्‌कः झीगु पुलांगु संगीतय् नं उलि हे पोख्त । झीगु थीथी राग व तालया वय्‌कःयाके पूवंक ज्ञां दु । वय्‌कलं थुपिं बिषयय् यक्व विद्यावारीधि काइपिंत ग्वाहालि यानादीगु दु ।

कुसुमबियालाछिं झ्वाःबहाः जुनाः तँलाछी, खाबहालय्‌ पिहां वनेगु झ्वलय्‌ देपापाखे छगः चिभाः खनेदइ । उगु चिभाःया न्ह्यःनेया गल्लीं दुहां वनेबलय्‌ छगू निजी चुक वइ । उगु चुकया दुने हे ज्योति बहाः दु । संस्कृतभासं थ्व बहाःयात त्रिरत्नकेतु महाविहार धया वयाच्वंगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । झिंगुंगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः हर्षरत्न बज्राचार्यं दयेकूगु धयातःगु दु ।

लिपा थ्व बहाःयात ज्योतिरत्न बज्राचार्यं भिंकल । कालान्तरय्‌ थ्व बहाःयात ज्योति बहाः कथं हे म्हसिकायंकल । थ्व बहालय्‌ मेथाय्‌ थें क्वाःपाःछेँ मदुसां शिखर शैलीया गुम्बज आकारया क्वाःपाःद्यःछेँ दयेकातःगु दु । थन बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीककथं अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व लोकेश्वर पलिस्था यानातःगु दु ।

थुपिं मूर्तिया क्वय्‌ पद्मपाणी लोकेश्वरया छगू मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थन थीथी द्यःया मूर्ति नं तयातःगु दु । अथेहे स्वल्पाकार चैत्य छगः नं दु । उत्तरया पःखालय्‌ भिंद्य, पश्चिमया पःखाःया ग्वाखंचा प्वालय्‌ मेषसंवर, महामञ्जुश्री व पश्चिम पःखाःया पिनेसं कुमारी पलिस्था यानातःगु दु । नापं तपाःगु शिलापत्र नं दु । बहाःया दथुइ तग्वःगु चैत्य छगः नं दु । थन बहालय्‌ अक्षोभ्य, मञ्जुश्री व रत्नसंभव नापं अंगलय्‌ थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु ।

नेवाः अभियन्ता ज्योति शाक्यया जन्म येँया ॐबहा त्वालय् अबु तेजधन शाक्य तथा मां अष्टमाया शाक्यया कोखं ने.सं १०७३ तछलागा तृतीया खुन्हु जूगु खः ।

थ्वय्‌कः नेवाः न्ह्यलुवा तथा संस्कृतिविद् प्रा.सुवर्ण शाक्यया किजा खः । थ्वहे कथं थःपिनिगु छेँय् जुइगु साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु जमघट व थःगु ॐबाहाः त्वालय् जुइगु थीथी साहित्यिक व सांस्कृतिक गतिविधिं थ्वय्‌कःयात नं मचांनिसें थ्व ख्यःपाखे मन क्वसायेका ब्यूगु जुयाच्वन । फलत थ्वय्‌कलं थःगु स्कूल जीवनय् थीथी साहित्यिक सांस्कृतिक क्रियाकलापय् ब्वति कायेगु यानादिलसा लिपा तःधिकः जुइधुंकाः थःगु शिक्षण पेशाया नापनापं नेवाः जातिया हकहीतया संरक्षण व सम्वद्र्धनया निंतिं थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः ज्या यानादिल । थथे वय्‌कः संलग्न जुयाः ज्या यानादीगु छुं संस्था खः — नेवाः देय् दबू येँया सचिव (वि.सं २०६३ निसें २०६७ ), ओलम्पस क्लब ॐबाहाया उपाध्यक्ष (वि.सं २०३६ निसें थौंतक), निष्ठानन्द स्मृति गुथि ॐबाहाया सदस्य (वि.सं २०५५ निसें थौंतक), सिद्धिचरण स्मृति गुथिया सदस्य (वि.सं २०५३ निसें थौंतक), सांस्कृतिक वाद्य संचालक समिति ॐबाहाया सदस्य (वि.सं २०४० निसें थौंतक), येँ म.न.पा २३ वडाया विश्व सम्पदा संक्षण समिति येँया सदस्य (वि.सं २०६५ निसें थौंतक ), येँ म.न.पा.२३ वडाया सल्लाहकार (वि.सं. २०५३ निसें थौंतक ) आदि आदि । थुकथं वय्‌कः निगू दर्जनं मयाक थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः नेवाः समुदायया भाषा, साहित्य, संस्कृति संरक्षण सम्बद्र्धनया निंतिं ज्या यानादिलसा, भाषा जातिया अधिकारयात कयाः थीथी इलय् जूगु प्रत्येक धयाथें आन्दोलनय् नं वय्‌कलं उलि हे सकृयरुपं ब्वति कयाः आन्दोलनयात तिबः बियादीगु दु ।

यल लाय्‌कुलिं वलखु जुयाः वनेबलय्‌ वलखु गणेद्यःया न्ह्यःने च्वंगु लँपु लिनाः वनेवं रुद्रवानंगपला संस्कारित ज्योतिवर्ण महाविहार ज्योबहाः थ्यनी । थ्व बहालं दुहां वनेवं जवय्‌ गणेद्यः, खवय्‌ महांकाल अले थ्वया नापं हनुमानद्यः स्वनातःगु दु । मूलुखां जवपाखे थनया बहाःदेगः दु । थ्व देगलय्‌ स्वतँजाः यानाः छतँ पलिं चिनातःगु दु धाःसा पलिंच्वय्‌ देगःचा थें छगः थकयातःगु दु । थुगु देगःया मूलुखाय्‌ लीया खापा दयेकातःगु दु ।

मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यायन निम्ह भिक्षु व सिँया लोकेश्वर दुगु याक्वझ्याः निपाः दु । न्ह्यःने फलय्‌ ल्वहंया सिंह निम्ह व जवय्‌ गं छगः नं तयातःगु दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ त्रिखाझ्याः तयाः थ्वयांच्वय्‌ पञ्चबुद्ध दथुइ तयाः जवय्‌ हरिहरिहरिहर वाहन लोकेश्वर, खवय्‌ मायादेवीया चांचिं नं च्वयातःगु दु ।

निगूगु तल्लाय्‌ प्यंगः त्वानाःसिँ दु । त्वानाःसिँया दथुया कवलय्‌ तपाःगु झ्याः छपाः, जवंखवं चिपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । थनया बहाःद्यः उत्तरय्‌ स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । बहाःद्यःया न्ह्यःने झ्वःलाक छसिकथं चैत्य, धर्मधातु मण्डल, पुलांगु चैत्य व परिभोग चैत्य स्वनातःगु दु । थन दिगि देगः नं दु । थ्व बहाःया निर्माण बारे पुलांगु छुं हे प्रमाण लुयावःगु मदु । तर थ्व देगः जीर्ण जूगुलिं वि.सं. २०५५ सालं हानं जीर्णोद्धार यायेगु ज्या क्वचाःगु खँ धयातःगु दु ।

ज्योबहालय्‌ पञ्चस्थविर आजुपिं व शाक्य संघपिं यानाः जम्मा २२ म्ह दुजः मुनाः संघया ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थन सँमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, थकालि कथं च्यान्हु च्यान्हुया द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा, आरति पुजा, आजुतँय्‌ थ्यनकि नायः लुइगु, थपाः

त्वायेगु, आगंया पुजा आदि ज्या याना वयाच्वंगु दु । थ्व बहालय्‌ पाहांचःह्रे, धल्पा, देशी पुजा आदिया गुथि हनेगु चलन दु । अथे हे इल्हने सम्यकबलय्‌ ज्योबहाःपाखें नं सम्यक द्यः यंकेगु चलन दु । थुकिया कचाबहाः सुवर्ण विहार खः ।