यल लाय्‌कुलिं महापालया प्यकालँय्‌ थ्यनेवं दक्षिणपाखे स्वयाः तप्यंक वनेबलय्‌ इखालखुं भतिचा च्वय्‌ खवपाखे भुवनाकरवर्म संस्कारित धर्मकीर्ति महाविहार (तःबहाल)य्‌ थ्यनी । थनया क्वाःपाःदेगः स्वतँजाः । छतँ आँय्‌पा पलि यानाः दयेकातःगु दु । थन खुगः त्वानाःसिँ दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखाय्‌ लीया पातां भुनातःगु दु । मूलुखा जःखः याक्वझ्याः तयाः उकी सिँयापिं लोकेश्वर छम्ह छम्ह व चांचि नं च्वयातःगु दु ।

मूलुखा न्ह्यःने त्वाथःया जवय्‌ खवय्‌ किसिया द्यःने च्वनाच्वंपि ल्वहंया सिंह निम्ह नं दु । फलय्‌ गं छगः दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । मूलुखाया च्वय्‌ महावैरोचन बुद्ध मूल यानाः जवंखवं महाअक्षोभ्य बुद्ध व रत्नसम्भव बुद्ध दुगु लीया तोलं छगू दु । क्वाःपाःदेगःया न्हापांगु तल्लाय्‌् सिँया तोलं लिसें न्यापाः झ्याः व जःखः निपाःझ्याः तयातःगु दु । थ्वयां च्वय्‌ स्वपाः प्यपुंगु खुल्ला तिकिझ्याः दु । देगःया न्ह्यःने चैत्य व धर्मधातुमण्डल दु । थुकिया नापं वज्रधातु चैत्य नं दु । थन नं मेगु धर्मधातु मण्डल छगः दु । देगःया खवय्‌ नं मेगु छगः चैत्य दु ।

अथे हे देगःया न्ह्यःने सिथय्‌ झ्वःलाक मेगु स्वंगः चैत्य दु । तःबहाःया दथुइ आर्यावलोकितेश्वर करुणामय बुंगद्यःया देगः दु । थुगु बहाःया पिने, करुणामय देगःया जवय्‌ दिगि दु । थ्व हे दिगि तःलय्‌या लँपुइ महांकाल द्यः स्वनातःगु दु । तःबहाः थन च्वंपिनिगु न्हापांनिसेंया बहाः मखु धयागु धापू दु । थन च्वंपिनिगु न्हापाया बहाः नकिंझ्याः दुगु थासय्‌ च्वंगु तःबहाःया हे कचाबहाः धयाच्वंगु धर्मकीर्ति महाविहार भैरवकुट बहाः खः। लिपा तःबहालय्‌ करुणामय बिज्याकेत बहाः दयेकेमाःगु जुयाः धर्मकीर्ति महाविहार भैरवकुटया क्वाःपाःद्यः स्थापना यानाः धर्मकीर्ति महाविहारया नामं हे बहाः दयेकल ।

थुगु बहाःयात मूबहाः यानाः पुलांगु धर्मकीर्ति महाविहार भैरवकुटयात कचा बहाः कथं नालेगु यात । लिपा धर्मकीर्ति महाविहार तःकूगु बहाः जूगुलिं तःबहाः धायेगु यात । तःबहाःया प्राचीनताया विषयय्‌ आःतक लुयावःगु अभिलेख मध्ये इवाबही निर्माणया अभिलेख ने.सं ५४७ या खः । अनं लिपा ५९९ या व मेगु ने.सं. १०४१ या शिलापत्र दुगु जुल ।

तःबहाःया दशस्थविर आजुपिं व थनया ५६ म्ह सर्वसंघपिं मुनाः वन्दे लुइगु, नायः, पञ्चथकाली, चक्रेश्वर आदि लुइगु नापं आचार्याभिषेक कायेगु याना वयाच्वंगु दु । थन संघपिनि पालंपा द्यःपाःफयेगु, द्यः

खेचायेकेगु, नित्यपूजा, गम्मासिँ थायेगु, सं यायेगु, आगंपुजा, क्वाःपाःद्यः बुसाधं, आगं बुसाधं, संदे पुजा आदि याना वयाच्वंगु दु ।

यल लाय्‌कुलिं दक्षिणपाखे स्वयाः वनेबलय्‌ तंगः त्वालय्‌ खवय्‌ पाखे बालार्चनदेव संस्कारित जेष्ठवर्ण महाविहार तंगः बहाः थ्यनी । तंग बहाःयात चाकुबहाः नं धायेगु याः । चाकुबहाःया दथुइ नितँपौ दुगु देगः दु । थुगु देगल पश्चिमाभिमुख जटाधारी लोकेश्वर नीस्वनातःगु दु । थ्व हे द्यः थुगु संघपिनि क्वाःपाःद्यः खः ।

ह्याउँवर्णम्ह थ्व द्यःयात पद्मपाणी लोकेश्वर वा मिननाथ नं धायेगु याः । थ्व तंगःबहाः दुहां वनेगु मूलुखा जवंखवं ल्वहंया यमदूत निम्ह दु । थ्व द्यःयात यमराज कथं नं कयातःगु दु । थनया फलय्‌ ल्वहंया निम्ह सिंह, यमराजया मूर्ति व गं तयातःगु दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ नं लुखा छुनाः हरेक लुखाया च्वय्‌ अनेक द्यःपिं दुगु कलात्मक त्वलं छगू छगू नं दु । प्यंगू द्वार मध्ये मूल द्वारया च्वय्‌ पद्मनृत्येश्वर मूल यानातःगु लुँ सियातःगु तोलं दु ।

देगःया न्हापांगु व निगूगु तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ नं दु । थनया पल्लि लुँ सियातःगु पातां भुनातःगु दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुँ सियातःगु गजू छगः दु । थ्व हे गजूनिसें क्वय्‌ ताःहाकयेक पताः छगू नं दु ।

देगःया खवपाखे दिगि दु । थुगु दिगिइ बसुन्धरादेवीया मूर्ति दु । थ्व बसुन्धरादेवी इल्हने सम्यक महोत्सवकुन्हु दकलय्‌ न्हापां यंकेमाःम्ह द्यः खः । थ्व बहाः छचाःलं चैत्य, धर्मधातुमण्डल दु । द्यःया न्ह्यःने चैत्य छगः दु । थ्व बहालय्‌ मेगु न्यागः चैत्य व निगः धर्मधातुमण्डल दु । अथे हे थन तग्वःगु मणि छगः व द्यःल्वहं दबू नं दु ।

थनया बहाः लुखां दुने जवंखवं फल्चा निगू दु । देगःया लिउने आगंद्यः दु । थनया प्रामाणिक अभिलेख मध्ये ने.सं. २४५ या भूमिसम्बन्धी ताडपत्र दकलय्‌ पुलांगु धकाः उल्लेख यानातःगु दु । मेगु थन हे बहालय्‌ दुगु ने.सं. ५८९ यागु खः । थ्व बहाः यलया सिद्धिनरसिंह मल्लं यलया १५ गू बहाःया प्रमाणिततया यायेगु ल्याखं क्रम विभाजन यायेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां सथान जेष्ठवर्ण महाविहारयात बिउगु खँ राइट वंशावलीइ उल्लेख दु । अथे हे चाक्वाःद्यः लोकंह्वाःम्ह जुयाः आपाः हे बाखनय्‌, वंशावलीइ दुथ्याकातःगु खनेदु ।

तंगःबहाःया दशस्थविर आजुपिं व संघया २९ म्ह दुजःपिं मुनाः थन यायेमाःगु धार्मिक ज्या याना वयाच्वंगु दु । थन सँमस्तय्‌त वन्दे लुइगु, थकालिकथं बाःछि बाःछि ल्याखं द्यःपाः फयेगु, द्यः खेचायेकेगु, नित्यपुजा, आरती, स्तोत्र, नामसंगीति ब्वनेगु आदि याना वयाच्वंगु दु । तंगःबहालय्‌ न्ह्यागु पुजा याःसां गुरुजुपिं स्वम्ह, आजुपिं झिम्ह व नकिंपिं निम्ह च्वनेगु चलन दु ।

थन पुजाया ज्या यायेत मूलाचार्य व बेताजुया निंतिं हेनबहाःया गुरुजुपिं व उपाध्यायया निंतिं चुकबहाःया गुरुजुपिंसं याइगु खः । थनया रीतिथिति गुथिद्यः द्यःन्हवं यायेगुनिसें रथयात्रा ज्वःछि क्वःमचातले आपालं हनेमाःगु खनेदु ।

दँय्दसं मोहनिबलय् इहि, बाः¥हा, कय्तापुजा, इहिपा, ज्याःजंक्व व थीथी धलं दनीबलय् व मेमेगु ज्याखँय् तःजिगु पुजा जुइ । उज्वःगु पुजाय् थीथी पुजाज्वलं स्वनाः पुज्यायेगु याइ ।थथे स्वनेगुज्या याये न्ह्यः पूजा याइगु थासय् स्यूचां बँ इलाः उकी द्यःने सरुवाजाकि तयाः स्वनेमाःगु थलबल ज्वलं दिकाः स्वनेगुु ज्या याइगु खः । थथे स्वनीगु ज्वलं थुकथं दु—
अन्ति– अय्लाः तइगु थल ।
कलश– नीलः दुगु लःथल । थुकी दाफ्वःस्वां कचा थुनातइ ।
कुलि– वा जायेकातःगु व जाकि जायेकातःगु निगः कुलि ।
क्वखा कापः, पसूका– ह्याउँगु व तुयुगु क्वखा दयेकेगु कापः व ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु उं छिनातःगु न्यातु निलातःगु का ।
खाय्कुलिं– धलिइ मी–चिकं ह्वानाः चि तयाः खाय् दयेकाः तइगु थल ।
खाय्पाः– खाय्कुलिंया द्यःने तइगु भुचा । थुकी छ्वय्ला वालाः तइ ।
गुंगूमकः– ल्हातिइ ज्वनेगु चु दुगु चिग्वःगु मकःचा । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकाः गुंगू तयाः द्यःयात कुँ थनेगु याइ ।
त्वाःदेवा, देवा– चिकं तयाः इताः च्याकेगु मत
थापिं– थ्वँ तइगु थल ।
न्हिथंया पुजाज्वलं– जाकि, सिन्हः, स्वां, ताय्, धुं धुपाँय्, इताः, जजंका, ग्वःजा, सिसाबुसा, मरिचरि …
माकःचा व द्वःसली– थुकी मोहनि फइगु खः । द्वःसलिखय् चिकं इलाः माकःचाय् भपुइकाः उकी खेलुइतालय् चिकं बुलाः चिकं दुगु माकःचाय् तयाः च्याकाः मोहनि सिन्हः फइगु खः ।
समय् बाता– थुकी समय्ज्वलं सकतां दइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तयेत दयेकातइगु निगः बिस्कंया थल ।
सुकुन्दा– द्यः पुज्यायेथाय् न्ह्यःने गणेद्यः दुगु चिकं तयाः इताः च्याकेगु थल ।

गुइतः बहीया नामं स्वंगू बही दु । उकिइ दकलय्‌ तःधंगुयात तःधंगु गुइतः बही (प्रथमश्री महाविहार) धाइ । गुइतःया तग्वःगु चैत्यया न्ह्यःने स्वयाः जवय्‌ थ्व बही दु । थन मूलुखां दुहां वनेवं जवय्‌ महांकाल व खवय्‌ विश्वकर्माया मूर्ति दु । मूलुखाया न्ह्यःनेसं मू बहीदेगः दु । देगः बँ स्वयाः तजायेक थकयाः दयेकातःगु दु । थनया बहीदेगः उत्तर स्वकाः

आँय्‌पा पौ चिनाः उकिया द्यःने लुँ सियातःगु गजू छुनातःगु दु । द्यःफलय्‌ जःखः बोधिसत्व व भिक्षुपिं तयाः दथुइ पञ्चबुद्ध दुगु तोरणं दिकातःगु दु । मातं तल्लाय्‌ पञ्चझ्याः तयाः जःखः निपाः चिचीपाःगु झ्याः कलात्मककथं छुनातःगु दु । बहीदेगलय्‌ भविष्य व्याकरण मुद्राय्‌ तथागत बुद्धया मूर्ति दु । थनया मूलुखा च्वय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । थुगु मूलुखाय्‌ तोलं छगू नं दु । लुखाया जःखः छज्वः सिंह, छज्वः ध्वाँय्‌ व सारिपुत्र–मौदगल्यानया मूर्ति दु । थन बहिलिइ लिच्छविकालीन चैत्य व जिनालय चैत्य लिसें धर्मधातुमण्डल दु ।

थन बहिलिइ नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि ज्या न्ह्याकाः पञ्चस्थविरया व्यवस्था यानातःगु दु । अथे हे थनया संघं पञ्चस्थविर आजुपिनिगुपाखें मस्तय्‌त बन्दे लुइगु ज्या यानाच्वंगु दु । थनया संघ दुजःतय्‌सं लछिया पाः कयाः द्यः खेचायेकेगु, नित्यपूजा यायेगु, आरती यायेगु आदि ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । अथे हे थन वैशाखकृष्ण प्रतिपदाकुन्हु बहीद्यः बुसाधं, श्रावणशुक्ल चतुर्दशीकुन्हु बहीद्यः ब्वयेगु, भाद्रकृष्ण तृतियाकुन्हु जीगः गुथि, भाद्रशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु नामसंगीति गुथि व वैशाखशुक्ल प्रतिपदाकुन्हु देपुजा गुथि न्ह्याकाच्वंगु दु ।

येँया तसकं व्यस्तगु लागाकथं म्हस्यूगु वतु त्वालय्‌ थ्व बहाः दु । तसकं चकंगु व तकूगु थाय्‌ जूगुलिं थ्व बहाःया नां हे तःधंबहाः जूगु खः । चलनचल्तीया भासं थ्व बहाःयात वतुबहाः नं धायेगु याः । थ्व बहाःया संस्कृत नां धर्मचक्र महाविहार खः । थ्व बहाःया सर्वसंघ फुक्क शाक्य परिवारपिं जक खः । थ्व बहाया क्वाःपाःद्यः विहारया आगंछेँया छ्यलीइ पलिस्था यानातःगु खनेदु । उत्तराभिमुख मैत्री बोधिसत्व बहाःया क्वाःपाःद्य जुल । बहालय्‌ दुहां वनेवं तप्यंक सिजःया पौ पिकयाः नःया बारं सुरक्षितकथं क्वाःपाःद्ययात थाय्‌ बियातःगु खनेदु ।

क्वाःपाःद्यया फुसय्‌ सिँया त्वलं व न्ह्यःने जवंखवं ल्वहंया निम्ह सिंह नं थापना यानातःगु दु । मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया किपा अंगलय्‌ च्वयातःगु दु । लुखा क्वसं धर्मगण्ठी मन्दः नं दु । अथेहे जवंखवं गं घायेगु ल्वहंया थां नं दु । च्वय्‌या तँय्‌ स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः अले वहे लाइनय्‌ दथुइ लाक तिकिझ्याः व हाकनं स्वपाःझ्याः तयातलसा वयां च्वय्‌या तल्ला फुक्क आधुनिक शैलीं दयेकातःगुलिं वास्तविक क्वाःपाःछेँ वा आगंछेँया रुप मदये धुंकल ।

बहाःया दथुया लागायात नःया बारं छचाखेरं घेरे यानाः अन च्वंगु देगः, चिभाः व मेमेगु ऐतिहासिक पक्षयात सुरक्षित यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःनेसं चिग्वःगु तुयू चिभाः, जवंखवं निगः व ल्यूनेसं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । वयां ल्यूने जज्ञ मन्दः थेंज्याःगु प्यकुंलाक्क गाः दु । बहाःया दथुइ लाक्क बज्रधातु चैत्य छगः नं दु । थ्व वि.सं. २०३७ साल जेठ १६ गते बहाःया थाकुलि हिरामान, धर्मरत्न, ज्ञानरत्न, सेतीमाया व सकल गुथिपाखें जिर्णोद्धार याःगु व जुजु वीरेन्द्र थन वःगु शिलापत्रं स्पष्ट क्यनाच्वंगु दु । चैत्यया क्वसं क्वाःपाःद्ययात तप्यंक ज्वज्वलपियाच्वंम्ह छम्ह उपासकया मूर्ति दु । सायद थ्व चैत्य थापना याःम्ह वा मेपिं सुं जुइफु ।

थुगु चैत्यय्‌ उत्तरपाखे स्वयाः दनाच्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, दक्षिणपाखे वरद मुद्राया बुद्ध थापना यानातल । चैत्यया पश्चिमपाखे मेगु चिभाः दुसा पूर्वपाखे लिच्छविकालीन चिभाः छगः नं थापना यानातल । बहालय्‌ दुहां वयेखतं जवय्‌ लाक्क तःपाःगु शिलापत्र तयातःगु दुसा खवय्‌ पाखे देगलय्‌ बुद्ध व जवंखवं निम्ह द्यःया मूर्ति पलिस्था यानातल । विहारया खवय्‌ कुनाय्‌ गुचाःमन्दः दु । थ्वहे गुचाः मन्दःया नामं हे गुचाःमन्दः त्वाः वा अप्रभंश जुयाः गुच्चात्वाः जूवंगु खः ।

थ्व बहाःया आगंद्यः गुह््येश्वरी खः । थ्व बहाःया आगंद्यःयात जनबहाःया शाक्यपिंसं नं कुलदेवताकथं पुजाआजा याना वयाच्वंगु दु । वास्तवय्‌ थ्व बहाःया ऐतिहासिक पक्ष उलि स्पष्ट खनेमदु । तर थ्व थापना जूगु थ्यंमथ्यं द्वःछिदँ न्ह्यवं खनेदु । छाय्‌धाःसा राष्ट्रिय अभिलेखालयय्‌ आःतक लुयावःगु दसुकथं ने.सं. १३५ या हस्तलिखित ग्रन्थय्‌ धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु कुमारचन्द्र धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे निगूगु दसु धयागु थौंकन्हय्‌ बेलायतया क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयया लाइब्रेरीइ तयातःगु ने.सं. २८५ या धर्मचक्र महाविहारया शाक्यभिक्षु मञ्जुश्रीजुं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता खः ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःयात बरे छुइधुंकूपिं कुलपुत्रपिंसं न्हय्‌न्हु÷न्हय्‌न्हु यानाः छसिकथं पाः कयाः सँ (पुजा पाः) याना वयाच्वंगु दु । येँया सम्यक महादान याइबलय्‌ थ्व बहाःया उपस्थिति अनिवार्य दु । ने.सं. ६६७ य्‌ जुजु नरेन्द्र देवया पालय्‌ बहाःया शाक्यभिक्षु तोयौजुं (चप्पाफ्यः आजुं) ल्हासाय्‌ कमे यानाहःगु ध्यबां सम्यक महादान गुथि नीस्वंगु खः । अथेहे थ्व बहाःया स्वयम्भुइ पुजा यानाः लःफ्वं वनेगु गुथि, गुंला बाजं गुथि, स्वयम्भूइ घाँय्‌ पुइगु गुथि, पलांचो गुथि व बुसादँ गुथि दु । थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः नं दु । थुपिं खः— (१)चीधं बहाः, (२) पिच्छे बहाः, (३) प्यूखा बहाः ।

इतुंबहाःया पश्चिमपाखे च्वंगु तःमुगः गल्लीइ थ्व बहाः पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाः नापसं ंबिकमाः बहाःया कचा बहाः रत्नाकरबहाः नं दु । थ्व बहायात तःमुगःबहाः धाइ । न्हापा रत्नाकर बहाःयात इतुंबहाःया शाक्य परिवारं बिकमाः बहाःया सर्वसंघ दुजःपिंत मियावंगु धापू दु । धर्मचित्त विहार नं धाइगु थ्व बहाः छगू थौंकन्हय्‌ इतुंबहाःया कचा बहाःकथं ल्यनाच्वंगु दनि । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । छगू फिट जक दुम्ह द्यःयात आशनय्‌ तयातःगु दु । द्यः साधारण छेँया क्वय्‌ चिकिचाकूगु छ्यलिइ तयातःगु दु । जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । लुखाय्‌ लीपाताया बुद्ध, धर्म, संघया प्रतीकया तोरं दु । जवंखवं ली पाताया हे ध्वाँय्‌ व मण्डपाः नं दु । थ्व विहारय्‌ क्वाःपाःद्यःया चुलिंचू निगः चिभाः दु । छगलय्‌ पंचबुद्ध दुसा मेगुलिइ लोकेश्वरया मूर्ति दु । छगू क्षेत्रपाल नं दु ।