स्व. ज्ञानरत्न शाक्यया उपनां ज्ञान खः । माज्याया ख्यलय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०४३ फागुनं येँ पाक्व, न्हूसतकय् जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. महारत्न शाक्य खःसा वय्कलं स्वअध्ययण यानाः कलाकारिता ख्यलय्् ने.सं. १०४३ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धैगु माज्याय् वहःया थी थी परम्परागत बस्तु निर्माण खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— पद्मकन्या क्याम्पस परिसरय् दुगु पशुपति मन्दिर निमार्ण ।

नेवाः संस्कृति व नेपालभाषाया उत्थानय् पत्रकारीता व अभियन्ता कथं ने.सं.११०४ निसें निरन्तर सक्रिय जुयाः झायाच्वंम्ह व्यक्तित्व खः — भाजु ज्ञानराम श्रेष्ठ । वय्‌कःया जन्म ने.सं.१०९१ पोहेला थ्व षष्ठी कुन्हु थिमिइ जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां रामशरण श्रेष्ठ व मांया नां ज्ञानीनानी श्रेष्ठ खः ।

भाजु ज्ञानराम श्रेष्ठं नेपालभाषाया न्हिपौ विश्वभूमि पत्रिकाय् स्थापनाकालंनिसें संलग्न जुयाः पत्रिकाया निंतिं थीथी च्वसु च्वयेगु यानादिल । अथेहे नेपालभाषाया न्हिपौ सन्ध्या टाइम्स पत्रिकाय् नं स्थापनाकालं निसें आवद्ध जुयाः ताःई तक समाचार सम्पादकया भाला क्वबियादिल । आपालं समसामयिक च्वसु च्वयादिल । वय्‌कः ग्वाहालि लसतापौया व्यवस्थापक व सहसम्पादक नं जुयादिल । थीथी पत्रिकाया व्यवस्थापक व मतिनाया सवाः सफूया प्रकाशक नं जुयादिल । वय्‌कः राष्ट्रिय न्हिपौ हिमालय टाइम्सय् ताःई तक उप सम्पादक नं जुयादिल । गन्तव्य मध्यपुर नांया सफू च्वयेगुलि वय्‌कः ग्वाहालिमि खः । मध्यपुर थिमिया म्हसिका सफूया सहसम्पादक नं जुयादीगु दु ।

थिमि जुइगु नेवाः व नेवाः संस्कृतिया ज्याझ्वः गथेकि प्रचलित नेपाल लिपि स्यनेगु, न्हूदँबलय् ध्वाखा धेंधेंबल्लाः कासा यायेगु, त्यःछिंत्यःया ज्याझ्वः यायेगु, क्याम्पस क्याम्पसय् सांस्कृतिक कार्यक्रमय् म्ये हालेगु, थिमि महोत्सव यायेगु आदि ज्याय् वय्‌कलं न्ह्याबलें महत्वपूर्ण जिम्मेवारी कयाः ज्या यानादिल।

भाजु ज्ञानराम श्रेष्ठ राष्ट्रिय विभूति संखधर साख्वाः प्रतिष्ठानया नायः जुयादीगु दु । अथेहे थिमि कला परिषदया वय्‌कः छ्यान्जे जुयादी । वय्‌कः नेपाल पत्रकार महासंघ ख्वपया दुजः खः । वय्‌कः सिवर्ड इन्टरनेशनल कलेज, एडभान्स एकेडेमी, नेपाल इन्ष्टिच्यूट अफ इन्जिनियरिङ, एडभान्स एकेडेमी, अल नेपाल इन्फो संस्थाय् नं आवद्ध जुयादी । वय्‌कः थेमृंग पत्रकारीता पुरस्कार व दिक्षा दक्ष पुरस्कारं सम्मानित जुयादीगु दु ।

येँ, झ्वःछेँया बुद्धरत्न व ज्ञानदेवीया काय्मचा ज्ञानी रत्नया जन्म सन् १९४६ स जूगु खः । पूर्व युगोस्लाभियाया लुभलाना विश्वविद्यालयपाखें सन १९७५ स उर्जा विषययात कयाः स्नातकोत्तर उपाधि हासिल यानादीम्ह थ्वय्कः नेपालय् वैकल्पिक उर्जाया सम्बन्धय् ज्ञान प्रसार प्रचार याःम्ह मनू मध्यय् छम्ह खः ।

बौ रत्न बहादुर डंगोल व मां सानुनानी डंगोलया क्वखं ने.सं. १०८८ इतुंबाहाः, ताहाननीइ मय्‌जु ज्ञानीशोभाया जन्म जूगु खः । ज्ञानीशोभा डंगोल थःगु बिद्यार्थीकालं निसें नेपालभाषाया भाषिक, साहित्यिक, ज्याखँय् संलग्न जुयादीम्ह छम्ह मातृभाषाह्यःमि खः ।

वय्‌कलं स्कूलया इलय् अन्तर नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन धेंधेंबल्लाः कासाय् कन्यामन्दिर हाइ स्कूल पाखें ब्वति कयाः चिडियाखाना महात्म्य थेंज्याःगु बाखं च्वयाः सिरपा त्याकेत ताःलाःगु दु । वय्‌कलं इहिपा लिपा नं च्वयेगु ब्वनेगु त्वःतामदी । वय्‌कःया चिनाखं, बाखं, हाइकु आदि थीथी पत्रिकाय् इलय् ब्यलय् पिदंगु दुसा नीन्यादँति न्ह्यः नेपाल प्रचलित लिपिं ज्ञानीसः (ने.सं ११२१) नांगु कविता संग्रहया न्हापांगु ब्वः पिदन । ज्ञानीसः निब्वगु सफू नेपाल लिपि, देबनागरि लिपिं व अंग्रेजी भासं हिइकाः पितब्वज्या जुल । थौंकन्हय् वय्‌कलं गुगल ट्रान्सलेसन ज्याखँय् नं ई दइबलय् ग्वाहालि यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कः नेवाः गुथिया संस्थापक दुजः, ह्याउँनिभाः नेपालभाषा ग्वाहालि पुचःया दुजः, हलिं नेवाः गुथिया जःखः नापं वय्‌कः थी थी नेपालभाषा खलः पुचः व गुथियात ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह स्रष्टा नं खः ।

भाजु ज्ञानेन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म ने.सं. १०८५ गुंलाथ्व नवमीकुन्हु बौ पं. रत्नकाजी बज्राचार्य व मां अष्टकुमारी बज्राचार्यया कोखं जूगु खः । नेवाः जाति भाषा व साहित्य थकायेया निंतिं न्ह्याना च्वनादिइम्ह वय्‌कलं थीथी इलय् जुइगु साहित्य सम्मेलन, कवि गोष्ठी चिनाखँ, च्वखँ च्वयाः ब्वति कायेगुया नापं थीथी ख्वाःपौ पत्रपत्रिकाय् पिथनादीगु दु । थथे पिदंगु वय्‌कःया च्वसुइ दुवालेबलय् वय्‌कःयात देय्‌या समसामयिक राजनैतिक विषययात कःघानाः देशय् जुयाच्वंगु विसंगति विकृतियात उलिभनं जनतायात सचेत यायेगु पक्षया साहित्य रचना याइम्ह स्रष्टाकथं कायेछिं । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसाया रुपय् इनाप वाःपतिइ शून्य शून्यया दुने जि यःम्ह (ने.सं. ११००) नांगु कविता खः । वय्‌कः साहित्यिक विधाय् जक सीमित मजूसे नेवाः संकिपा दयेकेगुलिइ नं ल्हाः तयादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११३० य् पिदंगु शाक्यमुनि बुद्धया बाखनय् आधारित सेरिव बन्जाः संकिपाया धकिंबाखं नं च्वयादीगु दु ।

वय्‌कः थीथी नेवाः भाषिक खलः पुचःलिस नं आवद्ध जुयादी । गथे— नेपाल लिपि गुथि मूदुजः, नेपालभाषा मंकाःखलः १५ वडा कचाया छ्याञ्जे, नेवाः देय् गुथि नेपालमण्डल १५ वडा कचाया नायः, नेपाल लोकतान्त्रिक नेवाः संघया केन्द्रीय छ्याञ्जे, येँ महानगरपालिका नेवाः ज्याकःमि गुथिया छ्याञ्जे आदि आदि जुयाः नं आपालं ज्या यानादीगु दु । थीथी साहित्य सम्मेलन व कवि गोष्ठीइ तःगू सिरपाः त्याकादीधुंकूम्ह भाजु ज्ञानेन्द्र वज्राचार्यं थीथी संघसंस्था पाखें नं तःगू हे हनापौ, सुभाय् प्राचीनकालया साहित्य (ने.सं. ६२५–९६७)

ज्ञानु राणा नेपाःया छम्ह तसकं लोकंह्वाःम्ह हालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया थँबहिली ने.सं. १०६९ कौलागाः द्वादसि, बुधबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु जनकवि धर्मराज थापा व मां सावित्री थापा खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः वि.सं. २०२८ सालं प्रकाशजंग राणालिसें जूगु खः । थ्वय्‌कःपिनि निम्ह काय्‌ दु ।
थ्वय्‌कःया अबु नं लोकंह्वाःम्ह छम्ह वरिष्ठ संगीतकःमि खः । खस नेपाली लोकसंगीत ख्यलय्‌ आपालं योगदान दुम्ह वरिष्ठ संगीत सर्जकया म्ह्याय्‌ जूगुलिं नं थ्वय्‌कःयात संगीत ख्यलय्‌ वयेत थाकु मजुल । छेँया हे सांगीतिक वातावरणय्‌ ब्वलंम्ह खः
थ्वय्‌कः ।
छेँय्‌ थः अबुं मेपिन्त स्यनीगु म्ये संगीत न्यन्यं हे थ्वय्‌कलं लानाकयाः हालेगु अभ्यास यानादीगु खः । म्ये बांलाक हालाच्वंगु खनाः हे अबुम्हं रेडियो नेपालय्‌ यंकाः म्ये हायेकूगु खः । वि.सं. २०१६ सालं झिदँया उमेरय्‌ हे ‘जाने कहाँ हो राजै बाटो देखाईदेउ’ म्ये हालाः रेडियो नेपालय्‌ दुहां झाःम्ह थ्वय्‌कलं झिंन्यासलं मल्याक म्ये हालादी धुंकल । थ्वय्‌कलं आधुनिक, लोक, भजनलिसें थीथी विधाय्‌ आपालं लोकंह्वाःगु म्ये हालादीगु दु । थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘मान्छेको माया यहाँ, खोलाको पानी जस्तै’, ‘कसैले बुझेन मेरो मनको बहलाई’ खः ।
येँय्‌ जन्म जूम्ह खःसां थ्वय्‌कः पोखराय्‌ ब्वलंम्ह खः । थ्वय्‌कः म्ये हालेत येँय्‌ वयेधुंकाः थन हे बालं च्वनाः म्ये हालेगु ज्या न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कः पद्मकन्या स्कूलय्‌ ब्वनाः एसएलसी क्वचायेके धुंकाः उच्च शिक्षाया निंतिं बंगलादेशय्‌ ब्वं झाल । लिपा संगीत शिक्षाया निंतिं भारतया बदौदराय्‌ ब्वं झाःगु खः ।
थ्वय्‌कलं नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं योगदान यानादीगु दु । न्हापा नेवाः दबुली नं म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कलं आपाःयानाः विष्णु जल्मिया च्वसाय्‌ व कृष्णमान डंगोलया लसय्‌ आपालं म्ये हालादीगु खः ।
लाय्‌लामा म्येचालय्‌ थ्वय्‌कःया आपालं म्येत दुथ्याना च्वंगु दु । गुगु म्येत अतिकं लोकंह्वाः । झिपुं मल्याक थ्वय्‌कःया सलय्‌ नेवाःम्ये खनेदु । वय्‌कलं हालादीगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘उखें मलाः थुखें मलाः’ (रमेश ताम्राकारलिसे), ‘ब्वयेका यन ब्वयेका यन’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘थौं वइ ला कन्हय्‌ वइ ला’ (पुचःम्ये), ‘हरे शिव नारां दैव’ (पुचः म्ये), ‘यः मां धकाः हालाः जिगु’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘यः हिराकाजी यः ज्यानकाजी’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘जि वने मखुत यः मां’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘बुद्ध भगवानयाके याये जिं नं बिनति’ (च्वमि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘रंग त्वनाः नं धंगः दइ ला’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘हाकुमैंचा वयेधाल’ (पुचःम्ये, च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘म्ह्याय्‌मचा जुयाच्वनां गनं वने म्वाः ला’ च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘नमस्ते दु जिगु नमस्कार दु’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय्‌ कृष्णमान डंगोल), ‘थ्व जोबन छंगु लागिं खः’ (पुचःम्ये, च्वमि व लय्‌ विष्णु सक्व) ।
थःगु जीवन संगीतय्‌ पायेगु मनसुवाः दुम्ह थ्वय्‌कलं ईन्द्रराज्यलक्ष्मी पुरस्कारलिसें आपालं मान सम्मान व पदवीत कयादीगु दु ।

तुसालय् फइगु पाः । छसीनिसें फयेगु याइ । सुयागु पाः लात वकुन्हु वयागु हे तु काकाः चाकु दयेकेगु याइ । वकुन्हुयात नसाबजि ज्याकु पाःलाःम्ह हइ । थुकिया निंतिं भिंmनिकुले जाकि, भिंmनिकुले बजि, प्यता घासा, सकसितं गाक्क वः व थ्वँ छघः हइ । चि चिकं मसलाया निंतिं छपाँय्या बगल दुगु निपाँय् व चासि नयेत म्हं बाचकंतिया ल्याखं मख्वःनिगु चाकु काइ । नक्व पतिं द्यःयात तइ । छन्हुया छम्हसिगु पाः याइ । सकसिगुं पाः क्वचाल धायेव हानं दोहरय् याइ ।

बौ जगतबहादुर श्रेष्ठ व मां पद्मनयना श्रेष्ठया क्वखं ने.सं. १०१६ तछलाथ्व ९ कुन्हु यलया क्वाबहालय् समाजसेवी भाजु ज्यानबहादुर नेवाःया जन्म जूगु खः । समाजसेवा नापनापं थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया नं सेवा यानादीम्ह भाजु नेवाःया पूवंगु नां ज्यानबहादुर श्रेष्ठ खः ।

संस्कृत साहित्यया गाक्क अध्ययन दुम्ह नेवाः भाजुं नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् निबन्ध च्वयेगुया नापनापं अनुवाद यायेगु ज्या नं यानादी दु । अनुवाद यायेगु हे झ्वलय् वय्‌कलं दकलय् न्हापां संस्कृतयागु श्रीमद्भगवद्गीताया नेपालभाषां भाय् हिलाः वि. सं. २००७ य् पिथनादिल । भाषाव्याकरण सम्बन्धी नं गाक्कं अध्ययन दुम्ह ज्यानबहादुर नेवाःनं ने.सं. १०८१ दँय् नेपालभाषा व्याकरण नांगु सफू पिथनादिलसा धर्म दर्शनं समाजय् गज्याःगु प्रभाव लाकी धयागु खँयात कुलातःगु छु झी धर्मया लँय् खःला (ने.सं ११०२) नांगु सफू पिथनादिल । थुकथं ने.सं. १०८३ दँय् भाषाजवाःया उपाधीं सम्मानित जुयादीधुंकूम्ह भाजु ज्यानबहादुर नेवाः भाषा व समाजया सेवा यायां ने.सं. ११०८ अर्थात् ९२ या उमेरय् दिवंगत जुयादिल ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।

नेपालभाषाया ख्यलय् ज्यापु पञ्चया नामं च्वसु च्वयाः वैच्वनादीम्ह भाजुया नां पञ्चनारायण महर्जन खः । वय्‌कः ने.सं.१०७१ थिंलाथ्व ४ कुन्हु बाः देवनारायण महर्जन व मां चन्द्रमाया महर्जनया कोखं ओलाछि प्यंगः थां थाय्मरुइ जन्मजुयादीगु खः ।

निबन्ध, कविता, म्ये च्वयादीम्ह भाजु ज्यापु पञ्चया जिगु झसुकाः नांया कविता दकलय् न्हापां सः पत्रिकाय् ने.सं.१०९० य् पिदंगु खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति सि व पुया नेवाः नां (ने.सं.१११८), भाबो (ने.सं. ११२१ चिल्लाथ्व), खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ छपुचः (ने.सं. १११८) खः । इलय् ब्यलय् म्यो व कविता च्वयादीसां बिशेष यानाः वय्‌कलं थःगु च्वसुया बिषय बुँज्याय् अझ बिशेष यानाः स्वां व सिइ केन्द्रीत जुयाः च्वयेगु यानादी ।

वय्‌कःया यक्व हे थज्याःगु च्वसु थीथी दँपतिइ पिहां वयाच्वंगु दु । वय्‌कः बुँज्या व क्यब ज्याय् नं प्राविधिक ज्ञान दुम्ह व्यक्ति खः । लिसें वय्‌कः झीगु पुलांगु संगीतय् नं उलि हे पोख्त । झीगु थीथी राग व तालया वय्‌कःयाके पूवंक ज्ञां दु । वय्‌कलं थुपिं बिषयय् यक्व विद्यावारीधि काइपिंत ग्वाहालि यानादीगु दु ।