दँय्दसं मोहनिबलय् इहि, बाः¥हा, कय्तापुजा, इहिपा, ज्याःजंक्व व थीथी धलं दनीबलय् व मेमेगु ज्याखँय् तःजिगु पुजा जुइ । उज्वःगु पुजाय् थीथी पुजाज्वलं स्वनाः पुज्यायेगु याइ ।थथे स्वनेगुज्या याये न्ह्यः पूजा याइगु थासय् स्यूचां बँ इलाः उकी द्यःने सरुवाजाकि तयाः स्वनेमाःगु थलबल ज्वलं दिकाः स्वनेगुु ज्या याइगु खः । थथे स्वनीगु ज्वलं थुकथं दु—
अन्ति– अय्लाः तइगु थल ।
कलश– नीलः दुगु लःथल । थुकी दाफ्वःस्वां कचा थुनातइ ।
कुलि– वा जायेकातःगु व जाकि जायेकातःगु निगः कुलि ।
क्वखा कापः, पसूका– ह्याउँगु व तुयुगु क्वखा दयेकेगु कापः व ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु उं छिनातःगु न्यातु निलातःगु का ।
खाय्कुलिं– धलिइ मी–चिकं ह्वानाः चि तयाः खाय् दयेकाः तइगु थल ।
खाय्पाः– खाय्कुलिंया द्यःने तइगु भुचा । थुकी छ्वय्ला वालाः तइ ।
गुंगूमकः– ल्हातिइ ज्वनेगु चु दुगु चिग्वःगु मकःचा । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकाः गुंगू तयाः द्यःयात कुँ थनेगु याइ ।
त्वाःदेवा, देवा– चिकं तयाः इताः च्याकेगु मत
थापिं– थ्वँ तइगु थल ।
न्हिथंया पुजाज्वलं– जाकि, सिन्हः, स्वां, ताय्, धुं धुपाँय्, इताः, जजंका, ग्वःजा, सिसाबुसा, मरिचरि …
माकःचा व द्वःसली– थुकी मोहनि फइगु खः । द्वःसलिखय् चिकं इलाः माकःचाय् भपुइकाः उकी खेलुइतालय् चिकं बुलाः चिकं दुगु माकःचाय् तयाः च्याकाः मोहनि सिन्हः फइगु खः ।
समय् बाता– थुकी समय्ज्वलं सकतां दइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तयेत दयेकातइगु निगः बिस्कंया थल ।
सुकुन्दा– द्यः पुज्यायेथाय् न्ह्यःने गणेद्यः दुगु चिकं तयाः इताः च्याकेगु थल ।

चा दाये पाले यानाः बुँ क्यब आदि थासय् पुसा पिनाः तरकारि सयेकी। जा बजि नयेत ल्वसाया रुपय् नइगु तरकारि थीथी कथंया दु। कचिकं नयेज्यूगु, बुकाः जक नयेमाःगु, कचिकं नं बुकाः नं नयेज्यूगु नं तरकारि दु। थथे नयेगु तरकारिइ गुगुं तरकारिया हः क्वतानाः नयेगु याइसा गुगुं तरकारि मानापं लिनाः नयेगु याइ। सि सयेकाः सि जक खानाः नइगु तरकारि नं दु। चाया तःलय् सि सइगु नं दु, द्यःने सइगु नं दु। स्वां थें ह्वयेकाः स्वांफ्वः जक नयेगु तरकारि नं दु।
बखत अनुसारं तरकारि पीगु याइ। बरखां जक ब्वलनीगु तरकारि नं दु। चिकुलां जक ब्वलनीगु नं दु। चिकुलां पीगु तरकारि बरखां पिनां बांलाइ मखु अथे हे बरखां पीगु चिकुलां पिनां बांलाइ मखु। चिकुलां पीबलय् चिकु सहः याये मफुगु तरकारि नं दु, बरखां तांन्वःगु व वा वइगु सहः याये मफयाः नायावनीगु भय दइगु तरकारि नं दु।
दक्वं तरकारि छगू हे कथं पीगु याइ मखु। गुगुं पुसा थःसालाः पीमाःगु दुसा गुगुं ह्वलाः पीमाःगु दइ। गुगुं पु हे तप्यंक पीगु याइसा गुगुं मा दयेकाः जक पीगु याइ। छकूचा थासय् हे यक्व पुसा वंक पीमाःगु तरकारि नं दु । छमा निमा जक प्यूसां तःकू थासय् न्यनाः मा झाङ्ग चिनाः जक सइगु तरकारि नं दु। थुकथं पीगु तरकारिया मा नं छगू हे कथंया जुइ मखु। लहरा वनाः गसि तया मबिलकि बांमलाइगु तरकारि नं दु। बँय् हे जक लहरा वनीगु नं दु। लहरा मवंसे सइगु तरकारि नं दु।
गुगुं तरकारि माथनय् हे पीगु याइ, गुगुं पौ (द्यागिं÷म्ह्की) दयेकाः जक पीगु याइ। पौ दयेकाः पीमाःगु तरकारि माथनय् पिनां बांलाइ मखु। माथनय् पीगु पती पिनाः नं बांलाइ मखु। लखं थनेबलय् नं यक्व लः माःगु नं दइ म्ह्व जक दयेवं गाःगु नं दइ।
तरकारियात साः तयेगु नं भिन्न भिन्नकथं तयेमाःगु दइ। द्यःने जक ह्वलाबीवं गाःगु नं दइ। प्वाकः म्हुयाः तयेमाःगु नं दइ। चा प्याःथाय् द्यःनेतुं जक प्वाकः म्हूसां गाइसा चा गंथाय् गाः वंकेमाली। तरकारि मायागु स्वरुपकथं साःया मात्रा तयेगु याइ। याकनं वइगुयात म्ह्व जक तःसां गाइ। झाङ्ग चिनाः तमा जुयाः ता ई तक च्वनीगु तरकारियात भचा अप्वः तये माली। किलं दुख बिल धाःसा ह्वखाति लः, सुर्ति फ्वयातःगु ति व सिमनौ तयेगु याइ।
अजःमू
उसुसे बास वइगु छता वाउँचा। हः ख्वला बां लुइ। हःया दं ताःहाकः जुइ। तरकारि दयेकाः नयेगु सिकं नचुक तानाः मसलाया रुपय् व सलादय् तयेगु याइ।

आलु
आलु छगू चाया तःलय् सइगु तरकारि खः। तःलय् कण्दमुल थें सइगु जूसां आलुयात कण्दमूलकथं कायेगु याना मतः। थ्व तुयूगु, ह्याउँगु व भत्तुआलु यानाः स्वंगू कथंया दइ। ह्याउँगुली नं ज्यापु आलु व यलय् आलु यानाः निथी दइ। यलय् आलुया मिखा गाः गाः वनी। थ्व बाहेकं न्हू दुहां वःगु थीथी कथंया आलुं यानाः आलु यक्व जात व ताजि दु।
आलु थज्याःगु हे चाय् पीमाः धयागु दइ मखु। अथे खःसां पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। चा नचुक दाये पाले यानाः पौ (म्हकी÷द्यागिं) दयेकाः आलु पीगु याइ। साः लानाः पौ दयेकातःगु जूसा साःया तःलय् थ्यंक क्वानाः पी। छमां मेगु मा म्हुकुछिति पाकी।
आलु पीत न्हापां आलुइ चुलि वयेकी। चुलि मदुगु पी मखु। पुसाया निंतिं आलु लीधुनेवं हे ल्ययाः छथाय् तयातइ। सुसुप्त अबस्था सिधयाः चुलि वइथे जुल धायेव तँचा तँचा यानाः टोकरिइ बाय् तखता दयेकाः तइ। थाय् दःसा बँय् हे नं सालुक हिलेगु याइ। चुलि पिहां वल धायेव पीमत्यःतले संकेगु याइ मखु।
स्वनिगलय् दँय् निकः आलु पीगु याइ। छकः याकनं लये ज्यूगु वा लयाः कौलापाखे पी। थुकियात बरखा आलु धाइ। बरखा आलु पीबलय् चा तसकं प्याःसा छह्राः जक बुँ पालाः नं पी। मेगु सिल्लां पीगु याइ। थुकियात हिउँदे आलु धाइ। पहाडी लागाय् चिल्लां जक पी। तांन्वःथाय् जूसा कौला कछलां हे पी। मा थ्वाकलं लात धायेव चा दायाः पौ छपतिं न्यंक क्वानाः घाँय् दःसा लिकाइ। तिक्वया चा इयाः ल्हुनाः प्वलय् चां भुनेगु याइ।
आलुयात साः भचा अप्वः माः। साः मगातकि मा बांलाक ब्वलने मफयाः म्ह्व जक आलु सइ। थुकियात न्हापा हे साः लानाः पौ दयेकाः नं पीगु याः। लिपा जक प्वाकः म्हुयाः नं तयेगु याः। कँसाः तइबलय् धाःसा साः लानाः हे पौ दयेकेगु याइ। चा गंक तयातइ मखु। गन धायेव लखं थनेगु याइ। ह्वपुक थनी मखु। तसकं गंसा बातिक्वं भचा अप्वः तइ। यक्व मगंसा तिक्वं जक स्वाकेगु याइ। यक्व चा गंथाय् जूसा पी धुनेवं हे नं भचा भचा लखं थनेगु याइ।
बरखा आलु सिल्लां लीगु याइ। हिउँदे आलु चौला बछलां जक ली। हिउँदे आलुया अनुपातय् बरखा आलु सइ मखु। याकनं पु गात धायेव ला झन म्ह्व जक सइ। आलु छगू लोकं ह्वाःगु नसा खः। थुकियात थीथी कथंया परिकार दयेकाः नयेगु याइ। छ्वंक्वाः दयेकेत आलु मदयेकं मगाः। सिथि नखःबलय् वःया लिसें आलुवः नं छुनाः नइ।

ककःचा
कैचा कैचा वःथें खनेदइगु छता तरकारि। लहरा वनाः सइ। तुयूगु व वाउँगु दइ। सवाः खाइसे जुइ। पुकाः, खुनाः व अचार दयेकाः नइ। थुकिं चिनिल्वय्यात वासःया ज्या बी।

काउलि
काउलि छगू स्वां थें ह्वयाः सइगु तरकारि खः। थुकिया उन तुयू रंगया जुइ। निलां वइगु स्वलां वइगु व प्यलां वइगु यानाः स्वंगू जातया दइ। थुकिया पुसा तूग्वः थें जुइ।
काउलि पीत न्हापां पु थसालेगु याइ। चमे वयाः निहः लुत धायेव प्यलांगु पाकाः जखदय् (कलमि) याइ। तिंहा पिहां वयाः बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। थ्व पीयंकीबलय् फयां फक्व ककिचां क्वानाः चा ग्वारा वयेक पुया यंकेगु याइ।
बगलं ज्याःगु बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं काउलि पीगु याइ। थ्व पीत चा नचुक दाये पाले यानाः पौ दयेकाः पी। जात अनुसारं फासला पाकी। निलां वइगु जातया फासला म्हुकुछिति जक पाकी। स्वला व प्यलां वइगु जातया फासला कुछिंनिसें कुत्यातक नं पाकी।
दिल्लाया बखतंनिसें काउलि पीगु सुरु याइ। निला व स्वलाया काउलि पाखा बाली पी। न्हापालाक काये दुगु कःनि मल्ता बाली कायेधुनेवं दिल्लापाखे निलां वइगु पी। भचा लिपा कायेगु बाली कायेधुनेव गुंलापाखे स्वलां वइगु पी। न्हापालाक वा लयेदुथाय् नं स्वलाया काउलि पीगु याइ। प्यलाया काउलि पीत वा लयाः कौला कछलापाखे पीगु याइ।
काउलियात साः भचा अप्वः माः। थुकियात क्व वयेकातःगु साः (रसायनिकसाः वयेन्ह्यः) तयेगु याइ। माया जःखः प्वाकः म्हुयाः तइ। छक्वलं गाक नं तयेगु याइ। भचा भचा यानाः छवाःति पाक निखें म्हुयाः नं तयेगु याइ। घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं पुइ। मा भ्वंगाचा चिन धायेव तिक्वया चा इयाः पती भुनाः ल्हुनाबी।
काउलि पी धुनेवं प्वाकःपतिं लः बीगु याइ। चा प्याःथाय् जूसा न्हिं छकःया ल्याखं छन्हु निन्हु जक बी। मप्याःथाय् जुल धायेव हा मकाःतले बीगु याइ। चा गंकातइ मखु। छकःपतिं लखं थनेगु याइ। ह्वपुक धाःसा थनी मखु। हा प्याः ज्वलं जक थनी। जा बजि नयेबलय् काउलि तरकारि दयेकाः नयेगु याइ। भ्वका भ्वजनबलय् काउलियात नं छता घासा कथं तइ। बाभू जक वंक मनाः अचार दयेकाः नं नइ। काउलि हःया गुन्द्रु फी। ह्वयेकाः छाकातःगु काउलिया नं गुन्द्रु फीगु याइ।

कुरिल
क्यातुगु दं नयेगु छता तरकारि। चाया तःलय् च्वंगु हां च्वः जायावइ। क्यातुबलय् कयाः तरकारि नयेगु याइ। छात धायेव मा छाइ। माय् हः नचुसे च्वनी।

कःछे
कय्गूमाय् सइगु धे। गसि वनाः मा ब्वलनाः स्वां ह्वयाः सइ। तग्वः कय्गू, चिग्वः कय्गू व मतरकय्गुलिइ कःछे धे सइ। ग्वः पोष्ट मजूनिगुयात न्हाय्कंधे धाइ। छधेय् स्वंगलंनिसें न्हय्गः तकं दइ। कचिकं नं नयेगु याइ, मेमेगु परिकारय् ल्वाकछ्यानाः नं नइ। सिसाबुसा ह्वलेत व श्राद्ध भ्वजय् सिसाबुसा तयेत चिग्वः कय्गू तयेगु याइ। पुजाभलय् व पस्ताः भ्वजय् सिसाबुसा यायेत मतर कय्गू व तग्वः कय्गू तयेगु याइ।

ख्वःचासिमि
थीथी कथंया सिमिया जात मध्यय् ख्वःचा सिमि नं छगू सिमिया जात खः। थुगु जातया सिमि लहरा वनाः सइ। धे तधेगु व चिधेगु यानाः निगू कथंया दइ। चिधेगुया मा यक्व झाङ्ग चिनी मखु, तधेगु पति यक्व झाङ्ग चिनी। तधेगुली सि सइगु भचा लिपा व चिधेगुली भचा याकनं जुइ। थुकिया पु भचा ग्वलाः थें जुइ। पाकय् जुइ गाये धुंकूगु पुइ मिखायाथाय् लिक छचाःलिं तुइक घेरा दइ। स्वयेबलय् बुत्ता तयाः बांलाकातःगु थें च्वनी। थुकिया पु सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ।
ख्वःचा सिमिं चिकु सहः याये मफु। अथे जुयाः चिल्लां भूमि क्वात धायेव जक पीगु याइ। थ्व पीबलय् तप्यंक ग्वलंग्वः चाय् ल्हाकाः नं पीगु याइ अलग्ग छथाय् मा थःसालाः नं पीगु याइ। यक्व मा म्वाःलीगुलिंं चिकुलाया बखतय् हे थःसालाः यता लिक्क तयाः नं मा ब्वलंकेगु याइ। थज्याःगु हे चाय् ख्वःचासिमि पीमाः धयागु मदु। न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं थ्व ब्वलनी। लः धाःसा यक्व मज्यू। वा वःगु लखं हे गाइ। थुकिया हा यक्व बल्लानाः तपु नं जुइ। उखें थुखें साः नं मालाः नइ। अथे जुयाः थुकियात साः यक्व तये मज्यू। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वायां ल्वायां थहां वइगु व झाङ्ग तझाङ्ग जुयाः सि सइगु लिपालाइ।
ख्वःचासिमि झाङ्ग चिनाः यक्व थासय् न्यनावनी। थुकियात गसि तइबलय् हाकःलाक तयेगु याइ। गसि मतसे झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः नं सयेकेगु याइ। मा ब्वलना वःलिसे माय् गौपतिं च्वः जायाः हः लुयावइ। हः पानबुत्ता लुइ। जवं खवं निहः व दथुइ छहः दयाः स्वहः दइ। स्वहःया पुचः नं पानबुत्ता थें हे खनेदइ। ब्वलने गाःगु माय् हः वइथाय् कापिं हःया लिसें च्वः नं जायाः च्वःया गतिइ हःया लिसें सि सइगु तिकःया नं विकास जुयावइ। तिकः ताःहाकः जुइ। तिकःया च्वय्पाखे झ्वाः चिंक बुँ दयावइ। बुँ ब्वलने गात धायेव मुखू ब्यनाः स्वां ह्वइ। स्वां रङ्गीचङ्गी खनेदइ। पिनाः स्वला स्वलात्यां जक सि सइ। सि सल धायेव लत्या निला तक सःगु सलं जुइ। क्यातुगु ख्वःचासिमि तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ धुंकाः बूबःया रुपय् नं नयेगु याइ।
नेवाःतय् संस्कृतिइ ख्वःचासिमियात नं दुथ्याका तःगु दु। स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यः पुजा यानाः द्यइत भ्वय्ब्व छायेगुली मेमेगु घासाताया लिसें ख्वःचासिमि छता नं तयेगु याइ। अथे जुयाः थुकियात लक्ष्मी सिमि धकाः नं धायेगु याः।

गाजर
चाया तःलय् सइगु म्हासुगु लैं। हः धन्या थें च्वनाः चिबाला जुयाः किचाकिचा जुइ। कचिकं नइ। भ्वय्् व पुजाभलय् सिसाबुसाया रुपय् नं ज्या कायेगु याइ।

गोलभेरा
तरकारि, अचार, सलाद व कचिकं नं नयेज्यूगु छता तरकारि। तग्वःगु, चिग्वःगु, ग्वल्लाःगु व खेँय् बांलूगु आदि यक्व जातया दइ। वाउँबलय्सिकं पाकय् जुइकाः नयेगु याइ।

घ्यःसिमि
घ्यःसिमि धेया दुने पिलि मदइगु छगू जातया सिमि खः। थ्व लहरा वनाः सइ। ग्वलाःगु व भचा पति चिंथें जूगु यानाः निगू कथंया दइ। थुकिया पु सीसे ह्यंगले चिनी। लहरा मवंसे सइगु न्हू दुहां वःगु घ्यःसिमि नं दु। लहरा वंगुली सिकं लहरा मवंगुली म्ह्व जक सिमि सइ।
घ्यःसिमि पीत पौ दयेकाः पीगु याइ। पु गाना च्वंतले पी मखु। पु गाःगु दितकि पीगु याइ। थ्व पीत न्हापा हे थसालाः पु गातले खः दयेकाः त्वपुयाः मा दयेका तयेगु नं याइ। लिपा जक तप्यंक पु हे नं पीगु याः। थसालाः पीगुली भचा याकनं सयेगु याइ। पु पीगुली भचा लिपा लाइ। पु पीबलय् छगः छगः जक पी मखु प्वाकलं निगः निगः पीगु याइ। छमां मेगु मा छगूत्या फुट पाकी।
फिसलं ज्यानाः छ्वासुसे च्वंगु चा घ्यःसिमियात मज्यू। थज्याःथाय् तःनायू जुइ मखु। अथे जुयाः क्वातुक हा काये मफयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थुकियात पँचां ज्यानाः तःनायूगु चाबुँ बांलाइ। थज्याःथाय् सल्लफल्लं ब्वलनाः सि नं यक्व सइ।
घ्यःसिमियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा जक तयाबीवं गाइ। बःचामा जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तयेगु याइ। लः नं यक्व मज्यू। प्याःथाय् जूसा चा प्याःगुलिं हे गाइ। तसकं हे चा गंसा भचा भचा लः बीगु याइ।
मा बःचामा जुल धायेव तिक्वया चा इयाः ल्हुनाबी। घाँय् दःसा ल्हुइ न्ह्यः हे पुइ। ब्वलनाः च्वः वल धायेव गसि तयाबी। निपौया गसि ल्वाकाः बेसाः तयाः नुनं हिनाः बल्लाक ची। च्वः ब्वलना वःलिसे हः जाया वइ। हःया कापिइ बुँ ज्वनावःगु तिकः वयाः सि सइ।
घ्यःसिमि क्यातुसे च्वनी। थ्व पुकाः तरकारि दयेकाः नइ। वाउँ म्हुकनय् नं चिचीचाकू यानाः ल्वाकछ्यायेगु याइ।

चसू
पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु छता वाउँचा। भचा उसु सवाः वइ। हः किचाकिचा जुयाः चिबाला जुइ। स्याःथाय् लेप तइबलय् थुकिया पु नं निनाः ल्वाकछ्यात धायेव लेपं क्वातुक ज्वनी।

च्वलःचा
च्वलःचा छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया हः लाभाया हः थें च्वनाः बालाचा जुइ। यक्व तबाला जुइमखु। बांलाःगुली छलांगु बाला तक जुइ। दं यक्व ताहाकः जुइमखु। ख्वातुक हः दइ। मू च्वतं हः जाया वयाच्वनी।
तःगू जातया च्वलःचा मदु छगू हे जातया जक जुइ। हः तहः व चिहः जुइगु थाय् अनुसारं व सालं यानाः पाइ। छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। हाय् चिकीचाग्वःगु प्याज थें ज्याःगु सकिग्वः दइ। थ्व दयेकेत पुसा थसालाः दयेकी मखु। थ्वाकलय् पुइँ न्हायाः दयेकेगु याइ। थ्व पीत थबलय् अबलय् धयाच्वने म्वाः। शुद्ध चिकुलां बाहेक न्ह्याबलय् प्यूसां जिउ। अथे खःसां चिल्ला चौलापाखे पीबलय् याकनं हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। पिनाः निन्हु स्वन्हुतक चा प्याकातल धायेव हा कयाः म्वानावइ। चिकुला ज्वःछि च्वलःचा कय् कुनाच्वनी। बांलाक सप्रे जुइ मखु। ता थिना वःलिसे बांलाना वइ।
ध्वप दाः थें जुयाः तसकं न्हसि जूथाय् च्वलःचा पी मज्यू। लः मुनीथाय् नं पी मखु। चा तारातारां गंथाय् नं पु बांलाक ब्वलने मफयाः सिंकुति जुयाच्वनी। थ्व पीत तः नाइयाः सालं बूगु चाय् झ्वः झ्वः लाकाः पीगु याइ। छपतिइ निचु नं पीगु याइ। छमांं मेगु मा क्वलाछिति पाकी। लः मथाःथाय् भचा भचा वा वयाच्वनीबलय् याकनं ब्वलनी। थ्वाकः नं लाइ।
च्वलःचित क्ववयेका तःगु साः तयेगु याइ। साः तयेबलय् प्वाकः म्हुयाः तइ। छकलं मगाःसा निखें म्हुयाः निकः यानाः नं तयेगु याइ।
थ्व तरकारि नयेबलय् भचा भचा लाभा सवाः वइ। लाभा थें वालाः घासा यानाः नइ मखु। अथे नयेबलय् साइ नं मखु। चिचीचाकू यानाः तानाः आलुकेँय् ल्वाक–छ्यानाः नं च्वलःचा नयेगु याः। चि मसला तयाः तरकारि दयेकाः नं नइ। नचुक तानाः चुंला ल्वाकछ्यानाः नं नयेगु याइ। च्वलःचा नयेत मा लयाः कायेगु याइ। थ्व लइबलय् चाया च्वसं लयाकाइ। लयाथाय् छन्हु निन्हु हे च्वः जायावःगु खनेदइ। ता थिनावः लिसे बांलाना वइ।

छाःकीसिमि
सिमिया प्रजातिइ छाःकीसिमि छता नं दुथ्याना च्वंगु बनस्पति ख। थ्व लहरा वनाः तःझांङ्ग जुयाः सि सइ। थुकियात गसी गयेकेगु सिकं झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः सयेकेगु याइ। पःखाः आदि थासय् जक गयेकाः नं सयेकेगु याइ।
छाःकीसिमिया पु÷ग्वः हाकुगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दु। तुयूगुली नं तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। तग्वःगुया धे भचा तधे व चिग्वःगुया धे भचा चिधे जुइ।
पु गाःगु लनाः भूमि क्वात धायेव छाःकीसिमि पीगु याइ। बुयाः च्वः थहां वइबलय् भचा सित्यांचा खनेदइ। हा उखें थुखें न्यनावंलिसे च्वः व दं बांलानाः ब्वलना वइ। बल्लाःगु माय् गौपतिं हः जायावइ। हरेक गती निखे निहः व च्वय् छहः यानाः स्वहः दइ। हःया स्वरुप पानबुत्ता बां वयाः भचा हाकःचा जुइ।
थज्याःगु हे चाय् छाःकीसिमि पीमाः धयागु मदु। थ्व न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं हा न्यनाः ब्वलने फु। लः मुनीथाय् बांलाक ब्वलने फइमखु। थथ्याःथाय् थासय् पिनाः बुँया सिथय् वाः पेनेथें यानाः झाःसिमाय् गसि गयेकाः फसं ह्वानाः मा ब्वलने छिंंकथं पीगु याइ। थज्याःथाय् छमा हे यक्व झाङ्ग चिनाः सि नं ज्वाँय् ज्वाँय् सइ।
छाःकीसिमियात साः यक्व तइ मखु। भचा भचा जक तयाबी। उखें थुखें न्यनावनीगु हां थुकियात साःया आपुर्ति याइ। साः अप्वः जुल धायेव मा जक झाङ्ग चिनाः सि सइगु लिपा लाइ।
ब्वलने गानाः छिपय् जुल धायेव हःया कापिं च्वःया लिसें सि सइगु तिकः ब्वलना वइ। तिकखय् झ्वाः चिंक सि सइगु बुँ ज्वनावइ। बुँ ह्वइबलय् बुँया दुने दथुइ कनाच्वंगु मिखा थें च्वंक हाकुक बुत्ता छकूचा दइ। सि झ्वाःचिंक सइ। छझ्वाकलय् भिंmन्याधे तक नं दइ। बःचाधे जुसेंनिसें धेय् चिचीचा हाकःगु चिम्सँ दइ। तःधे जुल धायेव हाइ। छिपय् जुइगात धायेव धेया उन हाकुइ। गंगुया ख्वला तसकं छाइ।
छाःकीसिमियात आयुर्बेदिक वासःया रुपय् छ्यलेगु याइ। नयागु पचय् मजुयाः झारा जुइबलय् छाकीसिमि निगः प्यंगःति सियाः बाय् मनाः नयाबिल धायेव झारा जूगु लनावनी। प्वाः गरबर जुइबलय् सियागु छाकीसिमि नचुक निनाः पाचः थें यानाः नं नयेगु याइ। चिचीधेगु अबस्थाय् क्यातुया च्वनीबलय् थुकिया तरकारि दयेकाः नं नयेगु याइ। नये यल धकाः यक्व धाःसा नये मज्यू। भचा अप्वः नल धायेव थुकिं काये यः।

छाःचा
मसला जातया छता तरकारि। चिहःगु प्याजया हः थें जुयाः दुने फुस्कुलु जुइ। वाउँबलय् नं गंकाः नं नयेगु याइ। मुकं थ्व जक नयेगु याइ मखु। मसलाया रुपय् मेमेगु परिकारय् तयेगु याइ। तायेबलय् व छ्यायेबलय् उसुक बास वइ। छिपय् जुल धायेव हाय् ग्वः खानावइ। ग्वःयात गंक पानाः सुरक्षित यानातइ। गंगु छाःचा छ्यानाः चिकनय् क्वयेकाः नं झ्वाँय् याइ। लायागु परिकारय् छाःचा मसला दत धायेव सवाः
हे साइ।

झेकूचा
झेकुचा छगू मसला नं याये ज्यूगु व तरकारि नं नये ज्यूगु बनस्पति खः। थुकिया हः छाःचिया हः थें त्याचिंक ग्वलानाः दुने खालि जुयाः हाकः लाःगु जुइ। यक्व तत्याः व ताःहाकः जुइ मखु। छ्वालि बःपु व म्हुकुछि हाकः तक जुइ।
तःगू जातया झेकूचा मदु। दक्वं छगू हे जातया जक जुइ। थुकिया मा दयेकेत पुसा थःसालाः नं दयेकू, पुँइ न्हायाः नं दयेकेगु याइ। पु थःसालाः दयेकेत चिल्ला चौलापाखे थःसालेगु याइ। बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। मा ब्वलनाः तमा जुया वःलिसे प्वलय् चिचीचा ग्वःगु प्याज थें ज्याःगु ग्वःया बिकास जुयाः थ्वाकः लानावइ। थथे बिकास जुयाः थ्वाकः लानावःगु मां कौला कछलापाखे पुँइ न्हायाः मा दयेकी।
न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं झेकूचा पीगु याइ। तसकं न्हसि जुयाः तःनायू थाय् झेकुचा पीगु याइ मखु। यता लीथाय् बांलाइ। थुकिं यक्व लः सहः याये मफु। लः अप्वः जुल धायेव हा चनाः ग्वः नापं ध्वगिना वनेयः। अथे जुयाः झेकूचा पीत लः मथाइथाय् पीगु याइ।
झेकूचा छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। गुलि गुलि मा ब्वलन उलि उलि हा नं यक्व दयाः धी जुयाः जं चिनी। अथे जुल धायेव न्हूगु हा विकास जुयाः साः नयेत अबरोध जुयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थथे मजुइकेत दँय् छकः बाय् छलि अतः कछला थिंलापाखे लिनाः अप्वःगु हा चानाः हानं पीगु याइ। थ्व पीथाय् मेगु छुं नं पीगु याइ मखु। तमा जुल धायेव चायागु सतह द्यःनेलाक लयाः काइ। निभालय् मपासे किचलय् हिलाः गंकेगु याइ। स्ववाः प्यवाःया दुने हानं च्वः जायावइ। तछला दिल्लापाखे दाहा थहां वयाः बुँ ह्वयाः पु सइ। बुँ ह्याउँसे वँचुसे च्वनाः छिरेबिरे खनेदइ। चु ताःहाकः जुइ। थ्वयाः फुलदानी नं तयातयेगु याइ।
झेकूचित थज्याःगु हे साः माः धयागु मदु। थुकियात क्ववयेका तःगु साः नचुकाः तयेगु याइ। साः बरोबर तयाबीगु याइ। साः मगात धायेव पु चिचीचा पु जुयाः याकनं छाख्वाः वइ। नयेबलय् नं सु नये थें जुइ। सुकू यायेबलय् नं संगु थें चिचीचा पु जुइ। क्वयेकेबलय् नं यक्व तःसां खने मदइ।
झेकूचा वाउँबलय् तरकारि दयेकाः व गंकाः क्वयेकाः नयेगु याइ। माय्केँय् झेकूचा क्वयेकेगु याइ। भुति कय्गू आदि बूबः घासा दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकल धायेव बूबःया सवाः हे साइख्वाः वइ। पाउँक्वाः दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकेगु याइ।

तुकं
तुकं छगू वाउँबलय् तरकारि नयेज्यूगु वाउँचा खः। कँतू व मरय्तू यानाः थ्व निगू कथंया दइ। हः ततःहः जुयाः पु तपुगु कँतूयात द्वाःतुकं व कँख्वतय् ह्वलातःगु दं हेंगलय् चिनाः पु तपुगु तुकंयात ह्याउँदं तुकं नं धाइ। थज्याःगु तुकंया सवाः माकुसे च्वनी। मरय्तूयात बरखातुकं नं धाइ। हः ततःहः जुयाः दं नं तपु जुइगु छथी तुकं नं दु। थुकियात तुकं जक मधासे छ्वय्संतुकं धायेगु याः।
तुकंया पुयात तू धाइ। भूमि ख्वाउँगु बखत जुल धायेव कँतू ह्वलेगु याइ। थ्व पीत पुसा थसाला च्वनी मखु। तूग्वः हे सालुक ह्वलेगु याइ। चा तफिक ल्हाइ मखु। ह्वलाः द्यःने भचा पारापारा जक दायाबी। ता थीबलय् जूसा ह्वलाः स्वन्हु प्यन्हुं बुइ, ख्वाउँबलय् जूसा खुन्हु न्हय्न्हुं जक बुइ। खुवाः निसें च्यावाः दतकि नयेजी। चमे लुयाः थहां वल धायेव दंया बिकास जुइ। गुलि गुलि दंया बिकास जुल उलि उलि मा तमा जुयावइ। यक्व ताथीगु व यक्व वा वइच्वनीगु बखत चिल्लानिसें दिल्लातक तुकं ह्वलेगु याइ मखु। थुगु बखतय् ह्वलीगु तुकं निसुसे च्वनाः लखं नः थें निभालं पू थें जुइ। वा वयेगु म्ह्व जुइवं मरय्तू ह्वलेगु याइ। थ्व बखतय् ह्वलाः स्ववाः निसें प्यवाःया दुने तुकं नयेजी। थारा थारां गंगु चाय् बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं तुकं ह्वलेगु याइ। तः नायूथाय् जुल धायेव सल्ल फल्लं ब्वलनाः बांलाना वइ। निभालं मखःथाय् ह्वलातःगु तुकं जुल धायेव निसुसे च्वनाः सवाः नं न्यालुसे च्वनी।
तुकंयात साः यक्व म्वाः। भचा भचा तयाबीगु याइ। साः ह्वलाः तइ। ततःकू जूसा तुकं ह्वले न्ह्यः तइ। नचुसा बुइ धुंकाः जक नं तयेगु याइ। कँख्वतय् ह्वलीगु तुकंयात साः तयाबीगु याइ मखु।
नेवाःतय् संस्कृतिइ प्यता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजंनिसें चौरासि ब्यञ्जन ताःलाकाः ब्वयेमाःगु भ्वजय् तुकं घासाता कथं तयेगु याइ। भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् हे तुकं घासा तइ (भ्वय् क्वचायेकेत जक तइपिं नं दु)। गुथि भ्वय्या कचा गुथिकथं तुकंकाकु गुथि न्यायेकी बलय् तुकंचिया घासायात मूघासा कथं कायेगु याइ। थुबलय् माकुग्वारा धकाः मुस्याचुं नं वालेगु व खायू ग्वारा धकाः मीचुं नं वालाः तुकं घासा दयेकेगु याइ। पस्ताः भ्वय्बलय् जुगाब्वय् घासाता ब्वइगुली तुकंघासा छता नं तइ। तुकं वाउँबलय् तरकारि व वालाः नयेगु याइ। माः हनाः सुखू गंक पानाः लिपा नयेत नं तयातइ।
इताः बुलेत तूचिकनं बुली। सुकुन्दा च्याकेत तूचिकं हे तयाः च्याकी। म्ह स्याइबलय् व मचाबूपिन्त तूचिकनं हे बुकेगु याइ। नकतिनि बूपिं मस्तय्त फुंगा तयेकेत तू तयाः फुंगा सुयातइ। थज्याःगु फुंगा तयेकाः मचाया छ्यंया बान्कि मिलय् यायेगु याइ।
तुकंया बुँ म्हासुसे च्वनी। थुकियात लुँबुँ धायेगु चलन दु। पाहांचःह्रेबलय् लुकुमहाद्यःयात पाछैबुँया लिसें तुकंबुँ व लैंबुँ नं तयाः लुँबुँ वहःबुं कुइकेगु याइ।

तुसि
कचिकं व अचार नयेगु छता तरकारि। कचिकं नइबलय् जीची थुनाः नइ। अचार नइबलय् चिचीचा कुइक तानाः मसला चि व पाउँनं वालाः नयेगु याइ। थुकिया मा लहरा वनी। गसि तया ब्यूसा गसि कयाः वनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनेगु याइ। तुसि तरकारि जक मखु, सिसाबुसा नं खः। पुजाभलय् चिचीचा कुइक तानाः सिसाबुसाया रुपय् नं तइ। भ्वय्बलय् धौ तये क्वचायेकाः सिसाबुसा तइबलय् तुसियात नं सिसाबुसाया रुपय् तयेगु संस्कृति दु।

धन्या
धन्या छगू मसलाया रुपय् म्हसीका दुगु वाउँचा खः। थ्व ह्वासा ह्वासां बास वइ। थुकिया हः चाकु चाकु लाइ। मा तमा जुइ मखु। थ्वाकः लानावइ। थ्वाकः लायेगात धायेव दुकु थहां वयाः पु सइ। दुकुइ वइगुु हः नचुसे चिचीचा बाला जुइ। धनिया पुयात ग्वःसं धाइ। थ्व ग्वग्वलाइ। छगः ग्वःसँलय् स्वपु प्यपु पुसा दइ।धनिया पीगु सिकं ह्वलाः चां ल्हाकेगु याइ। थ्व ह्वलेगु बखत कछला थिंलां याइ। थुबलय् बाहेक मेमेबलय् नं ह्वलेगु याइ। ह्वलेन्ह्यः घिरिघिरि यानाः ग्वः छुतय् यायेगु याइ।
थज्याःगु हे चाय् धनिया पीमाः धयागु मदु। तः नायूगु न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं ज्यू। पौ दयेकाः ह्वलेगु याइ। लाभा प्याज पी थें सिथय् सिथय् नं ह्वली। निभाः मदुथाय् सिकं यताय् धनिया बांलाइ। सवालय् नं तिखर जुइ। निभालं मखःथाय्यागु निसुसे च्वनाः न्यालु पहः वइ। धनियायात लः यक्व मज्यू। यक्व वा वइच्वनीगु नं थुकिं सहः याये मफु। वा यक्व वइगु बखत दिल्ला गुंला निला धनिया बांलाके थाकुइ। यक्व वां दाल धायेव तमा जुइ धुंंकूगु जूसां हे नायावने यः। अथे खःसां थथः धायेक चा गंका तयेगु याइ मखु। थुकियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा दयेव हे गाः। तःलय् हे तयेमाः धयागु नं मदु। मा बुयाः बःचा मा जुइकाः द्यःने सालुक हायाब्यूसां ज्यू।
नसाया पाख बांलाकेगु व साकेत धनियायागु तःधंगु भूमिका दइ। वाउँगु धनिया नचुक निनाः अचार नयेगु याइ। सलाद, लैं अचार, काउलि, गोलभेरा तरकारि साकेत धनिया नचुक तानाः तयेगु याइ। धनिया पु नचुक चुं ल्हुयाः मसलाया रुपय् तइ। जीचुं ल्हुइबलय् जीलय् ल्वाकछ्यायेगु नं याः। धनिया ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु जीचुंया सवाः हे पाइ।
पलः
पलः छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया तरकारि नयेत दायेकाः बाय् खुनाः दयेकाच्वने म्वाः। यच्चुक सिलाः चिकनय् झ्वाँय् यानाः चि मसला तयाः बुकाः नयेगु याइ। पलः तरकारि दयेकीबलय् चसू मिचः ल्वाकछ्यानाः नं दयेकेगु याः। थुकिया हः सिमाहः बां वयाः चु भचा ताःहाकः जुइ।
यलपलः व ज्यापुपलः यानाः निगू जातया पलः दयेगु याः। यलपलःयात यलय् पलः नं धायेगु याः। यलपलःया हः भचा वाउँसे भुयूनयाः सालुइ। हः यक्व वइ मखु। प्यवाः न्यावाः दतकि हे ब्वलनाः दं थहां वयाः बुँ ज्वनावइ। सवाः भचा न्यालु पहः वइ। ज्यापुपलःया हः हाकु वाउँ रंगया जुइ, भचा ख्वातु खनेदइ। दं याकनं थहां वइ मखु। फ्यतुनाः थ्वाकः लानाच्वनी। यलपलःया सिकं भचा लिबाक्क जक ब्वलनी। सवाः तिखर जुइ।
सवाः मयःपिन्त चा सवाः वः थें जुइ। हः गाक्क वये धुंकाः जक दं थहां वयाः दनावइ। चां ल्हाःगु पलःया हा पुचा लानाः ह्याउँसे च्वनी। च्वकापाखे छुँया न्हिप्यं थें चिपु जुयाः च्वामुसे च्वनी। थुकी मेगु यक्व संगुहा दइ।
पलखय् दुच्वतं दं थहां वइ। छिपय् जुयावःलिसे हःया कापिं बुँ व च्वः जायावइ। च्वः तःहाकः जुलकि उकी बुँ व च्वः दयावइ। बुँ वःसां स्वां वइ मखु। बुँइ चिम्सँ थें ज्याःगु केस वाल्ल दइ। थुकिं हे पराग सेचन जुयाः छगू बुँइ स्वपु प्यपु पु सइ। सँ मदुगुली पु सइ मखु। पुसाय् कं थें च्वामुक दुगु ख्वलां छबलं भुनाच्वनी। छगू बुँइ ग्वःगः पु दइ वःगू हे कं थें च्वामुक दइ। पुसा पाकय् जुल धयेव कं छाइ। गन धायेव स्वय्पियाः लिकाइ। पुसा पीत घिरि घरि यानाः पु छुतय् यानाः पी।
पलः ह्वलाः पीगु याइ। पौ भचा तपौ यानाः सालुक ह्वलाः पु खने मदयेक चां ल्हाइ। पलः चिकुलाया बखतय् पीगु याइ। थुकिं लः व तांन्वः सहः याये मफु। यक्व ता थित धायेव याकनं छाइ। लः यक्व जुल धायेव नं नायावनी। फिसलं ज्याःगु व छाःगु थ्यंक चाय् पलः बांलाइ मखु। नेवाः संस्कृतिइ घ्यःचाकु संलूबलय् माय्केँय् तरुल ल्वाकछ्यानाः पलः तरकारि दयेकाः नइ।
माघ महिनां नादि खुसिइ माधवनाराणया धलं दनाच्वंपिन्त पलः तरकारि नकः वनेगु याइ। सिरादान बीबलय् जाकि बजि व माय् मूया लिसें वाउँचिया रुपय् म्हूचिना तःगु पलः नं तयाबीगु याइ।

पाछै
हः ततःहः जुइगु छता वाउँचा। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। नयेत क्वतानाः काइ। थुकी पःका सइ। पःकां चिकं दयेकेगु याइ। थुकिया चिकं उसुसे च्वनी। सनांघासा फीत नं पःकाचुनं वाली।

प्याज
मसला व केँ नितां यायेज्यूगु छता तरकारि। वाउँनिबलय् मानापं केँ वा तरकारि दयेकाः नइ। छानावःलिसे हाय् ग्वः खानावइ, मा सुकूचिनाः गनावनी। तुयू, ह्याउँगु व म्हासुगु दइ। तायेबलय् उसुक पालुक बास वइ। बास तच्वः जुल धायेव मिखां ख्वबि हे नं वइ। तानाखतं लखय् तल धायेव बास म्ह्व जुइ। चिचीकुइक तानाः मसलाया रुपय् ज्या कायेत न्हापां थ्व निं चिकनय् सी। सुकूचिंगु प्याजमायागु गुन्द्रु दयेकेत नं ज्या कायेगु याइ।

प्वलःचा
लहरा वनीगु छता तरकारि। खः ग्वयाः गसि तयाबीगु याइ। थुकी सइगु सि ताःहाकः जुइ। वाउँबलय् तरकारि दयेकाः नइ। छात धायेव नयेजी मखु, दुने जालि दइ।

प्वात्या
हः नं ग्वः नं नयेजिउगु छता तरकारि। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। तुयूगु व ह्याउँगु यानाः निथी दइ। चीमाबलय् साकिचा यानाः नइ। थुकियात सलगम नं धाइ।
फकं
कं परिवारय् दुने लाःगु फकं वाउँचाकथं म्हसीका दुगु बनस्पति खः। थुकिया दँनय् कुसा थें ज्याःगु तहःगु हः व हाय् सकि सयेगु याइ। फकंया जातय् सादा फकं बाहेक ह्याउँफकं, दुरुफकं, गनेफकं व गुँफकंं दइ। गनेफकं नइ मखु। गुँफकं नं नये ज्यूगु व नये मज्यूगु दइ। अथे जुयाः गुँफकं नं नयेगु याइ मखु। चिकुला फुनाः भूमि क्वाना वलकि चिल्लां फकं पीगु याइ। बःचा बःचा ग्वःगु सकि पिनाः फकं दयेकी। चा नचुकाः पुवादे पौ थें यानाः नं पीगु याः। आलुपौ थें दयेकाः नं पी। चीमाबलय् नयेगु जूसा ख्वातुक पी। तमा यायेत जूसा भचा तापाक पी। निभालं खःथाय् फकं पीगु याइ। मखःथाय् फकं बांलाइ मखु। थज्याःथाय्या फकं ह्याउँसे च्वनाः सवाः नं न्यालुइ।
फकं पीत थज्याःगु हे चा माः धयागु मदु। तसकं छाःगु चाय् व लः मुनीथाय् फकं पी मखु। यक्व न्हसिथाय् थ्व उलि बांलाक ब्वलनी मखु। तः नाइयाः द्यःनेया सतह छ्वासुथाय् बांलाक ब्वलनी। थुकियात लः यक्व म्वाः। भचा भचा प्याःगु व वा वइगु लखं हे गाइ। फकंया हा क्वतां मवंसे जःखः न्यनावनेगु याइ। थुकिया हा ततःपु जुयाः चाय् बल्लाक हा कयाच्वनी। अथे जुयाः फकंमा यक्व फय् वःसां काचाक्क ग्वतुली मखु। फकंयात चासाः व क्व वयेक त्यनातःगु कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। थज्याःगु सालं बांलाक ब्वलनीगु जक मखु नये बलय् सवाः नं साइ।
फकं नयेत मा छमां लिनाः नंं कायेगु याइ। गाभा जक लिकयाः नं नयेगु याः। हः जक क्वतानाः पिलि तुनाः केँ दयेकाः नं नयेगु याइ। हः क्वतानाः कायेबलय् मा हे मदयेका छ्वयेमाली मखु। ताउत तक कयाच्वने दइ। मा लीबलय् छक्वलं हे फुइ। हः लिकायेबलय् प्वलय् ख्वं मल्यंक चहिकाः कायेमाः। ख्वं ल्यन धायेव ल्यंगु ख्वं नायाः मानापं नायेकेयः। थुकिया दं नलु कियाः व हः किचलय् पानाः गुनूचा व स्वकंचा यानाः केँ नयेगु याइ। दुरुफकंं केँ खुनाः नयेगुया सिकं सनांघासा दयेकाः नयेगु याइ।
ह्याउँफकं नयेबलय् कथु उलु उलु जुयाः चासुइ यः। अथे जुयाः थ्व नयेत पाउँ ल्वाकछयानाः नयेगु याइ। थज्याःगु फकनं अप्वः धया थें गुनूचा व स्वकंचा दयेकेगु याइ। नेवाः संस्कृतिइ फकंयात नं
छ्यलातःगु दु। सकिमिला पुन्हिबलय् चाकुहिया लिसें सकि नं मनाः नइ। चथाःबलय् बहनी तिमिलाद्यःयात पुजा याइबलय् पल्लप्तेया पलेसा फकंहःयात नं तयेगु याः। वथं गयाः फोहर जुयाच्वनीगु धातुया द्यः स्वकंचा दायेकाः सिलेगु याइ। पञ्चदानया बखतय् घासाता फिनाः नइ। श्रावण महिनाय् फकं नल धायेवं जिवय् उर्जा अप्वः दयावइ धयागु लोक मान्यता तइ।

फसि
घासाताया रुपय् नं छ्यलीगु छता तरकारि। लहरा वनी, च्वः यक्व वइ। फसि मसःनिबलय् च्वः ध्यनाः नं नइ। फसि ग्वारा ग्वारा जुइ। क्यातुबलय् नं छाकाः नं नयेगु याइ। छाःगु फसिया ख्वला छाइ। नयेत ख्वला स्वःस्वः याइ। दुने पु दइ। पय्नंबिया भ्वय् व श्राद्धया प्रसाद नकीबलय् फसिघासा छता नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् फसियागु खय्पि चय्पि दयेकी। सब्जं ब्वय् झंगःचा फसिइ तीगु याइ। मेय् कै वइबलय् फसिपु नचुक न्ह्ययाः नल धायेव कै लनावनी।

बकुलाः
सिमि जातया छता बूबः। ग्वः तग्वः जुइ। क्यातुबलय् आलु प्याज आदि तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। छात धायेव घासा दयेकाः व सियाः नइ।

भान्ता
मल्ता सये थें सइगु छता तरकारि। हाकुगु व तुयूगु यानाः निताजि व ग्वारागु नं दइ। तरकारि दयेकाः नइ। सिकिया छुं नं भ्वजय् भान्ताया परिकार तइ मखु।

भुति
भुति छगू लहरा वनीगु बनस्पति खः। थ्व थःथम्हंतुं दने मफु। गसि तयाः थनाबीमाः। घ्यःभुति, कातिभुति व लाखेभुति यानाः भुति स्वंगू कथंया दइ। घ्यःभुतिया पु भचा तपु जुइ। यक्व ताःहाकः जुइ मखु। भचा तुयू नः थें जुइ। पिलि दइ मखु। वाउँबलय् क्यातुसे च्वनी। थुकियात भुते नं धाः।
कातिभुति तपु जुइ मखु। सइगु भचा लिपा लाइ। झ्वाः झ्वाःचिंक सइ। धे वाउँ नइ। हाकः क्वलाछि, क्वलात्याति जक जुइ। क्यातुबलय् तरकारि नइ। छात धायेव पिलि दयावइ। पु तपु जुइ मखु। ग्वः धाःसा ख्वातुक दइ।
लाखेभुति कुत्या हाकःतक नं जुइ। धेय् ग्वः सालुइ, ला अप्वः दइ। पिलि दइ मखु, क्यातुसे च्वनी। ग्वः सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ। ग्वः पोष्ट मजुसे पतिचिं थें जुइ।
चिकुलां भुति पी मखु। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक पीगु याइ। छमां मेगु मायागु फासला कुत्या पाकी। भुति पीबलय् पु ग्वलंग्वः नं पीगु याः, थःसालाः मा दयेकाः नं पीगु याइ। पु पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः अजःबिजः जुइयः। अथे जुयाः फयां फतले थःसालाः मा पीगु याइ।
बगलं ज्याःगु चाय् भुति बांलाक सपे्र जुइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं बांलाइ मखु। ६ निसें ८ पि. एच. दुगु चाय् पीबलय् थ्व बांलाक सपे्र जुइ। थुकियात यक्व साः तये मज्यू। भचा भचा तयाबीवं गाः। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वाँय् ल्वाँय् थहां वयाः सि सइगु लिज्यां वनेयः।
मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव च्वः बिकास जुयावइ। च्वःयात गसी तयाः हिनाबीगु याइ। च्वतं गसि हिनावं लिसें च्वःया गौपतिं च्वः जायाः हः व मेगु च्वः खने दयावइ। च्वः वयाः मा झाङ्ग चिनावल धायेव च्वःया कापिं सि सइगु तिकः खने दयावइ।
भुतिया तिकः ताःहाकः जुइ। छतिकलय् प्यबुँ तक दइ। प्यबुं छक्वलं ह्वइ मखु। निबुँ न्हापा व निबुँ भचा लिपा ह्वइ। लिपा ह्वइगुली सि सइगु म्ह्व जक जुइ। भुतिया बुँया दुने ह्याउँसे हाकुसे च्वंगु बुत्ता थें दयाः स्वये हे बांलासे च्वनी। नेवाःतय् संस्कृतिइ भुतिया तःधंगु भूमिका दु।
भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् भुति घासा तयेमाःगु चलन दु। च्याता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् भुतियात नं छता घासाता मानय् याइ। आलुछ्वं क्वाः दयेकीबलय् भुति नं तयेगु याइ। गुनपुन्हिबलय् ब्यांचित जा नकेत भुतिहलय् तयाः नकेमाःगु नेवाःतय् रिति दु।

भ्वकाचा
ग्वारागु लौका। लहरा वनाः सइ। तरकारि दयेकाः नइ। सवाः भचा खखःधाः थें जुइ। छात धायेव गंकातइ। लँय् मत तयाः वनेमाःगु संस्कारय् भ्वकाचिया ख्वलाय् बीबःता तयाः मत तइ।

मल्ता
मल्ताया सवाः पालुइ। तग्वः मल्ता चिग्वः मल्ता व न्यामल्ता यानाः स्वथी दइ। मल्ता थीथी कथंया दइ। तग्वः मल्ता, चिग्वःमल्ता, न्यामल्ता, भिम्पूमल्ता व जीमल्ता आदि दइ। तग्वःमल्ता ग्वारा जुइ। न्यामल्ता किसिया स्वँ थें जुयाः ताःहाकः जुइ। चिग्वः ्मल्ता चिकिचात्याः जुयाः हाकःचा लाइ। जीमल्ता चिचीचा ग्वः व भिम्पूमल्ता गुच्चा थें ग्वलाइ।
मल्ता पीत चिकुला न्ह्यः हे पुसा थःसाला तइ। पुगाइबलय् खः ग्वयाः त्वपुइगु याइ। स्वनिगलय् पुगाःगु लन धायेव सिल्ला धुंधुं मल्ता पीगु याइ। मा चिमानिसा जखदय यानाः तमा जुइकाः पी। न्हापा हे तमा जुइ धुंकूसा जखदय मयासे हे पीगु याइ। थुकियात पौ दयेकाः पीगु याइ। छमां मेगुमा म्हुकुछि पाकी।
छ्वासुगु चा दुगु फिसःबुँइ मल्ता पीगु याइ मखु। थज्याःथाय् हा क्वातुक काये मफयाः मा ग्वाराचिना वनीगु भय दइ। तः नायूगु चाबुँइ पीगु याइ। थज्याःथाय् क्वातुक हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। मल्तायात साः यक्व म्वाः। हः चकनाः हा बांलाक काः थें जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तइ।
मल्तायात पिसेंनिसें भचा भचा लः बीगु याइ। भचा चा गंथाय् जुइबलय् न्हिं निकः नं बीगु याइ। लः बीबलय् यक्व बीगु याइ मखु। भचा भचा जक बीगु याइ। गुलि लः बिल उलि थुकिया हः चचकनाः ब्वलना वइ। लखं थन धायेव हा कय् कय् कुनाः मा ग्वाराचिने यः। अथे जुयाः चा गंसां लखं थनेगु धाःसा याइ मखु।
मल्तायात घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं घाँय् पुइगु याइ। क्वायेगु याइ मखु। ल्हुनाः प्वलय् चां भुनी। ल्हुइत तिक्वया चा इयाकाइ। ल्हुइबलय् तिक्व चीधं जूसां पती भचा भेसें च्वंक छानाः तबाला खने दयेकी। थथे जुल धायेव् मल्ता खायेबलय् थल दिकेगु व ल्यां थ्यां जुइ अःपुइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता ग्वः ब्वलंलिसे वाउँबलय् हे छकः पतिं खायेगु याइ। मेगु माःसा जक वाउँबलय् खाइ, म्वाःसा ह्याउँकाः जक मानापं लिनाः खाइ। मल्ता छुयाः अचार दयेकाः नइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता तरकारि दयेकाः नं नइ। ह्याउँगु चिग्वःमल्ता चुं यानाः मसलाया रुपय् छ््यली। तसकं पालुक नये माःसा जी मल्ता व भिम्पू मल्ता नयेगु याइ।

मिचः
तरकारि नयेगु छता वाउँचा। हः चाकलाइ, वाउँसे च्वनी। कचिकं नं नयेज्यू। सवाः भचा खखःधाइ। चसू व पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि दयेकाः नइ।

मुस्या
धे धे जुयाः सइगु छता बूबः। हःया कापिइ झ्वाः झ्वाः सइ। वाउँयाः क्यातुनिबलय् मनाः व गुलितिनाः मेमेगु तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। गन धायेव सियाः नयेगु याइ। तुयूगु, हाकुगु व सियूगु यानाः स्वताजि दइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् मुस्यायात छता घासाताया रुपय् तइ। मुस्याबिलि मुस्यां दयेकी। मोहनिया भ्वय् नयेत हाकुमुस्या सियाः घासाता याइ। हाकुगु मुस्यायात कयाः मोहनिबलय् मे नापं हालेगु यानातःगु दु।

रामतोरिया
रामतोरिया छगू कचिक नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। थुकियात कोसेबालीया धलखय् दुथ्याका तःगु दु। थ्व वाउँगु, तुयूगु व ह्याउँच्याः दयाः छिरिबिरि खनेदुगु दइ। धेय् सिलिं लुइ। सिलिं लूगुली चिम्सँ दुगु व मदुगु यानाः निथी दइ। चिम्सँ दुगु छेंक च्वनी। चिम्सँ मदुगु नाइसे च्वनी। कचिकं धेनापं नयेबलय् छेंक च्वंक चिम्सँ दुगु सिकं थज्याःगु पती नयेगु याइ। थुकिया पु कय्गू थें ग्वः ग्वः जुइ।
चिकुलाया मौसम क्वचायाः भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव रामतोरिया पीगु याइ। थ्व पीबलय् पु थःसालाः नं पीगु याइ ग्वलंग्वः नं पीगु याः। थःसालाः पीबलय् छःन्ह्याकाः उति ग्यंक पीदइ। ग्वलंग्वः पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः उति मग्यने यः। ग्वःयात माःबुइक फ्वयाः चुलि पिकयाः जक नं पीगु याइ।ं बुयाः बःचामा मजूतले चा प्याकातयेगु याइ।
रामतोरियां चिकु सहयाये मफु। थ्व चिकुलां ब्वलनी मखु। मौसम ख्वाउँगु बखतय् पिनाः उजुंसुजुं बुइ नं मखु। बुया हे वःसा नं मा ब्वलने मफयाः ख्वता कयाच्वनी। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक ब्वलनेगु याइ। मौसम क्वाइथाय् तराइ लागाय् धाःसा ख्वँपु ख्वयाच्वनीगु बखत बाहेक चिकुलाया बखतय् नं पीगु याइ। फिसलं ज्याःथाय् रामतोरिया पी मखु। चाबुँइ पीगु याइ। चीमाबलय् दँथय् पिंm पुत धायेव नायावनी।
मा चीमाबलय् रामतोरियाय् साः तइ मखु। बःचा मा जुइकाः जक तयेगु याइ। थुकिं साः यक्व नयेफु। साः अप्वः तयाब्यूसां असाः जुइ मखु। साः मगात धायेव धे चीधे जुइ। क्ववयेका तःगु साः तइ। थुकियात लः नं यक्व माः। चा प्याःथाय् याकनं ब्वलनी। मा भचा तमा जुइ धुंकलकि लः मुंसां छुं जुइ मखु।
रामतोरिया माय् पाछि पाछि पाक हः दइ। क्वय् क्वय्या हः ग्वः मुनाः ख्वलचा बां वइ। मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव हः वःथाय्या कापिं धे सइगु बुँ ज्वनावइ। तःनायूगु चा व साः नं गाःथाय् जुल धायेव याक्वच्वः वयाः मा नापं झाङ्ग चिनाः धे नापं यब्व सइ। थुकिया मा स्वकु प्यकु तक तमा जुइ।
रामतोरिया तरकारि व केँ खुनाः नयेगु याइ। यःपिन्सं कचिकं नं नयेगु याइ। केँ खुनेबलय् थुकी लाः पिहां वःथें जुयाः चुलुचुलु धाइ। चिनिल्वय् दुपिसं कचिगु रामतोरिया कुचा कुचा यानाः चछि फ्वयाः सुथय् प्वंप्वाथय् कः नं ति नं त्वनेगु याइ।
लाभा
लाभायात चाकु, पाउँ, पालु, माकु व न्यालु सवाः दुगु पञ्च रसं जाःगु बनस्पतिकथं कयातःगु दु। झीथाय् लाभा छगू हे जक जातया दु। थ्व छात धायेव ग्वलय् भे दयावइ। लाभा तायेबलय् व छ्याये बलय् छगू कथंया बास वइ। कचिकं नयेबलय् थज्याःगु बासं सासः नवः थें जुइ। न्हू दुहां वःगु भे तभे जुइगु छता नं लाभा दु। थुकिया नँ (गन्ध) उसुसे पालु थें जुइ।
ग्वलानाः कसय् जूगु व भे तभेगु ग्वलं लाभा पुसा काइ। दुभे, गलःभे व इताःभे पुसायात काइ मखु। पिभे जूसा चिभेगु जूसां पीगु याइ। वा लयेधुंकाः कछलाया अन्त अन्तय् लाभा पीगु याइ। थ्व पीत दाये पाले यानाः चा नचुकाः चः दयेकाः पी। छचःया ब्या स्वकुति याइ। चलं चःया दथुइ चा त्याचा तयाः द्यांचा थें दयेकी। चलय् प्यलांगुति पाक ध्वः की। ध्वलय् प्यलांगु न्यालांगुति पाकाः लाभा पिनाः ध्वः ल्हाकी। ल्हाके धुंथाय् न्हुयाः पिप्युं न्ह्याः वनेगु याइ। दथुया द्यांचाय् नं लाभा हे पी।
तसकं न्हसिं काःथाय् लाभा पी मखु। तः नाइयाः पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। थज्याःथाय्या लाभापु ततःपु जुइ। ग्वः खाइबलय् नं ह्याउँ ह्याउँ धायाः तग्वः खनेदइ। लाभा पीबलय् चा गंसा पी धुंकाः भचा भचा लः थनाबीगु याइ। मा तमा जुइधुंकाः नं चा गंसा बरोबर लखं थनेगु याइ। लीगु छवाः छवाःत्या न्ह्यःनिसें लः तये मज्यू। थबलय् लः तल बाय् यक्व वा वल धायेव जँ नाया वनेयः।
वाउँबलय् लाभा तरकारि व वालाः नयेगु याइ। ज्याय् तयाः न्यायेके माःगु भ्वजय् न्हिनय् बजि नकी बलय् लाभा घासा छता नं तयाबी। पाँचःह्रेयात लाभा घासाया नखः नं धाइ। छ्वय्लाय् चिचीचा कुइक लाभा तानाः ल्वाकछ्यात धायेव लाया सवाः साइ। लाभाया हा यच्चुकाः झेकूचिया पलेसा क्वयेकाः नं नयेगु याइ। गंगु लाभा छ्यानाः मसलाया रुपय् तइ। लाभा लीबलय् लिनाः निभालय् भचा पाइ। क्वय् क्वय्या हः लिकानाः गाजः हनाः लिपा तकं नये दयेक सचय् यानाः तयातइ।
लाभायात वासःया रुपय् नं कयातःगु दु। गंगु लाभा चच्छि फ्वयाः ति नं कः नं नयेत्वने यात धायेव ग्यास्तिक व अल्सरया ल्वय् क्वलाकेगु याइ। घाः जुइ बलय् गंगु लाभाया ख्वला यच्चुकाः तयाबिल धायेव हि दिनाः घाः नं याकनं लाइ।

लैं
लैँ छगू कचिकं नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। कचिकं नइबलय् जीचिइ थुनाः नयेगु याइ। बुकाः नइबलय् तरकारि दयेकाः नइ। कचिकं व बुकाः नयेगुया बाहेक चिप्स थें यानाः तानाः बाय् चुलाः बाबूवंक हां जक बुकाः अचार दयेकाः नं नयेगु याइ। सुकू पानाः लैंसूया चानाक्वाः व सिंकेँ फिनाः नं नयेगु याइ।
लैं ह्याउँगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दइ। ह्याउँगुली ताःहाकःगु, ग्वारागु व यःमरि बां वःगु कथंया दइ। ताःहाकःगुली नं वाख्वंलैं व कःनिब्वलैँ यानाः निगू जातया दइ। कःनिब्वलैंयात तपुलैं नं धायेगु याः। वाख्वंलैं यक्व तपु जुइ मखु। कःनिब्वलैं तपु जुइ।
ग्वारागु लैंया जात चिचीचाग्वःगु व तग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। काचाक्क स्वयेबलय् सलगमचा थें च्वनी। चिग्वःगु जात पिनाः स्ववाः प्यवालं हे नयेजी। तग्वःगु जातया धाःसा यक्व तग्वः जुइ। छगःया हे प्यंगू न्यागू किलोतक नं दइ। थ्व लिबाक्कं जक पाकय् जुइ। थुगु जातया लैं बजारय् म्ह्व जक खनेदयेगु याः। तुयूगु जातया लैंयात दोको लैं नं धाइ। यक्व तपु जुइ मखु। तपुगुली हे नारि बःपु तक जक जुइ।
लैं पीत पुसा थःसाला च्वने म्वाः। पु हे पीगु याइ। पौ ज्यानाः ६÷६ इञ्चति पाक निपु स्वपु वंज्वलं पिनाः चां ल्हाकी। वाख्वंलैं वा लयाः कछला थिंलापाखे व सिल्ला चिल्लापाखे पीगु याइ। कःनिब्वलैं पाखा बाली कःनि मल्ता बाली काये धुन धायेव पीगु याइ। ग्वारागु लैं ह्याबलें नं पीगु याइ। दोको लैं पाखा बाली
पीगु याइ। छाःगु चाय् लैं पी मज्यू। थ्व थःथम्हंतुं प्वाकः म्हुयाः क्वहां वनीगु जूगुलिं छाःगु चाय् बांलाक क्वहां वने फइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं लैं बांलाक ब्वलनी मखु। लः कुनीथाय् व ध्वप दाःगु बुँइ नं लैं बांलाइ मखु। तः नाइयाः छ्वासुसे च्वनाः पँचां ज्याःगु चाय् लैं बांलाइ।
लैं ब्वलनाः ख्वाखः वयेगात धायेव दुचुली चिचीपुक बुँ ज्वनावःगु दुकु थाहां वइ। थुकी गौपतिं ख्वाखः हः व हःया कापिं हानं बुँ ज्वनावःगु दुकु वइ। थुकथं झाङ्ग खानाः तःझाङ्ग जुइ। बुँ ब्वलने गात धायेव तुइक स्वां ह्वइ। थुकी देगः बां वयेक लैंसि सइ। छधे लैंसी च्यापु झिपु तक नं पु दइ। लैंया पुसायात क्यपु धाइ।
लैंयात कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। मा चिमाबलय् सिकं लैं पुचा लाकाः तयेगु याइ। चीमाबलय् तल धायेव ख्वाखः जक यक्व जुयाः पु उजुंसुजुं ब्वमलनेयः।
नेवाः संस्कृतिइ लैंया यक्व भूमिका दयेगु याः। पुजा याइबलय् लैंयात सिसाफुसाया रुपय् छायेगु याइ। न्हापा न्हापा तःकै मवयेकेत ख्वपय् यानाः नीछन्हु दयेकाः कैद्यः पुज्याइबलय् मेमेगु पुजा सामग्रीया लिसें चिचीचापुगु नीछपु लैं नं छायेगु याइ। पाहांचःह्रे बलय् लुकुमहाद्यः पुजा यानाः लुँबुँ वहःबुं कुइकीबलय् वहःबुँया रुपय् लैंबुं कुइकेगु याइ। जन्मन्हिया गनेद्यइके वनीबलय् फ्वयातयागु कय्गूया लिसें ख्वाखःहः नापं दुगु लैं सिसाफुसाकथं तयायंकेगु नेवाःतय् चलन दु। भ्वय् नकीबलय् लिपांगु सराय् धौ तइबलय् सिसाबुसाया रुपय् लैं छकू छकू नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् घासाताकथं तइगु खय्पि चय्पि दयेकेत फसि मदइगु अवस्थाय् लैंयागु दयेकेगु याइ। म्हुतु मसानाः नसा नये मयया च्वनीबलय् क्यपु सियाः अम्बः सुकू ल्वाकछ्यानाः दयेकागु अचार ल्वसा तयाः नसा नये ययेकेगु याइ। खाइसंल्हूबलय् खाइक्वातिइ लैंसि नं तयेगु याइ।

लौका
लहरा वनाः सइगु तरकारि। गसि तयाब्यूसा गसि कयावनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनी। छिपय् जुइ गाःगु माय् सि सइ। सि हाकः चिनी। तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ गात धायेव दुने जालि दइ।

सिलिंप्वलःचा
सिलिं लूगु प्वलःचा। प्वलःचामा थें हे जुइ। माय् छगू कथंया नँ दइ। यक्व ताःहाकः जुइमखु। म्हुकुछिति जक जुइ। ग्वलय् खुसिलिं दइ। छात धायेव दुने जालि दइ।

स्वःबुसः
स्वःबुसः छगू मसला परिवारदुने लाःगु बनस्पति खः। हः चीहः जुयाः नचुसे खनेदुगु व भचा तहःगु यानाः निथी दइ। थुकी छगू कथंया बास दइ। हः नचुगुली बास अप्वः वइ, तहःगुली म्ह्व जक वइ। थुकिया पु बालाचा लाइ। छबालाय् निपु स्वपु पुसा दइ।
स्वःबुसः न्ह्याथाय् नं पीगु याइ । पँचां ज्याःगु
चाय् व यता लीथाय् थ्व थ्वाकः लानाः तमा जुयाः बांलासे च्वनी । यक्व फिसलं ज्याःगु चाय् धाःसा चा गन धायेव याकनं छाःगु थे ंजुयावनी । स्वःबुसः
झरि दिकाः कौला निसें सिल्ला तक सालुक ह्वलाः पीगु याइ । बखतं लिपा पीबलय् याकनं दुकु थहां वयाः छिपय् जुयाः बांलाइ मखु ।
स्वःबुसःया हा पुचा लानाः बल्लाइ । थुकिइ ह्वलाः बाय् प्वाकः म्हुयाः भचा अप्वः साः तयेगु याइ । साः तये बलय् छक्वलं मतसे पुसा ह्वले धुंकाः भचा व बःचामा जुइकाः भचा यानाः तयाबीगु याइ । मा ब्वलनाः छिपय् जुयावःलिसे च्वकाय् बुँया झ्वाः ह्वइ । छगू झ्वालय् यक्व झुप्पा दयाः स्वां तफ्वः जुयावइ । बुँ ह्वइबलय् म्हासुगु लिपा छिपय् जुयाः सीसे च्वनावनी ।
स्वःबुसः भचा उसुसे बास वइगुलि थ्व नये मयःपिं नं दइ । उसुसे बास वःसां थुकिया बास जिवय् मनिं मजू । तानाः भचा भचा ति तयाः चिग्वः कय्गू
ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु याइ । लाया परिकार व अचारय् भचा बास वयेक नं तयेगु याइ । थुकिया तपुगु हाया रस लिकयाः सुप व अचारय् बास वयेक तयाः नं त्वनेगु याइ ।

तांन्वःबलय् । गुन्दु्र फीगु चिकुबलय् फीगु याइ । बर्खामासं ताथिना च्वनीबलय् फी मखु । थुगु बखतय् फीगु गुन्दु्र स्यनीगु भय दइ ।

संस्कृत भासं सिजःयात ताम्र धाइ । थथे सिजः या बसजा आदि दयेके ज्या याइपिंत तम्बः, तबः, ताम्रकार धाइ । थुमित तम्वः व तमोट नं धायेगु याः । तबःतय् पुख्र्यौली ज्या सिजःया ज्या खः । िथुमिसं नेवाः समाजयात बुसांनिसे सीबलय् तक थीथी संस्कारय् माःगु सिजःया थलबल दयेकेगु याइ । सिजः, वहः, लुँ लिसे सम्बन्धितपिं तबःतय्सं दँय्दसं पंजरांबलय् पञ्ज्रां जा बीगु तःचतं गुथि व दागिं गुथिनं स्वनातःगु दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं तबःतय् बस्ती मरुत्वाः खः । मरु पिंगननि, तग्वः चीभाः, लुकुंफः, धइता, इलाछेँ व महाबती नं तबःतयगु बस्ती खनेदु । यलय् चक्रबहिल, तमो (तिच्छु) गल्ली, हःखाय् ख्वपय् गोल्मधि, थुच्वः व भार्वाच्वय बस्ती खनेदु ।

तारादेबी खस नेपाली संगीत ख्यःया ज्वः मदुगु सःया खानी अले स्वर किन्नरीकथं हनातःम्ह लय्‌चिनामि व म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँया वंघलय्‌ ने.सं. १०६८ प्वहेलागाः नःमि, सनिबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु कृष्णबहादुर कार्की व मां राधादेबी कार्की खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः वि.सं. २०२२ सालय्‌ पाइलट शिवबहादुर श्रेष्ठलिसें जूगु खः ।अबुलिसें उखेंथुखें म्ये हाः जुइम्ह थ्वय्‌कलं न्हय्‌दँ दुबलय्‌ हे रेडियो नेपालय्‌ म्ये हालादीगु खः । थ्वय्‌कःया मखमली सःयात संगीत सर्जक नातिकाजी श्रेष्ठया हःपालं नेपाःया हे खस म्ये जक मखु नेवाःम्ये हालेत तकं बः जुयाबिल । वय्‌कः नेवाःतय्‌ समुदायस ब्वलंम्ह जुयाः नेवाःभाय्‌ ल्हायेसः । अय्‌सां गुलि लिपा तिनि वि.सं. २०३२ सालं जूगु संगीत पञ्चमी ज्याझ्वलय्‌ नातिकाजिया संगीतय्‌ नेवाः म्ये ‘मतिनाया मुखू स्वान झ्वाल जुयाः वन हाय्‌’ हालादिल । अथेहे कान्छाबुद्ध बज्राचार्यया लसय्‌ ‘झ्यालनं फय्‌ वयाः मत जक सित यमां झ्याः तीगु गय्‌ ?’ हालादीगु दु । अथेहे रेडियो नेपालय्‌ प्रेमध्वज प्रधानलिसें सिलु म्ये व बुद्ध जयन्तिया निंतिं धकाः ‘आहा गजाःगु दिन थौं वःगु दच्छी छकः जक वइगु’ हालादीगु दु । वय्‌कलं हालादीगु मेमेगु म्ये थुकथं दु– १) झंगः पन्छी ब्वयाःजूथें जिगु मन ब्वयाच्वन २) य पाजु य मल्जु मांयात धयाब्यु ३) चाहे मचाय्‌कं बैंसया रंग जिगु जायावल ४) लुमंकाः ख्वयाच्वंसा जिगु ख्वबिं पुखू जाइ ५) क्वलं बुइ मयः यःमां पाउडर क्रिम बुइगु (मिरा राणालिसें) ६) जि ख्वालं मुखूसां सुखूचिंगु स्वां थें (लय्‌ – श्यामबहादुर थापा, दुर्गालाल श्रेष्ठया खँग्वः, म्येहना प्याखं बिहांचुलि) थुकथं वय्‌कलं ब्याक्कं १० पुति जक म्ये हालादीसां फुक्कं म्ये उत्तिकं लोकंह्वाः । तर लिपा विष्णु जल्मि व कृष्णमान डंगोलया सृजनाया ‘लाय्‌लामा’ म्येचालं वय्‌कःयात नेवाः संगीत ख्यलय्‌ नं तसकं लोकंह्वाका बिल । थःगु यैपुगु सलं थीथी विधाया स्वद्वलं मल्याक म्ये हालादीम्ह लिपा रेडियो नेपालय्‌ स्वंगू दशकतक जागिर नयाः वि.सं. २०४६ सालया बहुदल लिपा जागिर त्वःतेमाल । आपालं सम्मान, पदवीलिसें स्वर किन्नरीकथं हनातःम्ह थ्वय्‌कःया काय्‌ वि.सं. २०५१ सालय्‌ क्यान्सर ल्वचं मन्त, यःत्यः जुयाः इहिपाः जूम्ह भाःत नं वि.सं. २०५५ सालय्‌ हवाइ दुर्घटनाय्‌ मदयेवं वय्‌कः अतिकं विक्षिप्त जुल । लिपतय्‌ वय्‌कः पार्किन्सन ल्वचं कयाः ने.सं. ११२६ प्वहेलागाः दसमि, बुधबारखुन्हु मन्त ।

ब्या, फि, हाकः काकेत छ्यलीगु ताःहाकःगु स्टिलया ज्याभः ।

तिकिझ्याः स्वनिगःया प्राचीन नेवाः छेँया विशेषता जक मखु, उत्कृष्ट काष्ठकलाया ल्यनाच्वंगु दसु खः । छ्यं पिल्हुयाः पिने स्वये मजीक सिँया बालाचा ह्वनाः दयेकातःगु प्वाःप्वाः जकया झ्याः खः । देगः, लाय्कू, सतः जक मखु स्वनिगःया प्राचीन नेवाः छेँ छेँपतिकं तिकिझ्याः लुइकेफु । तिकिझ्याः थीथी ताजिया दु । तिकिझ्याः मातनय् व छ्यलिया दलान वा मूलुखाया जःखः निर्माण यानातःगु दु ।

चिचीपुगु तु । तुयूगु व हाकुनःगु दइ । यक्व तमा जुइ मखु । गौ भचा ख्वातुइ । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । तु पाले व छ्याये अःपुइ । थुकियात द्यःतु नं धाइ ।

कःपू मदयेक दयेकातःगु थ्वँ । लः थें तरल यानाः दयेकातःगु न्ह्यागु थ्वँयात नं तिथ्वँ धाइ । तिथ्वँ दयेकेत थ्वँ अप्वः लुइगु जाकिं दयेकी ।

तिर्थकुमारी नेवाः लिसें खस संगीत ख्यलय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह वरिष्ठ म्येहालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०७३ अनलागाः चौथि, आइतबारखुन्हु यलया थसिइ जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु हर्षबहादुर सिंह व मां ज्ञानीकुमारी सिंहया न्याम्ह मस्त मध्यय्‌ निम्हम्ह म्ह्याय्‌ खः ।

थ्वय्‌कःया बाज्या व अबु नं संगीतय्‌ सोख दुपिं जुयाः मचाबलय्‌ निसें थ्व ख्यलय्‌ वयेत थाकु मजुल । बाज्या शास्त्रीय संगीतया गुरु अले अबु भजन व लोक संगीतय्‌ दख्खल दुम्ह गुरु खः । वय्‌कःयात उबलय्‌ शास्त्रीय संगीत मयःगुलिं अबुया म्ये न्यनेगु अले हालेगु यानादिल । अबुं नं स्यनेगु यानाबिल । न्ह्याम्हेसिनं म्ये हालेत इनाप यातकि उघ्रिमय्‌ म्ये हालीम्ह खः थ्वय्‌कः । थः न्यादँति दुबलय्‌ हे मंगःया काति दबुली म्ये हालागु थ्वय्‌कःयात लुमं । म्ये ख्यलय्‌ न्ह्यज्यायेत थ्वय्‌कःयात रत्न बेहोशीपाखें नं आपालं ग्वहालि जूगु खः । थ्वय्‌कः नेवाःम्ये ख्यलय्‌ नं अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये हालादीम्ह खः । सदां लुमना च्वनीगु थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘सुं मदुगु ताक स्वया वा जि यःम्ह दाइचा’, ‘छंगु हिसि दुगु ख्वाः स्वस्वं’ व ‘नकतिनि ह्वःगु स्वां थें जाःगु जोबन सितिकं छ्वये मते न्हां’ खः । नेवाः ख्यलय्‌ थ्वय्‌कलं मचाइलंनिसें म्ये हालाझाःम्ह खःसां थ्वय्‌कःया म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘लाय्‌लामा’ (ने.सं.११०६) खः । थुकी वय्‌कलं कृष्णमान डंगोललिसे हालादीगु ‘आलुब्वय्‌ लैंब्वय्‌ पिवाः च्वनेत कपाय्‌ फ्यनेगु ञंचा यदाइ’ व विष्णु जल्मिलिसे हालादीगु ‘ध्वःदुक्क नापलात चूलाक्क मिखा ल्वात’ म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । खयेत ला थ्वसिबें न्ह्यः हे रेडियो नेपाललिसें थीथी दबुली लोकंह्वाःगु म्येत हालादी धुंकूम्ह खः थ्वय्‌कः । लिपा बुलुहुं थ्वय्‌कःया म्येत झिंप्यचाः थीथी म्येचालय्‌ पिदनादंगु जुल । वय्‌कःया म्ये दुथ्याःगु म्येचाः थुकथं दु– लाय्‌लामा (ने.सं. ११०६, ११०८, ११०९, १११०), पियाच्वना (ने.सं. १११०), जात्राया हुलय्‌ (ने.सं. १११०), ग्वय्‌स्वांमाः (ने.सं. १११२), रश्मी (ने.सं. १११२), बुद्धया रश्मी (ने.सं. १११५), यःत्यः (ने.सं. १११६), मिजला (ने.सं. १११६), विडम्बना (ने.सं. १११७), दँ दँ सकलें दँ (ने.सं. ११२२), मिखा ल्वात (ने.सं. ११२३) ।
थ्वय्‌कलं श्रीहरि बाल मन्दिरय्‌ ब्वनाच्वंगु इलय्‌ हे जुजु महेन्द्रया न्ह्यःने म्ये हालादीगुया लिसें न्हाप सिरपाः नं त्याकादीगु खः । एस.एल.सी. तक्क ब्वनातःम्ह खःसां लोकसेवा उत्तीर्ण यानाः थ्वय्‌कलं भूमि सुधार मन्त्रालयपाखें थःगु लजगाः न्ह्याकादीगु खः । सुइप्यदँ सरकारी लजगाःलिपा अवकास कयादीम्ह थ्वय्‌कः लिपा रेडियो नेपालय्‌ प्रशासकीय अधिकृत तकं जुयादी धुंकूम्ह खः । लजगाः यानाच्वंबलय्‌ हे संगीत सर्जक गणेश परियारया ग्वाहालिं वि.सं. २०२८ सालं रेडियो नेपालय्‌ स्वर परीक्षा ताःलाका दिल । अले थ्वय्‌कः संगीतया ख्यलय्‌ वयेत आपालं ह्वःताः चूलात । छपु निपु यायां म्येत रेकर्ड जुल, उकथं हे म्येत लोकंह्वाःत । रेडियो नेपालय्‌ तीर्थकुमारीया नां जायावल । थ्वय्‌कलं रेडियो नेपालय्‌ दकलय्‌ न्हापां हालादीगु ‘पर्ख तिमीलाई जाल बुन्नेलाई’ खः । लिपा आपालं लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘म त खाँदिन कुवाको पानी’, ‘ढुंगे बगर माया ढुंगे बगर’ व ‘डाँडामा माथि बिहान घाम लाग्यो तिरिरि’ खः । थ्वय्‌कलं हालादीगु आपालं लोकम्येत नं उतिकं हे लोकंह्वाः ।
लोकलिसें आधुनिक, राष्ट्रिय, भजन व मेमेगु यानाः द्वःछिं मल्याक म्ये हाला दीधुुंकल । अथेहे खस संगीतय्‌ आपालं म्येचाःया लिसें थ्वय्‌कःया सः दुथ्याःगु डिस्क रेकर्डचाः तकं पिदंगु दु । म्ये हालेगु हे झ्वलय्‌ थ्वय्‌कलं कलानिधि संगीत महाविद्यालयपाखें संगीतया ज्ञान कयादीगु दु । थ्वय्‌कः एभरेष्ट कर्ल्चरल सोसाइटीइ नं आवद्ध जुयाः झिंन्यादँतक्क ज्या यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया इहिपाः वि.सं. २०३० सालय्‌ प्रेमबहादुर थापालिसे जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि काय्‌ छम्ह दु सुरजकुमार थापा । थ्वय्‌कः नं संगीत ख्यलय्‌ तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि व लय्‌चिनामि नं खः । थ्वय्‌कः नेपाःया अतिकं लोकंह्वाःगु नेपथ्य ब्याण्डलिसे नं आवद्धम्ह खः ।
वय्‌कः प्रबल गोर्खा दक्षिण बाहुलिसें थीथी संघसंस्थापाखें मानपदवी, पुरस्कार व सम्मानपाखें हनेधुंकूम्ह खः ।