तिकिझ्याः स्वनिगःया प्राचीन नेवाः छेँया विशेषता जक मखु, उत्कृष्ट काष्ठकलाया ल्यनाच्वंगु दसु खः । छ्यं पिल्हुयाः पिने स्वये मजीक सिँया बालाचा ह्वनाः दयेकातःगु प्वाःप्वाः जकया झ्याः खः । देगः, लाय्कू, सतः जक मखु स्वनिगःया प्राचीन नेवाः छेँ छेँपतिकं तिकिझ्याः लुइकेफु । तिकिझ्याः थीथी ताजिया दु । तिकिझ्याः मातनय् व छ्यलिया दलान वा मूलुखाया जःखः निर्माण यानातःगु दु ।
चिचीपुगु तु । तुयूगु व हाकुनःगु दइ । यक्व तमा जुइ मखु । गौ भचा ख्वातुइ । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । तु पाले व छ्याये अःपुइ । थुकियात द्यःतु नं धाइ ।
कःपू मदयेक दयेकातःगु थ्वँ । लः थें तरल यानाः दयेकातःगु न्ह्यागु थ्वँयात नं तिथ्वँ धाइ । तिथ्वँ दयेकेत थ्वँ अप्वः लुइगु जाकिं दयेकी ।
तिर्थकुमारी नेवाः लिसें खस संगीत ख्यलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह वरिष्ठ म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०७३ अनलागाः चौथि, आइतबारखुन्हु यलया थसिइ जूगु खः । थ्वय्कः अबु हर्षबहादुर सिंह व मां ज्ञानीकुमारी सिंहया न्याम्ह मस्त मध्यय् निम्हम्ह म्ह्याय् खः ।
थ्वय्कःया बाज्या व अबु नं संगीतय् सोख दुपिं जुयाः मचाबलय् निसें थ्व ख्यलय् वयेत थाकु मजुल । बाज्या शास्त्रीय संगीतया गुरु अले अबु भजन व लोक संगीतय् दख्खल दुम्ह गुरु खः । वय्कःयात उबलय् शास्त्रीय संगीत मयःगुलिं अबुया म्ये न्यनेगु अले हालेगु यानादिल । अबुं नं स्यनेगु यानाबिल । न्ह्याम्हेसिनं म्ये हालेत इनाप यातकि उघ्रिमय् म्ये हालीम्ह खः थ्वय्कः । थः न्यादँति दुबलय् हे मंगःया काति दबुली म्ये हालागु थ्वय्कःयात लुमं । म्ये ख्यलय् न्ह्यज्यायेत थ्वय्कःयात रत्न बेहोशीपाखें नं आपालं ग्वहालि जूगु खः । थ्वय्कः नेवाःम्ये ख्यलय् नं अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये हालादीम्ह खः । सदां लुमना च्वनीगु थ्वय्कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘सुं मदुगु ताक स्वया वा जि यःम्ह दाइचा’, ‘छंगु हिसि दुगु ख्वाः स्वस्वं’ व ‘नकतिनि ह्वःगु स्वां थें जाःगु जोबन सितिकं छ्वये मते न्हां’ खः । नेवाः ख्यलय् थ्वय्कलं मचाइलंनिसें म्ये हालाझाःम्ह खःसां थ्वय्कःया म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘लाय्लामा’ (ने.सं.११०६) खः । थुकी वय्कलं कृष्णमान डंगोललिसे हालादीगु ‘आलुब्वय् लैंब्वय् पिवाः च्वनेत कपाय् फ्यनेगु ञंचा यदाइ’ व विष्णु जल्मिलिसे हालादीगु ‘ध्वःदुक्क नापलात चूलाक्क मिखा ल्वात’ म्ये दुथ्याना च्वंगु दु । खयेत ला थ्वसिबें न्ह्यः हे रेडियो नेपाललिसें थीथी दबुली लोकंह्वाःगु म्येत हालादी धुंकूम्ह खः थ्वय्कः । लिपा बुलुहुं थ्वय्कःया म्येत झिंप्यचाः थीथी म्येचालय् पिदनादंगु जुल । वय्कःया म्ये दुथ्याःगु म्येचाः थुकथं दु– लाय्लामा (ने.सं. ११०६, ११०८, ११०९, १११०), पियाच्वना (ने.सं. १११०), जात्राया हुलय् (ने.सं. १११०), ग्वय्स्वांमाः (ने.सं. १११२), रश्मी (ने.सं. १११२), बुद्धया रश्मी (ने.सं. १११५), यःत्यः (ने.सं. १११६), मिजला (ने.सं. १११६), विडम्बना (ने.सं. १११७), दँ दँ सकलें दँ (ने.सं. ११२२), मिखा ल्वात (ने.सं. ११२३) ।
थ्वय्कलं श्रीहरि बाल मन्दिरय् ब्वनाच्वंगु इलय् हे जुजु महेन्द्रया न्ह्यःने म्ये हालादीगुया लिसें न्हाप सिरपाः नं त्याकादीगु खः । एस.एल.सी. तक्क ब्वनातःम्ह खःसां लोकसेवा उत्तीर्ण यानाः थ्वय्कलं भूमि सुधार मन्त्रालयपाखें थःगु लजगाः न्ह्याकादीगु खः । सुइप्यदँ सरकारी लजगाःलिपा अवकास कयादीम्ह थ्वय्कः लिपा रेडियो नेपालय् प्रशासकीय अधिकृत तकं जुयादी धुंकूम्ह खः । लजगाः यानाच्वंबलय् हे संगीत सर्जक गणेश परियारया ग्वाहालिं वि.सं. २०२८ सालं रेडियो नेपालय् स्वर परीक्षा ताःलाका दिल । अले थ्वय्कः संगीतया ख्यलय् वयेत आपालं ह्वःताः चूलात । छपु निपु यायां म्येत रेकर्ड जुल, उकथं हे म्येत लोकंह्वाःत । रेडियो नेपालय् तीर्थकुमारीया नां जायावल । थ्वय्कलं रेडियो नेपालय् दकलय् न्हापां हालादीगु ‘पर्ख तिमीलाई जाल बुन्नेलाई’ खः । लिपा आपालं लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘म त खाँदिन कुवाको पानी’, ‘ढुंगे बगर माया ढुंगे बगर’ व ‘डाँडामा माथि बिहान घाम लाग्यो तिरिरि’ खः । थ्वय्कलं हालादीगु आपालं लोकम्येत नं उतिकं हे लोकंह्वाः ।
लोकलिसें आधुनिक, राष्ट्रिय, भजन व मेमेगु यानाः द्वःछिं मल्याक म्ये हाला दीधुुंकल । अथेहे खस संगीतय् आपालं म्येचाःया लिसें थ्वय्कःया सः दुथ्याःगु डिस्क रेकर्डचाः तकं पिदंगु दु । म्ये हालेगु हे झ्वलय् थ्वय्कलं कलानिधि संगीत महाविद्यालयपाखें संगीतया ज्ञान कयादीगु दु । थ्वय्कः एभरेष्ट कर्ल्चरल सोसाइटीइ नं आवद्ध जुयाः झिंन्यादँतक्क ज्या यानादीगु दु । थ्वय्कःया इहिपाः वि.सं. २०३० सालय् प्रेमबहादुर थापालिसे जूगु खःसा थ्वय्कःपिनि काय् छम्ह दु सुरजकुमार थापा । थ्वय्कः नं संगीत ख्यलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि व लय्चिनामि नं खः । थ्वय्कः नेपाःया अतिकं लोकंह्वाःगु नेपथ्य ब्याण्डलिसे नं आवद्धम्ह खः ।
वय्कः प्रबल गोर्खा दक्षिण बाहुलिसें थीथी संघसंस्थापाखें मानपदवी, पुरस्कार व सम्मानपाखें हनेधुंकूम्ह खः ।
तिष्टुङ बज्रवाराही द्यः जात्राया न्हापांगु दिनय् आगमय् आचाःजुपिंसं तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । थ्व धुनेवं देखा दुपिं आचाःजुतय्त खड्ग लःल्हाइ । थुपिंमध्ये छम्हेसिके द्यः दुबिनाः खाइ । वयात हे खःद्यः धाइ । खःद्यः जुइम्हेसिनं तुयूगु जामा व बेतालिं चिनाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः खाखां आगमं पिहांवइ । खःद्यःयात अबिर ह्वलाः पुजा यायेधुनेवं तिनि दक्वं द्यः दुगु खः जात्रा यानाः पीथय् स्वनेयंकी ।
तिष्टुङ बज्रवाराहीया धामी
तिष्टुङ बज्रबाराहीया मू शक्तिकथं धामीयात कयातःगु दु । देवीयाथाय् दक्वं पुजाया व्यवस्थापन धामीं याइसा पुजा पुजारीं याइ । थनया पुजारी आचाःजु व धामीयात स्थानीयतसें तसकं हनाबना तयेगु याः । बज्रवाराही द्यःयाथाय् न्ह्यागु ज्या यायेत नं धामीया आज्ञा कायेमाः । बलि सहितया पुजा यायेत नं धामीयाके न्यनेमाः । बज्रवाराही देवीया पुजाबलय् धामीं पुजारीलिसेजक खँ ल्हाइ, मेपिंलिसे न्ववाये मजिउ । धामीलिसे आचाःजु पुजारीं जक खँ न्यनेजिउ । धामी जुइम्ह भैरवया प्रतीककथं नालातःगु जुयाः छेँजः सुं मदुसां दुखं च्वनेम्वाः ।
तिष्टुङ बज्रवाराहीया पुजारी आचाःजु
तिष्टुङ बज्रवाराही द्यःया पुजारी आचाःजु खः । आचाःजुपिंसं बज्रवाराही द्यःयाथाय् तान्त्रिक विधिकथं पुजा न्ह्याकी । थबलय् धामीं देय्या भविष्यवाणी पुजारीयात कनीसा पुजारी मेपिन्त कनी । दुखं च्वने मजिउगु जुयाः पुजारी जुइम्ह याकः काय जूसा मांबौ मदुया किरिया तकं यायेखनी मखु ।
पुलांगु नेवाः बस्ति तिष्तुङ्य् नेवाःतसें झिंनिदँय् छक्वः प्याखं पिकाइ । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, ईन्द्रायणी, व भैरवलिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताः, कवं, ख्याः आदिया ख्वाःपाः व वसःतिसा पुनाः द्यः प्याखं क्यनी । द्यःप्याखंलिसें थन सत्तलसिंह महाराजया बाखंया लिधंसाय् नं प्याखं क्यनेगु याइ । प्याखनय् तान्त्रिक शक्ति छ्यलाः थीथी अजूचायापुगु लु क्यनी । थनया प्याखं तिष्तुङ्य् जक मखु चित्लाङ्, पालुङ् व येँय् नं क्यनेहइ ।
सत्ययुगय् विजयपुरया नामं प्रख्यात येँया पूर्वी लागाय् लाःगु छगू बस्ती नरः (हाँडीगां) खः । थन दँय्दसं विशालनगरया तोरंद्यः (टुँडालदेवी, वैष्णवी देवी), मोपताद्यः व नक्सा भगवती (महामाया)या जात्रा जुइ । विशेष रुपं मू जात्रा छन्हु जक खःसां चौलाथ्व अष्टमी कुन्हु यःसिं थनाः जात्रा न्ह्याइसा चौलागा अष्टमी कुन्हु यःसिं क्वथला क्वचायेकी ।
चौलाथ्व द्वादशी कुन्हु तोरंद्यःया पिगमय् द्यःपालाः व दगू (डंगोल)त वनाः द्यःयात चिंक बुइकेगु याइ । त्रयोदशीया दिं कुन्हु पिगमय् होमया लिसें बलि बिइगु ज्या जुइ । चतुर्दशीया दिं कुन्हु नरःया प्रजापति खलकं स्वमुरी जायागु जा थुयाः नायः, नकिं, सिंह, त्रिशुल, म्ह्यखा, ग्वःजा, ज्वलान्हाय्कं, ल्हाःफ्वः छ्यंःग्वःया लिसें झिंनिता कथंया आकृति दयेकाः झिंनिपाः बौपाः दयेकाः तोरंद्यःयाथाय् यंकी । थथे दयेकाः पुजा यायेगुयात जालुद्यः पुजा धाइ । उगु हे दिनय् तोरंद्यःयाथय् नक्सा भगवती हइ । निम्हं द्यःयात अन दयेकातःगु खतय् तयाः थतु त्वाः, दथु त्वाः व कोता त्वालय् पुजा कायेत यंकी । उगु हे दिनय् थुखे मोपता द्यःयात देगलं पिने हइ । पुं (चित्रकार) पाखें लँपु (रंगरोगन) छाइ । सनिलय् मोपता द्यःयात तोरंद्यःया थासय् हयाः सतलय् तयाः भक्तजनपिनिगु पुजा काइ । पुन्हिया दिं कुन्हु तोरंद्यःयात तःधंगु खतय् तइ । पारुया दिं कुन्हु सरकारी पुजा यानाः प्वंगा पुयाः मू जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् थतु त्वाः जुयाः ढोकाबहाः, दथु त्वाः, दबली, कोता त्वाः, भगवती बहाः, न्यालम त्वाः जुयाः द्यःखःयात तिसापुखुलिइ दुने यंकी । थुकथं द्यःखः स्वकः तक पुखू चाहिका च्वनिगु इलय् पुखूया पिने नक्सा भगवती चाहुला च्वनी । थुकथं पुखू चाहिलेगुयात तोरंद्यःया पुखलिइ कुतुवंगु तिसा मालेगु प्रतीक कथं कयातःगु दु । पुखू स्वचाः चाहुले सिधयेकाः पिने हयेवं नक्सा भगवतीं तोरंद्यःयात स्वकः तक भागियाये धुंकाः नक्सा भगवती थःगु थासय् लितयंकी । तोरंद्यःया खः अन हे च्वंगु दबुली निन्हु तक दिकाः स्वन्हु दुकुन्हु मोपताद्यःयाथाय् आकाश ब्रम्हायणीयात नापलाकाः थःगु थासय् लित यंकी । आकाश ब्रम्हायणी तोरंद्यःया म्ह्याय् धइगु जनविश्वास दु । चौलागा अष्टमी कुन्हु आकाश ब्रम्हायणी द्यःयात इहि, बाह्राः आदिया फुक्कं पुजाविधि क्वचायेकाः देगलय् दुतयंकी । यःसिं नं क्वथली । थुकथं नरःया तिसा मालेगु जात्रा क्वचाइ ।