ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

तिष्टुङ बज्रवाराही द्यः जात्राया न्हापांगु दिनय् आगमय् आचाःजुपिंसं तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । थ्व धुनेवं देखा दुपिं आचाःजुतय्त खड्ग लःल्हाइ । थुपिंमध्ये छम्हेसिके द्यः दुबिनाः खाइ । वयात हे खःद्यः धाइ । खःद्यः जुइम्हेसिनं तुयूगु जामा व बेतालिं चिनाः ल्हातय् खड्ग ज्वनाः खाखां आगमं पिहांवइ । खःद्यःयात अबिर ह्वलाः पुजा यायेधुनेवं तिनि दक्वं द्यः दुगु खः जात्रा यानाः पीथय् स्वनेयंकी ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया धामी
तिष्टुङ बज्रबाराहीया मू शक्तिकथं धामीयात कयातःगु दु । देवीयाथाय् दक्वं पुजाया व्यवस्थापन धामीं याइसा पुजा पुजारीं याइ । थनया पुजारी आचाःजु व धामीयात स्थानीयतसें तसकं हनाबना तयेगु याः । बज्रवाराही द्यःयाथाय् न्ह्यागु ज्या यायेत नं धामीया आज्ञा कायेमाः । बलि सहितया पुजा यायेत नं धामीयाके न्यनेमाः । बज्रवाराही देवीया पुजाबलय् धामीं पुजारीलिसेजक खँ ल्हाइ, मेपिंलिसे न्ववाये मजिउ । धामीलिसे आचाःजु पुजारीं जक खँ न्यनेजिउ । धामी जुइम्ह भैरवया प्रतीककथं नालातःगु जुयाः छेँजः सुं मदुसां दुखं च्वनेम्वाः ।

तिष्टुङ बज्रवाराहीया पुजारी आचाःजु
तिष्टुङ बज्रवाराही द्यःया पुजारी आचाःजु खः । आचाःजुपिंसं बज्रवाराही द्यःयाथाय् तान्त्रिक विधिकथं पुजा न्ह्याकी । थबलय् धामीं देय्या भविष्यवाणी पुजारीयात कनीसा पुजारी मेपिन्त कनी । दुखं च्वने मजिउगु जुयाः पुजारी जुइम्ह याकः काय जूसा मांबौ मदुया किरिया तकं यायेखनी मखु ।

बज्रबाराही
तिष्तुङ्या मुख्य द्यः बज्रबाराही खः । तिष्तुङ्या बस्तिपिने तःधंगु चौर क्वसं बाराही खुसिसिथय्‌ मशान नापं बज्रवाराही देवीया पीठ दु । थुगु पीठ ने.सं. ८३२ पाखे जुजु विष्णु मल्लं स्थापना याःगु खः । थन बज्रबाराहीलिसें गणेश, भैरव, इन्द्रायिणी, कुमारी आदि द्यःपिं नं दु । थन शनिवार पतिकं यक्व स्थानीयबासी जक मखसे जःखः हेटौंडाजक मखु येँ, यल, ख्वपनिसें यक्व पुजा वइपिं दु । गुलिसिनं बज्रबाराही देवीयात बलिया भाकल यानाः पुजा वइपिं नं दु । थनया मू पुजारी आचाःजु खःसा ज्यापु जातिया धामीया नं थन तःधंगु मान व महत्व दु ।

उन्मत्तेश्वर महाद्यः
टिष्टुङय्‌ उन्मत्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व लागाय्‌ लक्ष्मीनारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन पाटीपौवा व धर्मशाला नं दयेकातःगु दु । स्वस्थानी व्रतकथा कथं चित्रकान्ति व सुवर्ण खुसिया संगमस्थलय्‌ सतिदेवीया जवगु पुलि कुतुंवंगु थ्व पवित्र भूमि धकाः धाइ । थन परिसरय्‌ आः ६४ शिललिंगया स्थापना यानातःगु दु ।

अशितेश्वर महाद्यःया देगः
थाहा नगरपालिका चिसापानी लागाय्‌ अमर्खु खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ अशितेश्वर महाद्यः दु । थ्व थाय्‌यात अशित तीर्थ धकाः नं धाः । थ्व थाय्‌यात न्हापा सुभद्र पर्वत धाइगु खः । थ्व थासय्‌ पौराणिक कालय्‌ अशित ऋषि व कुक्कट नां दुम्ह शुद्रं महाद्यःया तपस्या यानाः मुक्त जुयावन धयागु विश्वास दु । नेपालमण्डल चाकःलिं च्वंगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये थ्व छगू नं खः ।

इचंगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६लय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । थ्व देगःया दुने कलात्मक नारायणया मूर्ति दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगः पुलांगु खनेदु । देगःया न्ह्यःने बसाहा दुगु थनया विशेषता खः ।

इन्द्रायणी व इन्द्रायणी जात्रा
पालुङया नेवाःतय्‌सं थः मू द्यःकथं इन्द्रायणीयात तःधंगु आस्था तयाः पुजा याइ । थाहा नगरपालिकाया ज्याकू क्वय्‌ न्ह्यानाच्वंगु पालुङ खुसिया फिसलय्‌ इन्द्रायणी देवीया पिथ दु । थन ल्वहंया इन्द्रायणी देवीया मू मूर्तिलिसें मेमेगु नं मूर्ति दु । नेवाः पीठया विशेषताकथं थनया पीठ सिथय्‌ नं दिवंगत जूपिंत सद्गति यायेत तःगू मसान दयेकातःगु दु ।
पालुङया इन्द्रायणी देवीया जात्रा स्वदँय्‌ छक्वः तःजिक न्यायेकी । १३म्ह द्यःया मूर्तियात पोडे त्वालं ल्हातय्‌ व खतय्‌ तयाः पितहयाः यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी पीठया गमय्‌ स्वनी । अले थन थकूजुजु व १६ द्वारेया विशेष पुजा वइ ।
स्वन्हुतक दक्वं द्यःपिं गमय्‌ स्वनातइबलय्‌ पालुङया दक्व नेवाःतय्‌सं म्येय्‌ दुगु आदिया बलि सहित तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । बलि बिउगु म्येय्‌ दुगुया छ्यं थन याइगु होमय्‌ दुइ माः । मेगु जातियापिन्सं नं इन्द्रायणी देवीया पुजा याःवइ । स्वन्हुलिपा गणेद्यः, कुमारी, ईन्द्रायिणी व भैरवया प्यंगू खः गमं थनाहयाः बस्ति दुनेया छेँय्‌ छेँय्‌ हयाः जात्रा याइ । थुगु जात्रा न्ह्याकीपिं नेवाःत खःसां थनयापिं सकसिनं उत्तिकं श्रद्धा व आस्था तयाः थुगु जात्रायात तःजिक न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राय्‌ पालुङ जक मखसे जःखःया सकल जातियापिं मनूतय्‌सं ब्वति काइ ।

चांगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४या अंगारे धइगु थासय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ ल्वहंयागु हे गजू छुनातःगु दु ।

पाण्डुकेश्वर महाद्यः
थाहा नगरपालिका वडा नं. २ पालुङ कुछिम त्वाःया उत्तरपाखे रेविका व रेतोवती नांया निगू खुसि ह्वनाच्वंगु भद्रतीर्थ सिथय्‌ नितँजाःगु महाद्यःया देगः दु । पाण्डुकेश्वर नामं लोकंह्वाःम्ह थुम्ह महाद्यःयात थनया नेवाःत जक मखु, सकसिनं उति हे श्रद्धा तयाः पुजाआजा याः । दँय्‌दँसं गुंपुन्हि, तीज, बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे व साउनया सोमवाःपतिकं थन यक्व भक्तजनत वइगु छगू कथंया मेला हे जुइ । पाण्डुकेश्वर देगःलिसें थन मेमेगु नं थीथी देवदेवीया मूर्ति स्वनातःगु दु । अथे हे थन न्हिथं भजनफल्चाय्‌ भजन नं याइ ।
पाण्डुकेश्वरयात नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्येय्‌ छगूकथं नालातःगु दु । यक्व न्हापा पाण्डुक नांया छम्ह ऋषिं थन वयाः ताःईतक महाद्यःया जप यायेवं शिवलिङ्गया रुपय्‌ महाद्यः प्रकट जूगु खँ हिमवत्खण्डया अध्याय १११ य्‌ न्ह्यथनातःगु दु । पाण्डुक ऋषिया तपं उत्पत्ति जूगु जुयाः थुम्ह महाद्यःयात पाण्डुकेश्वर धाःगु खः । न्हापा थनया शिवलिङ्ग खुसिं चुइकायंकाः मेगु शिवलिङ्ग स्थापना याःगु खःसा वि.सं. २०७२ बैशाखया तःभुखाचं थुगु देगः नं दुनावन । वयांलिपा नेपाल सरकार पुरातत्व विभागया ग्वाहालिं नितँ सिजःपौया बांलाःगु न्हूगु देगः दयेकूगु खः ।

भीमसेन देगः
मकवानपुरया पुलांगु भीमफेदी गढीइ भीमसेनया देगः दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌या नां भीमफेदी जूगु ल्याखं थ्व देगःया थन ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व दु । थन न्यनेदुकथं थ्व देगः थनया हे दकलय्‌ पुलांगु देगः खः । भीमफेदी नेवाःतय्‌सं गुलजार याःगु बस्ती खः, अले थ्व नेवाः व्यापारीतय्‌ तसकं हनातःम्ह द्यः खः । तग्वःसां छतँ जक जाःगु द्यः बिस्कं पहःयागु खनेदु । स्वदुवाः तोरण सहितया लुखा दुसा दथुया लुखाया जःखः धातुया सिंह दु, लुखा सिजःपातां भुनातःगु खनेदु । च्वय्‌ च्वंगु तोरण तसकं नं कलात्मक खने दु । दुने भिंद्यःया कलात्मक तोरण सहित
धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु, लिक्क च्वंम्ह मेम्ह मूर्तियात द्रौपदी धकाः म्हसीका बियातःगु दु । महाभारतय्‌ वर्णन जुयाच्वंगुकथं पञ्चपाण्डव बनवास वंबलय्‌ थ्व थासय्‌ लाःगु अले थनया हेडम्बासुर नांया राक्षसनाप ल्वानाः वया केहेँ हेडम्बालिसे भीमसेनं ब्याहा याःगु थाय्‌ थ्व हे खः धाइ ।

विशंखु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६ लय्‌ विशंखु नारायणया देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने हाकुगु शिलाया नारायणया मूर्ति दु ।

हरिशंकर नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४ लय्‌ हरिशंकर नारायण देगः दु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगः पुलांगु स्वरुपय्‌ दु । थन दुने शिलाया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दुने मेमेगु नं शिला मूर्ति तयातःगु दु ।

त्रिखण्डी महाद्यः देगः
पुलांगु भैंसे बजारं २ कि.मी. दक्षिणय्‌ राप्ती खुसि पारि भैंसे गाविसया वडा नं. १य्‌ व आः भिमफेदी गाउँपालिकाय्‌ त्रिखण्डेश्वर वा त्रिखण्डी महाद्यःया देगः दु । आः थ्व त्रिभुवन राजपथया सिथय्‌ लाः । थ्व द्यःयात त्रिवेणेश्वर महादेव धकाः नं धाइ ।
थ्व द्यः प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थन लँ दयेकाच्वंबलय्‌ थनया श्रमिकतय्‌सं लुइकूगु धाइ । नितँ दुगु उत्तर स्वःगु शिखर शैलीया देगःया निर्माण यक्व पुलांगु खनेदु । तर आः धाःसा आधुनिकढंगं पुनर्निमाण यानातःगु दु । देगः दुने हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग दु । परापूर्वकालंनिसें थ्व थासय्‌ द्यःपिं तकं तपस्या याःवइगु जुयाः थ्व थाय्‌या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व यक्व दु । थ्व देगलय्‌ उमामहेश्वरया मूर्ति व मेमेगु शिवलिङ नं स्थापना यानातःगु दु ।

पुलांगु नेवाः बस्ति तिष्तुङ्य्‌ नेवाःतसें झिंनिदँय्‌ छक्वः प्याखं पिकाइ । थ्व प्याखनय्‌ गणेश, कुमारी, वाराही, ईन्द्रायणी, व भैरवलिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताः, कवं, ख्याः आदिया ख्वाःपाः व वसःतिसा पुनाः द्यः प्याखं क्यनी । द्यःप्याखंलिसें थन सत्तलसिंह महाराजया बाखंया लिधंसाय्‌ नं प्याखं क्यनेगु याइ । प्याखनय्‌ तान्त्रिक शक्ति छ्यलाः थीथी अजूचायापुगु लु क्यनी । थनया प्याखं तिष्तुङ्य्‌ जक मखु चित्लाङ्, पालुङ् व येँय्‌ नं क्यनेहइ ।