थौंकन्हय्या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय् आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय् ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय् श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय् यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।
अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय् ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय् वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय् ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय् तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय् आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय् प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय् चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।
आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।
नेपालभाषाया साहित्यकार भाजु दिलबहादुर चित्रकारया अबुया नां गणेशबहादुर चित्रकार खः । मांया नां धनमाया चित्रकार खः । वय्कःया जन्म यल बखुम्बाहालय् बि.सं.२०२० फागुनय् जूगु खः । वय्कः थौंकन्हय् यल, बोलाछेँय् च्वनादी ।
भाजु दिलबहादुर चित्रकारया साहित्यिक नां तुयू पुं खः । वय्कलं थ्व हे नामं साहित्य सिर्जना यानादी । तुयू पुंजुं हाइकु, मुक्तक, गजल, म्ये व चिबाखं च्वयादी । वय्कःया पिदने धुंकूगु सफू लुफिं हाःगु पलाः (मुक्तक मुना, ने.सं. १११९), निपला (हाइकु व क्वाः मुना,ने.सं.), घाः (गजल मुना), मतिनाया पुखू (हाइकु मुना), चिरिबाःगु (हाइकु मुना, ने.सं. ११२३), कंझाः दुने (हाइकु मुना, ने.सं.११२३), पालिजाः स्वां (हाइकु मुना, ने.सं.११२६), निभाः जः (हाइकु मुना, ने.सं. ११२७), वेँय् (कविता मुना, ने.सं. ११२८), मि (चिबाखं, ने.सं. ११२८), थौं (कविता मुना, ने.सं. ११२७), लू (हाइकु मुना, ने.सं. ११२८), जिमिगु सः (म्येचाः), स्व (म्येचाः), स्वंगः न्यागः स्वंगः (हाइकु मुना, ने.सं.११४१), एल्फे कबिता हाइकुया मिखा (च्वसु) खः । वय्कलं सम्पादन यानादीगु सफू नेवाः हाइकु मुना– १, व नेवाः हाइकु मुना– २ खः । अथेहे वय्कःया पिदने धुंकूगु म्येचाः झीम्ह संखधर साख्वाः व राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः खः ।
वय्कः मणिगल लय्पौया संस्थापक खःसा अन्ति लय्पौया सम्पादक नं खः । वय्कःयात नेपाल साहित्य मन्दिर पाखें हनापौ देछाःगु दु । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलः यलया आजिवन दुजः जुयादीगु दु ।
ने.सं. ११३९ दँय् निर्माण जूगु संकिपाया निर्माता अनु श्रेष्ठ व मनिष कुमार श्रेष्ठ अले बाखं व निर्देशक आर्यम नकःमि खः । थुकिया छायाँकार राजु कार्की खःसा थुकी कलाकारकथं मनिष कुमार श्रेष्ठ, अर्णेश्वरी शिल्पकार, सबिन शाक्य, साक्षी मुल्मी, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, राजेन्द्र खडगी, हिसिला महर्जन, मणिराज लवटपिं दुथ्याः । संकिपाय् थःगु जग्गा जमिन धैगु थःगु मातृभूमि खः, थुकियात संरक्षण याना तयेमाः धैगु सन्देश दु ।
तुलसी साय्मिया जन्म मां लक्ष्मीदेवी मानन्धर व अबु नारायणकृष्ण मानन्धरया कोखं येँया नंसाः त्वाः (नक्साल)या गाः ल्वहँहिटीइ ने.सं १०६४ य् जूगु खः । बी.ए, बी.एड, बी.एल यानाः नन्दी राष्ट्रिय माध्यमिक विद्यालयय् शिक्षणया नापं टुरिष्ट गाइडया ज्या यानादीम्ह भाजु साय्मि छम्ह नेवाः अभियन्तानापं च्वमि नं खः । भाजु तुलसी साय्मिया न्हापांगु च्वसु सितु पत्रिकाय् पिदंगु मतिनां प्याःगु छपु पौ च्वखँ खःसा सफूया रुपय्— रमिला स्मृति (ने.सं १११९)नांगु संस्मरण सम्बन्धी सफू व यां भाय् ल्याः (ने.सं. ११३८) पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्कलं त्रिचन्द्र कलेजं पिदनीगु जः पत्रिका–ल्याः ४०) सम्पादन यानादीगु दुसा विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन आदिइ ब्वति कयाः सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।अथेहे थ्वय्कलं सितु, जः आदि पत्रपत्रिकाय् नं इलय् ब्यलय् लेख पिथनेगु यानादीगु दुसा थीथी गोष्ठी, व सम्मेलनय् ब्वति कयाः टिप्पणीकार जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । थ्वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजःया नापं नेपालभाषा आन्दोलनया छम्ह न्ह्यलुवाः नं खः । अथेहे नेवाः जाति व नेपालभाषाया निंतिं जूगु थीथी आन्दोलनय् नं वय्कलं सक्रिय रुपं ब्वति कयादीगु दु । थौंकन्हय् थ्वय्कः नेवाः देय् दबू येँ जिल्ला कवःया ल्लाहकार खःसा थ्वय्कलं नेपालभाषा परिषद्, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि, हलिं नेवाः दबू, धर्मोदय सभा आदिया दुजः जुयाः ज्या यायेगुया नापं इलय्ब्यलय् थम्हं फुगु आर्थिक ग्वाहाली नं यायेगु यानादी ।
अबु कृष्णलाल महर्जन व मां राममाया महर्जनया कोखं ने.सं. १०७४ दिल्लाथ्व षष्ठीकुन्हु यल, लुँखुसि त्वालय् तुलसीलाल सिंहया जन्म जूगु खः । वय्कः नेपालभाषाया प्राचीन अभिलेख, भाषा, लिपि, साहित्य सम्बन्धी दुग्यंक अध्ययन दुम्ह छम्ह अध्ययता खः । नेपालभाषा एम.ए.या न्हापांगु पुचलय् प्रथम श्रेणीइ प्रथम जुयाः महेन्द्र विद्याभूषणं विभूषित जुयादीम्ह वय्कलं २०४१–२०७४ तक निरन्तर रूपं नेपालभाषा विषयया प्राध्यापन यानादिलसा ने.सं. २०६९ निसें २०७३ तक वय्कः नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया प्रमुख नं जुयादिल । वय्कःया मौलिक, सहलेखन तथा सम्पादनय् पिदंगु कृति थुकथं दु —
मौलिक कृति —
नेपाल ऋतुपौया च्वसु–धलः (वि.सं २०३२, सम्पादक : काशीनाथ तमोट), विदेशी विद्वान् व नेपालभाषा–वि.सं. २०३४), नेपाल भाषाया प्यांगां भाषिका (ने.सं. १११२), नारदस्मृती दिव्य परीषा (ने.सं. ११२८), तन्त्राख्यान (ने.सं. ११२९), नेवाः लोकवात्ता (ने.सं. ११३० संयुक्त लेखन), सक्व वज्रजोगिनीया शान्ति–स्वस्ति–सफू (ने.सं. ११३६), जलद्यःया निगू थ्यासफू (ने.सं. ११४३) ।
सम्पादन —
भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला (लेखक : कमलमणि दीक्षित वि.सं. २०५६), चिन्तामनि अंगुलिया खँ (लेखक ऋद्धिनरसिंह मल्ल, ने.सं. ११२२), कात्तीप्याखंया छुं अंश (लेखक : श्रीनिवास मल्ल, योगनरेन्द्र मल्ल, ने.सं. ११२४), नेपालभाषा– ५, ६, ७ (जर्नल ने.सं. ११३०, ११३५, ११३६ क्रमिक), नेवाः लोकसाहित्य–संयुक्त लेखन, ने.सं. ११३७), लुमन्ति–पौ (रजत जयन्ती विशेषांक ने.सं. ११३८), श्रीलंकाया न्यंकं बाखं (अनु : बालगोपाल श्रेष्ठ ने.सं. १११५) , A Dictionary of Classical Newar -Kathmandu; Kasa Pasa , Complier and Assistant Editor, 2000AD आःतकया दुने थ्वय्कःपाखें सम्पादित, सहलेखन व एकललेखनं १९गू सफू व जर्नल पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे थीथी पत्रिकाय् थ्वय्कःया अनुसन्धानात्मक व साधारण लेख नं पिदनेधुंकूगु दु ।
पुलांगु नेपालभाषाय् नुगः क्वसाःम्ह भाजु तुलसीलाल सिंहं थ्व विषयया तःगू परियोजनाय् नं ज्या यानादीगु दु । गथे— सन् १९८५ निसें च्वसापासा अन्तर्गत A Dictionary of Classical Newari खँग्वःधुकू निर्माण परियोजनाय् खँग्वःधुकू निर्माणया अन्तिम ईतक ज्या यानादिल ।
अथेहे यल महानगरपालिकापाखें चूलाःगु परियोजनाय् संयोजक व प्रमूख अनुसन्धाताया रूपय् यल महानगरपालिका दुने उखेंथुखें लानाच्वंगु पुलां–पुलांगु अभिलेख अध्ययन यानाः करिब १००० पाः अभिलेख देवनागरी लिपिं लिप्येन्तर यानादिल । थ्वहे झ्वलय् यल महानगरपालिका वडा २८ या आर्थिक ग्वाहालिं जलद्यः सम्बन्धित निगू थ्यासफू सम्पादन यानाः पिथनेत ताःलात । थःगु प्राध्यापनया झ्वलय् नं भाजु तुलसीलाल सिंहं आइ.ए, बीए. व एम.ए. तगिंया नेपालभाषाया पाठ्यक्रम दयेकेगु व समसामयिक पाठ्यक्रम सुधार
यायेगु ज्याय् थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादीगु जक मखु वि.सं. २०७८ य् यल महानगरपालिकां आधारभूत तगिमय् नेपालभाषा विषय नं अनिवार्य पठनपाठन यायेगु तातुनाः स्थानीय पाठ्यक्रम निर्माण समितिइ वय्कःयात सहसंयोजक व पाठ्यसफू च्वयेगु ज्याय् संयोजक नियुक्त याःगु जुल ।
थ्वय्कःया संयोजकत्वय् कक्षा नर्सरी, एलकेजी, यूकेजी, १, २ व ३ या सफू तयार जुइधुंकूगु दु । सामाजिक व भाषिक संस्थाय् नं थ्वय्कः उलि हे सकृय जुयादीगु दु । थ्वय्कः यलया ज्यापु समाजय् ने.सं. ११३० निसें आःतक मदिक्क पार्षद, सल्लाहकार जुयाच्वनादीगु दु । लोकसाहित्य परिषदय् (वि.सं. २०७४—७९) न्वकू जुयाः व मोतिलानी सिरपा समितिइ नं न्वकू जुयाः क्रियाशील जुयादीगु दु ।
संस्कृत खँग्वलं तुला धैगु ताल्जु (तराजु) खः । ताल्जु ज्वनाः ज्या याइपिं अर्थात् बनेज्या याइपिं तुलाधर खः । उदाय्तय्गु छगू मुख्यगु थर तुलाधरतय्सं नयेत, पुनेत माःमाःगु ज्वलंया बनेज्या यायेगु झ्वलय् ल्हासातक थ्यं । ल्हासाय् कुथि स्वनाः मूवंगु कापः तास, क्वय्ची, मासुति लिसें लुँया द्यः, ढलौटया द्यः आदि बनेज्या याइगुलिं तुलाधरत ल्हासा साहुकथं नांजाः । उदाय समाजय् अप्वः तःमिपिं तुलाधरतय्गु मू बस्ती असं जःखः खः । अथेहे दगुबहाः, जःधुछेँ, ताःसिथू, ननिबहाः, कोथुननि, चाबहाः, झथांमुगः, तू क्यब, तुछँे, चलाछँे, त्यःर, तलाछि, झ्वाःबहाः, त्यंगः, किलागः, कवाइचा, वनेमा, पसःननि, न्यत तुँछेँ गल्ली आदि खः । बौद्ध धर्म माने याइपिं तुलाधरतय्सं मोहनीया असंचालं कुन्छु बाकुननि आगंछेँनं असंपायाः पिथनी ।
स्व. तुल्सीराज ताम्राकारया उपनां प्वाःस्याः खः । धातु थ्वज्या कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०३९ श्रावण एकादसिकुन्हु यलया हौगः त्वालय् जन्म जूगु खः । थः अबुजु स्व.बिद्याराज ताम्राकारया हःपालं ने.सं. १०५२ स धातु थ्वज्या कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिशेषता धयागु सिजः, लीया म्वाहालि, काहाः, गजू नापं देगलय् लीपौ तयेगु खः । कला ब्वज्या— १) नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी २) ताम्राकार सहकारी प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) भारतया वनारसय् पशुपति देगः निर्माण २) व्रिस्वेन मोलाय् नेपाःया शैलिं दयेकूगु देगलय् धातुया पौ व गजू निर्माण । ३) जनकपुरया राम मन्दिरया धातुया लुखा, धातुया पौ व गजू निर्माण ।
तुल्सीराज शाक्य कँय्या ताः, भुस्याः व तिङछु थें ज्वःगु परम्परागत बाजा दयेके ज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५२ तछलाथ्वः दुतिया, सोमबारकुन्हु यल, कुतिबहालय् जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. जोगराज शाक्यया हःपालं ने.सं.११०० दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु कँय्या ताः, भुस्याः व तिङछु थें ज्वःगु परम्परागत बाजायात सादा वा बुत्ता तयाः दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— निर्माण जूगु बाजं थीथी भजन मण्डली व थी थी संगीत ख्यलय् छ्यला वयाच्वंगु दु ।
ज्या क्वचायेकाः न्यायेकीगु पुजा । द्याः त्याः दक्वं हर हिसाब याये सिधयेकाः थुगु पुजा याइ । खलःपिनि जहान परिवार दक्वं थ्याकी । आम्दानिया अबस्थाकथं भ्वय् न्यायेकेगु याइ ।
भचा हाकु हाकु नःगु तु । पु तपु जुइ । गौ भचा तापाइ । तसकं चाकुइ मखु, भचा न्यालु पहः वइ ।
छ्याये बलय् ति छ्व छ्व म्हुइ । छ्याये नं थाकुइ ।