स्वनिगःया मेगु नांजाःगु नेवाः बस्ती तोखा खः । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व पर्यटकीय ल्याखं अतिकं महत्वपूर्णगु तोखायात ‘थःने’ व ‘क्वःने’ यानाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । पञ्चायतकालय् प्रशासनिक विभाजन याःबलय् थनया उत्तरपाखे च्वंगु थःनेयात टोखा चण्डेश्वरी गाउँ पंचायत (लिपा गाउँ विकास समिति) व दक्षिणपाखे च्वंगु क्वःने लागायात टोखा सरस्वती गाउँ पंचायत दयेकूगु खः । थ्व निगू लागाया दथुइ च्वंगु ‘तोखाय्चालँ’ यात सीमारेखा दयेकल । तोखा नगरपालिका दयेकेवं थ्व निगुलिं लागा उगु नगरपालिकाय् दुथ्याः वन । तोखाया पूर्वय् भुइजःसि व खड्का भद्रकाली, पश्चिमय् मनमैजु, साङ्गला व फुटुङ, उत्तरय् झोर महाँकाल, दक्षिणय् धापासी व ग्वंगःबुँ लाः । थःने लागाय् यलाग, थलाग, गँछें, पुखुसि, देमलाछि, पिठेटोल, इकुलाग, तोठीलाग, दुँधीघले, बाले, त्वापचा त्वाः दु । अथे हे हासल, दुनिखेल, सागल, इकगल, लाछीचुक, धसीत्वाः, लाछीचा, ल्होहखल, चोकछेँ, लाम्ने, ससिख्यः, ध्वत्वाचा, वामफल क्वःने लागाया त्वाः खः ।
तोखा प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु बस्ती खः । थन संवत् ५१९ या लिच्छविकालीन अभिलेख दु । उकी थ्व थाय्या नां च्वयातःगु मदु । मध्यकालंनिसें तोखा (टोखा) धकाः स्पष्टं च्वयातःगु दु । थनया नांजाःगु तीर्थ ‘स्वप्नतीर्थ’ खः । थनया साङ्गला खुसि व बिष्णुमती खुसिया दोभानयात ‘स्वप्नतीर्थ’ धाइ । तोखा नां प्रचलित जूगुबारे नं थीथी धापू दु । छगू धापू थथे दु– तोयनाथ नांया छम्ह ऋषिं सकल अपाङ्गपिं मनूतय् ल्वय् लनाः शरीर पूर्ण जाया वयेमा धकाः दँय्दसं मेष संक्रान्ति (वैशाख १) कुन्हु ‘स्वप्नतीर्थ’ य् म्वःल्हुइगु धकाः दिन तोके याना ब्यूगुलिं थ्व थाय्या नां तोखा जूगु धाइ । मेगु धापू कथं, नेपालभाषाया ‘तुख्यः’ खँग्वःपाखें तोखा जूगु खः । थ्व थासय् तुबुँ यक्व दु । तु यक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थासय् चाकु दयेकेगु ज्या च्वन्ह्याना वन । चाकु दयेकेत तु यक्व माः । तु माक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थाय्यात ‘तुख्यः’ धायेगु याना हल । वहे ‘तुख्यः’ खँग्वः अपभ्रंश जुयाः आः तोखा धया हल । थ्व थाय्यात मध्यकालय् ‘जयपुली (री) देश’ नं धायेगु याः । तोखा (टोखा) नेवाः भासं वःगु नां खःसा जयपुरी संस्कृत भासं वःगु नां धैगु सीदु ।
थ्व थाय् भौगोलिक ल्याखं भतिचा डाँडा च्वय् लाः । गोपालराज वंशावली हरिशचन्द्रदेव (नायकदेवीया भाःत) या किजा गोपालदेव तोखा किल्ला दुने वंगु खँ च्वयातःगु दु । थुकिं मध्यकालय् तोखायात सामरिक दृष्टिकोणं महŒव बियातःगु सीदु । उबले थ्व थाय् व्यापारिक केन्द्र कथं नं विकास जूगु खः । मध्यकालय् व्यापारीत थ्वहे थासं नुवाकोट जुयाः ल्हासा वये–वने याइगु खः । स्वनिगलय् राजनैतिक विभाजन लिपा थ्व थाय् येँ (कान्तिपुर) राज्य दुने लात । तोखा चण्डेश्वरी देगःया पःखालय् तयातःगु ने.सं. ७९४ (१६७३ ई.) या अभिलेख व तपलाछि त्वालय् तयातःगु ने.सं. ४८१ (१७२० ई.) या अभिलेख निगुलीसं थ्व थाय्यात येँया विजयराज्य धयातःगु दु ।
नीतिशास्त्र हिमवत्खण्डय् चण्डिकेश्वर पिण्डारक–यात तोखा चण्डेश्वरी देवी खः धयातःगु दु । तोखाया मेगु नांजाःगु धार्मिकस्थल सपनातीर्थ खः । मेगु धार्मिक सम्पदात गणेद्यः (सपनविनायक), महाद्यः, नारांद्यः, गणेद्यः, भिंद्यः, सूर्यविनायक, कार्यविनायक, महाँकाल, चण्डिकेश्वर, चुनदेवी, जलेश्वर, सतीदेवी, काली, गौरीशंकर, तलेजु भवानी देवदेवीया झ्वाता व देगः खः । अथे हे पिगंद्यः (पीठ देवता), अगंद्यः, करूणामय, बौद्धस्तुप व बुद्धया झ्वातात नं अन दु । दक्षिण लागाय् दुगु सम्पदा सरस्वती (सस्माद्यः), नारांद्यः, इन्द्रायणी व कोथु गणेद्यः खः ।
तोखामितय्सं चिल्लागा (चैत्रकृष्ण) पिसाच चतुर्दशी कुन्हु थीथी द्यःया जात्रा यानाः पाहांचः¥हे हनेगु याइ । वैशाख (मेष) संक्रान्ति कुन्हु बिस्काः जात्रा हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिं क्वःमथसें चैत्र मसान्त निसें वैशाख ५ गतेतक चण्डिकेश्वर महादेव, सपनातीर्थ गणेश, च्वय्गणेश, कोटुगणेश, मसानकाली, चण्डेश्वरी व सरस्वतीया खः जात्रा यानाः बिस्काः हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिंद्यः वैशाख ५ तिनि क्वःथइ । अथे हे वैशाख १ गते बहुमुखी गंगा व दुतमुखी गंगाया त्रिवेणीइ सपनतीर्थ मेला जुइ । वैशाख १ गते मेष संक्रान्ति कुन्हु थ्व खुसिइ म्वःल्हुल धाःसा फुक्कं ल्वय् लनाः स्यंगु शरीर नं हाकनं जाया वइ धैगु मान्यता दु ।

तोखाया पायाः जात्रायात खःद्यः जात्रा धाइ । थुकी भिंस्वम्ह थकालिपिंसं स्वांनं त्वपुयातःगु पंया छत्रया चु दुने खड्ग सुचुकाः खःद्यः जात्रा याइ । न्हापा छक्वः ख्वपय् खड्ग तंगु इलय् हे तोखाय् नं खड्ग जात्रा न्यायेकूगु जुयाच्वन । तोखाया खड्गयात खःद्यः धकाः पं फायाः, पंया हे छत्र दयेकाः उकी दुने सुचुकाः हइगु खः । थुगु जात्राय् दकलय् न्ह्यःने
डंगोल जातिया थकालिं ढाल ज्वनाः वइसा लिउने भिंmनिम्ह आचाःजु थकालिपिंसं खड्ग दुने दुगु खःद्यः ज्वना वइ । तोखाया तलेजुं पिहांवइगु थ्व जात्राय् धिमय् थानाः मिसात सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः वइ ।

येँ देय्या उत्तरय् सिपूच्व क्वसं तोखा लाः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु थाय् तुख्यःपाखें तोखा जूगु धाइ । दँय्दसं चैत्र मसान्तनिसें वैशाख ४ गते तक तोखाया बिस्काः जात्राय् सपंद्यः (सिद्धिगणेश) च्वय् गणेद्यः, क्वय् गणेद्यः, पीगंंद्यः (मसानकाली/इन्द्रायणी), महाद्यः, चण्डेश्वरी द्यःपिं जात्रा यानाः हनी ।
‘यसिंद्यः थनेगु’ धकाः मसान्तकुन्हु जात्रा न्ह्याःगु छुमां कथं यःसिं थनी । द्यः ब्वयेगु धकाः सपंद्यः, चण्डेश्वरीलिसें फुक्क द्यःपिं गमय् स्वनी । खाइसंल्हुकुन्हु सँन्याःकाःइलय् द्यःपिं गमय् थनाः जात्रा यानाः हइ, तर मसानकाली पीगमय् ‘शान्ति होम’य् धर्तीं थहां वक्व वस्तु, न्या, चखुं, ताहा लिसें हाकुम्ह दुगु म्वाःम्वाकं दुयाः पुज्याइ । सुथय् सपनतीर्थय् मेला हनी । २ गते सुथ जुइ न्ह्यः मसानकाली पीगमय् मिसामस्तय्त मरःजा नकी । सुथया सिन्हःयालय् पीगंद्यः लिसें क्वय् गणेद्यःखः नापं देय् चाःहीकी । गुथ्याःतय्सं चिलाख च्याकाः ब्वति काइ । न्हिनसिया सिन्हःयालय् किस्तिइ सिसाबुसा, ताय्, अबिर तयाः लँदुछि ह्वलावइ । द्यःखः दक्व जात्रा यानाः थःने लाछिइ दिकी ।
३ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः देय् चाःहीकाः हासलय् दिके यंकी । न्हिनय् ‘तिसा मायेकेगु याः’ धकाः सिन्हःयाः यानाः द्यःखः ध्वाखा पिने पुखुलिइ चाःहीकाः, मसानकाली पीगंद्यः चाःहीकाः क्वःने लाछि त्वालय् द्यःखः दिकी । थुकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं द्यःपिंत लंपाः छानाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ४ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः तुतिगलय् दिकी । द्यः दुकाइगु दिं जूगुलिं छँेखापतिं पिखालखुइ बँ थिली । न्हिनय् सिन्हःयालय् द्यःपिंत बसा लायाः देय् चाःहीकीबलय् श्रद्धां द्यः पुज्यानाः बिदा बी । क्वःनेलाछि सिन्हःयालय् द्यःपिंत म्हितकाः द्यः छेँय् थ्यनेवं दुकाइ । पीगंद्यः व क्वय्लाछि गणेद्यःयात देय् चाःहुइकाः थःने लाछिइ च्वंगु यःसिं व नारायण स्वचाः चाःहुइकेवं तिंप्वाः च्याकाः सीबाजं थाइ, द्यःपिं द्यःछेँय् थहां बिज्याकी । ५ गते थःनेलाछिइ थंगु यःसिं क्वःथलेवं जात्रा क्वचाइ ।