कुसुमबियालाछिं झ्वाःबहाः जुनाः तँलाछी, खाबहालय् पिहां वनेगु झ्वलय् देपापाखे छगः चिभाः खनेदइ । उगु चिभाःया न्ह्यःनेया गल्लीं दुहां वनेबलय् छगू निजी चुक वइ । उगु चुकया दुने हे ज्योति बहाः दु । संस्कृतभासं थ्व बहाःयात त्रिरत्नकेतु महाविहार धया वयाच्वंगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । झिंगुंगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः हर्षरत्न बज्राचार्यं दयेकूगु धयातःगु दु ।
लिपा थ्व बहाःयात ज्योतिरत्न बज्राचार्यं भिंकल । कालान्तरय् थ्व बहाःयात ज्योति बहाः कथं हे म्हसिकायंकल । थ्व बहालय् मेथाय् थें क्वाःपाःछेँ मदुसां शिखर शैलीया गुम्बज आकारया क्वाःपाःद्यःछेँ दयेकातःगु दु । थन बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीककथं अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व लोकेश्वर पलिस्था यानातःगु दु ।
थुपिं मूर्तिया क्वय् पद्मपाणी लोकेश्वरया छगू मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थन थीथी द्यःया मूर्ति नं तयातःगु दु । अथेहे स्वल्पाकार चैत्य छगः नं दु । उत्तरया पःखालय् भिंद्य, पश्चिमया पःखाःया ग्वाखंचा प्वालय् मेषसंवर, महामञ्जुश्री व पश्चिम पःखाःया पिनेसं कुमारी पलिस्था यानातःगु दु । नापं तपाःगु शिलापत्र नं दु । बहाःया दथुइ तग्वःगु चैत्य छगः नं दु । थन बहालय् अक्षोभ्य, मञ्जुश्री व रत्नसंभव नापं अंगलय् थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
नेवाः अभियन्ता ज्योति शाक्यया जन्म येँया ॐबहा त्वालय् अबु तेजधन शाक्य तथा मां अष्टमाया शाक्यया कोखं ने.सं १०७३ तछलागा तृतीया खुन्हु जूगु खः ।
थ्वय्कः नेवाः न्ह्यलुवा तथा संस्कृतिविद् प्रा.सुवर्ण शाक्यया किजा खः । थ्वहे कथं थःपिनिगु छेँय् जुइगु साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु जमघट व थःगु ॐबाहाः त्वालय् जुइगु थीथी साहित्यिक व सांस्कृतिक गतिविधिं थ्वय्कःयात नं मचांनिसें थ्व ख्यःपाखे मन क्वसायेका ब्यूगु जुयाच्वन । फलत थ्वय्कलं थःगु स्कूल जीवनय् थीथी साहित्यिक सांस्कृतिक क्रियाकलापय् ब्वति कायेगु यानादिलसा लिपा तःधिकः जुइधुंकाः थःगु शिक्षण पेशाया नापनापं नेवाः जातिया हकहीतया संरक्षण व सम्वद्र्धनया निंतिं थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः ज्या यानादिल । थथे वय्कः संलग्न जुयाः ज्या यानादीगु छुं संस्था खः — नेवाः देय् दबू येँया सचिव (वि.सं २०६३ निसें २०६७ ), ओलम्पस क्लब ॐबाहाया उपाध्यक्ष (वि.सं २०३६ निसें थौंतक), निष्ठानन्द स्मृति गुथि ॐबाहाया सदस्य (वि.सं २०५५ निसें थौंतक), सिद्धिचरण स्मृति गुथिया सदस्य (वि.सं २०५३ निसें थौंतक), सांस्कृतिक वाद्य संचालक समिति ॐबाहाया सदस्य (वि.सं २०४० निसें थौंतक), येँ म.न.पा २३ वडाया विश्व सम्पदा संक्षण समिति येँया सदस्य (वि.सं २०६५ निसें थौंतक ), येँ म.न.पा.२३ वडाया सल्लाहकार (वि.सं. २०५३ निसें थौंतक ) आदि आदि । थुकथं वय्कः निगू दर्जनं मयाक थीथी संस्थाय् आवद्ध जुयाः नेवाः समुदायया भाषा, साहित्य, संस्कृति संरक्षण सम्बद्र्धनया निंतिं ज्या यानादिलसा, भाषा जातिया अधिकारयात कयाः थीथी इलय् जूगु प्रत्येक धयाथें आन्दोलनय् नं वय्कलं उलि हे सकृयरुपं ब्वति कयाः आन्दोलनयात तिबः बियादीगु दु ।
यल लाय्कुलिं वलखु जुयाः वनेबलय् वलखु गणेद्यःया न्ह्यःने च्वंगु लँपु लिनाः वनेवं रुद्रवानंगपला संस्कारित ज्योतिवर्ण महाविहार ज्योबहाः थ्यनी । थ्व बहालं दुहां वनेवं जवय् गणेद्यः, खवय् महांकाल अले थ्वया नापं हनुमानद्यः स्वनातःगु दु । मूलुखां जवपाखे थनया बहाःदेगः दु । थ्व देगलय् स्वतँजाः यानाः छतँ पलिं चिनातःगु दु धाःसा पलिंच्वय् देगःचा थें छगः थकयातःगु दु । थुगु देगःया मूलुखाय् लीया खापा दयेकातःगु दु ।
मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यायन निम्ह भिक्षु व सिँया लोकेश्वर दुगु याक्वझ्याः निपाः दु । न्ह्यःने फलय् ल्वहंया सिंह निम्ह व जवय् गं छगः नं तयातःगु दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय् त्रिखाझ्याः तयाः थ्वयांच्वय् पञ्चबुद्ध दथुइ तयाः जवय् हरिहरिहरिहर वाहन लोकेश्वर, खवय् मायादेवीया चांचिं नं च्वयातःगु दु ।
निगूगु तल्लाय् प्यंगः त्वानाःसिँ दु । त्वानाःसिँया दथुया कवलय् तपाःगु झ्याः छपाः, जवंखवं चिपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । थनया बहाःद्यः उत्तरय् स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । बहाःद्यःया न्ह्यःने झ्वःलाक छसिकथं चैत्य, धर्मधातु मण्डल, पुलांगु चैत्य व परिभोग चैत्य स्वनातःगु दु । थन दिगि देगः नं दु । थ्व बहाःया निर्माण बारे पुलांगु छुं हे प्रमाण लुयावःगु मदु । तर थ्व देगः जीर्ण जूगुलिं वि.सं. २०५५ सालं हानं जीर्णोद्धार यायेगु ज्या क्वचाःगु खँ धयातःगु दु ।
ज्योबहालय् पञ्चस्थविर आजुपिं व शाक्य संघपिं यानाः जम्मा २२ म्ह दुजः मुनाः संघया ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थन सँमस्तय्त बन्दे लुइगु, थकालि कथं च्यान्हु च्यान्हुया द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा, आरति पुजा, आजुतँय् थ्यनकि नायः लुइगु, थपाः
त्वायेगु, आगंया पुजा आदि ज्या याना वयाच्वंगु दु । थ्व बहालय् पाहांचःह्रे, धल्पा, देशी पुजा आदिया गुथि हनेगु चलन दु । अथे हे इल्हने सम्यकबलय् ज्योबहाःपाखें नं सम्यक द्यः यंकेगु चलन दु । थुकिया कचाबहाः सुवर्ण विहार खः ।
मय्जु ज्वला स्थापितया जन्म अबु नारायण स्थापित व मां दानमाया स्थापितया कोखं येँया भिंद्यः त्वालय् ने.सं १०७५ स जूगु खः । नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर यानाः नेपालभाषा विषयया प्राध्यापनया ज्याय् थःत फ्यानाझाःम्ह मय्जु ज्वालां थःगु च्वसा नं नेपालभाषाया अध्ययतापिंत ज्याख्यलय् जुइगु विषयय् न्ह्याकेगु यानादीगु दु । वय्कःया अप्वः थें कृति नेपाल लिपि तथा प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ सम्वन्धी हे जूगु दु । वयकःया प्रकाशित सफू थुकथं दु —हितोपदेश (सम्पादन, वि.सं २०५६), वेताल पंचविशति (सम्पादन, वि.सं २०५७), बसुन्धरा प्याख्यान (वि.सं. २०६० लिप्यान्तर), भुजिंमोल लिपि छगू अध्ययन (वि.सं. २०६१), नेपाल लिपिविज्ञान (सामान्य परिचय – वि.सं २०५७) आदि । थुपिं सफू बाहेक वय्कलं कुलां, न्हू हिसु, पौभाः आदि थीथी पत्रपत्रिकाय् तःपु हे लिपिसम्वन्धी च्वसु पिदंगु दु ।
सफू च्वयेगु बाहेक मय्जु ज्वालां नेपालभाषा विषय समितिया अध्यक्ष, पाटन संयुक्त क्याम्पसया उपप्रमुख, नेपालभाषा मिसा खलःया दुजः आदि जुयाः नेपालभाषाया ख्यलय् ज्या यानादीगु दुसा शिक्षा पुरस्कार, दीर्घ सेवा पदक, शिक्षा सम्मान आदि नं प्राप्त यानादीगु दु ।