बागलुङ्गया भाजु पशुपति श्रेष्ठ व मय्जु चन्द्रकुमारीया काय्मचा तेजकुमार सन् १९४२ स बूगु खः । सन् १९७६ स त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादिल । वन्यजीवतय् ब्यवहार सम्बन्धय् विशेष शोध यानादीम्ह थ्वय्कः नेपालय् दुपिं डल्फिनतय् सम्बन्धय् दुग्यंक अध्ययन यानावयाच्वंम्ह खः । वय्कलं नेपालय् वन्यजन्तु समाज, झङ्गःपंक्षी अवलोकन क्लब थुज्वःगु संस्थाया संस्थापकया नापनापं अन्तरराष्ट्रिय स्तरया आपालं मान, सम्मान व पदक नं कयातःगु दु ।

अबु लक्ष्मीकृष्ण श्रेष्ठ व मां तुलसीमाया श्रेष्ठया कोखं बि.सं. २०१९ असोज २४ कुन्हु मध्यपुर थिमि न.पा ४, ख्वपय् जन्म जूम्ह खः कवि भाजु तेजकृष्ण श्रेष्ठ । नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक कविताया क्षेत्रय् लिपांगु पुस्ताया कविपिनि झ्वलय् कवि तेजकृष्ण श्रेष्ठ उदयीमान कवि खः । भक्तपुर साहित्यिक समाजया आजिवन दुजः भाजु तेजकृष्ण श्रेष्ठ कविता व गजल च्वज्याय् सक्रिय जुयाः न्ह्यज्याना च्वनादीम्ह कवि खः । वय्‌कःया पिदंगु साहित्यिक कृति जीवन छु खः ने.सं.१११९ य् पिदंगु खः ।

पत्रकार तेजनारायण महर्जनया जन्म अबु अष्टनारायण महर्जन व मां अष्टमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०३४ असार १३ गते येँया भिंद्यःत्वालय् जूगु खः । नेपालभाषाया न्हिपौ नेपालभाषा टाइम्सय् सम्पादक जुयाच्वनादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषाया न्हिपौ सन्ध्या टाइम्सया पिदंगु दँ निसें हे नेपालभाषाया पत्रकारिता ख्यलय् ज्या याना वयाच्वनादीम्ह खः ।

नेपालभाषा, नेवाः संस्कृति, नेवाः व्यक्तित्वपिनि बारे तःपु च्वसु च्वयादी धुंकूम्ह वय्‌कलं बाखं नं च्वयादी ।

वय्‌कःया बाखं, अनुवाद बाखं थाय्‌भु, शुक्रवाःया तँसापौ आदिइ पिदंगु दु । अथेहे वय्‌कलं खस नेपाली भाय् न्हिपौ नागरिक, काठमाडौं प्रेस डट कमय् नं नेवाः संस्कृति, नेपालभाषा सम्बन्धी तःपू लेख पिथनादीगु दु । वय्‌कलं च्यानल नेपाल टेलिभिजनपाखें प्रशारण जुइगु नेपालभाषा बुखँ य् नं सहसंयोजक जुयाः ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया किपूया थीथी सम्पदाया किपासहित संक्षिप्त परिचय दुगु सफू सम्पदा संरक्षणमा कीर्तिपुर नगरपालिका पिदंगु दु । अथेहे वि.सं. २०७२ सालया तःभुखाचं क्षति स्वयम्भूया कर्मराज महाविहार पुनर्निर्माण सम्बन्धी वृत्तचित्र नं वय्‌कःया निर्देशनय् दयेकूगु दु ।

न्हू पुचः व उपकारी पुचःया सचिव जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबूया केन्द्रीय ल्यू दांभरिं व सभ्यता नेपाःया सचिव जुयाच्वनादीगु दु । दँय्‌दसं तःजिक जुइगु नेपालभाषा साहित्य नखःया न्हापांगु निसें प्यंगूगु संस्करण तक वय्‌कःया संयोजकत्वय् जूगु खः । वय्‌कःयात ने.सं. ११४२ ज्यापु सांस्कृतिक विकास कोषपाखें ज्यापु प्रतिभा पुरस्कार लःल्हाःगु खः ।

चित्रकलाकार तेजबहादुर चित्रकारया जन्म ने.सं. १०१८ कौलाथ्वः नःमि, आइतबारखुन्हु यलया सौगः त्वालय् अबु शिवदास चित्रकार व मां आशामती चित्रकारया कोखं जूगु खः । पेन्टिङ्गय् गवर्मेन्ट डिप्लोमा यानादीम्ह वय्कः कलाकार, अध्यापक व कलाशिक्षक नं खः । वय्कः पश्चिमेली यथार्थवादी शैलीया आधुनिक नेपाली कलाया न्हापांम्ह प्रवर्तक खः । वय्कः नेपाःया पोट्रेट (ख्वाःपाः जक) चित्रया जन्मदाता नं खः ।
थ्यं मथ्यं ५० दँतक मदिक्क चित्र च्वयेगु झ्वलय् नेपाली कलाचित्रय् ल्याःखाये मफयेक न्हूगु आयामया अभ्यास नं यानादीगु दु । वय्कःया चित्रकला जर्मन, डेनमार्क, अमेरिका, जापान आदि देशय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कःया चित्रकलाया कदर यासें २०१३ सालय् शुभराज्याभिषेक पदक लःल्हाःगु खः । अथे हे २००८ सालय् ललितपुर रक्षा मण्डल, २०११ सालय् नेपाल राष्ट्रिय प्रदर्शनी, २०१३ सालय् नेपाल कला समितिं वय्कःयात सम्मान लःल्हाःगु खः ।

मां शारदादेवी व बौ निरञ्जनलाल ग्वंगःया क्वखं ने.सं. १०५६ बछलागा (वि.सं. १९९३ मार्ग ८ गते) ख्वपया सूर्यविनायकय् तेजेश्वरबाबु ग्वंगःया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं स्कूलया विद्यार्थीकाल निसें नेपालभाषाय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः । भाजु तेजेश्वरबाबु ग्वंगः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् थःगु बिस्कं प्रभाव त्वःतेफुम्ह छम्ह अग्रज निबन्धकार खः । आत्मपरक शैली च्वयातःगु वय्‌कःया निबन्धय् व्यंग्यया नापं बौद्धिकतां नं उलि हे थाय्‌कयाच्वंगु दइ । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु च्वसु साहित्य व साहित्यकार निबन्ध ने.सं. १०७४ स धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदंगु खः ।

वय्‌कःया निबन्ध सफू संस्कृतिया पलं ने.सं. १११९ स पिदंगु खः । नापं नेपालभाषाय् निबन्ध मुना कथं पिदंगु पुजाभः (ने.सं. १०८३), मूसः निबन्ध ने.सं. १०८४), खाखेँ पुचः नगू (ने.सं. १०८८), मतजः (ने.सं. ११०१) नेपालभाषा निबन्ध पुचः (ने.सं. ११०३) सफुलिइ वय्‌कःया निबन्ध दुथ्याः । वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली व अंग्रेजी भासं नं च्वयेगु यानादी । अथेसां नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् तेजेश्वरबाबु ग्वंगः निबन्धकार कथं नां जाः । वय्‌कःयात ने.सं. १११४ य् ठाकुरलाल सिरपाः व ने.सं. ११४२ य् दान्यहिरा सिरपाः बियाः हंगु खः । नापं प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (चतुर्थ)पाखें वय्‌कः विभूषित जुइधुंकूगु दु ।

व्यञ्जनकारतय्त तेप्याय्, तिप्याय्, त्यपय्, तिंपं व तिपं नं धायेगु याः । थुमित पंयागु वाण ज्वनाः जुइम्ह न्हापांम्ह किराँती जुजु यलम्बरया वंशज धायेगु याः । थुमिगु मू थाय्बाय् यलया च्यासः जूसां कुपन्द्व, कोटेश्वर, येँया ताहाचः व धमाथुलिइ बस्ती दयेका च्वनाच्वंगु दु । अथेह छम्ह मेय्या लायात थीथी कथंया सवाः वयेक दपेके सःगुलिं व्यञ्जनकार धाःगु धाइ । नेवाः समाजय् छुं नं कथंया कर्मकाण्ड, अपसं व पूजाय् मदयेक मगाःगु तिपंपलः तिपंतय्सं हे पीमाःगु परम्परा दु । थुगु तिपंपलः हाः ह्याउँगुयात येँय् यलय् पल धाइ । थुमिसं पल लिसें थीथी वाउँचा पीगु, बुँज्या यायेगु व थीथी संस्कारय् काहाबाजा पुइगु नं याः । व्यञ्जनकार समाजया सम्बन्धय ने. सं. ६० १य् जुजु जयस्थिति मल्लं दये्कूगु जातिमाला वंशावलीइ दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु दु । प्रकृति पुज्याइपिं किराँत नेवाः तेप्याय्तय्सं बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु धायेगु याः ।

येँदेया तसकं नांजाःगु तःकूगु बज्रयानी विहारया धखलय्‌ तेबहाःयात नं कयातःगु दु । तेबहाः न्हापा लिच्छविकालय्‌ तःधंगु जंगल वा तुँख्यः वा देय्‌या सीमानाय्‌ लागु बहाः खः । देशय्‌ दुहां वयेत ध्वाखा दुगु आःया धरहरा दुगु लागां तेबहाः जुयाः दुहां वयेमाः । थ्व तेबहाःया पूर्वय्‌ तुंख्यः, पश्चिमय्‌ खेय्‌चापुखू, दक्षिणय्‌ देय्‌या ध्वाखा वा धरहरा व उत्तरय्‌ न्हू सतक दु । थौंकन्हय्‌ न्हूसतकया लुखां देपा पाखे वलकि तःग्वःगु चैत्य खनेदइ । उगु चैत्यं दुहां वलकि तेबहाः थ्यनी ।

तेबहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पाःलाः द्यःया देगःया पश्चिमपाखे थ्व क्वाःपाः छे“ दु । क्वाःपाःछे“ स्वतँ जाः । न्हूकथं नेवाः शैलीं दयेकातःगु क्वाःपाःछेँया मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र वा मौद्गल्यायन दु । नापं निपाः लुखा दु । मूलुखाया च्वसं च्वंगु तोरंया दथुइ महावैरोचन व छचाःलिं प्यम्ह बुद्ध विराजमान दु । मू लुखाया च्वसं स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । च्वय्‌ विमान झ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः तयाः सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु ।

थ्व बहाः संवत् ११४५ पाखे शिवदेवं दयेकूगु धयातल । थ्व बहाः आःया तेबहाःसिबें न्ह्यः हे दुगु अनुमान दु । थ्व बहाःयात दकलय्‌ न्हापां प्रचण्डवीर महाविहार धकाः सम्बोधन यानातःगु खः । लिपा तेबहाल्या थीथी अभिलेखय्‌ श्री तेडो विहार व ने.सं. ६६५ या अभिलेखय्‌ राजकिर्ति महाविहार धकाः न्ह्यथनातल । अथेहे कल्पसंग्रह व ने.सं. ९४६ या ज्ञानसिद्धी धाःगु अभिलेखय्‌ न राजकीर्ति महाविहार, कान्तिपुरया बज्राचार्य सिद्धपाद धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थुकथं तेबहाःयात तीर्थ विहार धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु ।

छगु अभिलेखय्‌ नरेन्द्रदेवं थः गुरु बन्धुदत्तयात लँुमधिया न्ह्यःने विहार दयेकाः देय्‌ रक्षाया नितिं तल । वया स्वम्ह काय मध्ये तःधिकःम्ह काय पद्मदेवयात पिंगल विहारय्‌ न्यासः भिक्षुगणलिसें भिक्षु याकाः छ्वल । माहिलाम्ह काय रत्नदेवयात बन्धुदत्तया ग्वाहालि यायेत तीर्थ विहारय्‌ छ्वल व कान्छाम्ह काययात जुजु दयेकल धयागु दु । थ्व तीर्थ विहार धाःगु तेबहाः जुल । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वंग चिभाः व लिच्छविकालीन चैत्य पलिस्था यानातल । उत्तरी कुँनय्‌ निगः चिभाः दु । उत्तर दिशाय्‌ ज्यापू समुदायया नासःद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।

स्वनिगःया मेगु नांजाःगु नेवाः बस्ती तोखा खः । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व पर्यटकीय ल्याखं अतिकं महत्वपूर्णगु तोखायात ‘थःने’ व ‘क्वःने’ यानाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । पञ्चायतकालय् प्रशासनिक विभाजन याःबलय् थनया उत्तरपाखे च्वंगु थःनेयात टोखा चण्डेश्वरी गाउँ पंचायत (लिपा गाउँ विकास समिति) व दक्षिणपाखे च्वंगु क्वःने लागायात टोखा सरस्वती गाउँ पंचायत दयेकूगु खः । थ्व निगू लागाया दथुइ च्वंगु ‘तोखाय्चालँ’ यात सीमारेखा दयेकल । तोखा नगरपालिका दयेकेवं थ्व निगुलिं लागा उगु नगरपालिकाय् दुथ्याः वन । तोखाया पूर्वय् भुइजःसि व खड्का भद्रकाली, पश्चिमय् मनमैजु, साङ्गला व फुटुङ, उत्तरय् झोर महाँकाल, दक्षिणय् धापासी व ग्वंगःबुँ लाः । थःने लागाय् यलाग, थलाग, गँछें, पुखुसि, देमलाछि, पिठेटोल, इकुलाग, तोठीलाग, दुँधीघले, बाले, त्वापचा त्वाः दु । अथे हे हासल, दुनिखेल, सागल, इकगल, लाछीचुक, धसीत्वाः, लाछीचा, ल्होहखल, चोकछेँ, लाम्ने, ससिख्यः, ध्वत्वाचा, वामफल क्वःने लागाया त्वाः खः ।
तोखा प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु बस्ती खः । थन संवत् ५१९ या लिच्छविकालीन अभिलेख दु । उकी थ्व थाय्या नां च्वयातःगु मदु । मध्यकालंनिसें तोखा (टोखा) धकाः स्पष्टं च्वयातःगु दु । थनया नांजाःगु तीर्थ ‘स्वप्नतीर्थ’ खः । थनया साङ्गला खुसि व बिष्णुमती खुसिया दोभानयात ‘स्वप्नतीर्थ’ धाइ । तोखा नां प्रचलित जूगुबारे नं थीथी धापू दु । छगू धापू थथे दु– तोयनाथ नांया छम्ह ऋषिं सकल अपाङ्गपिं मनूतय् ल्वय् लनाः शरीर पूर्ण जाया वयेमा धकाः दँय्दसं मेष संक्रान्ति (वैशाख १) कुन्हु ‘स्वप्नतीर्थ’ य् म्वःल्हुइगु धकाः दिन तोके याना ब्यूगुलिं थ्व थाय्या नां तोखा जूगु धाइ । मेगु धापू कथं, नेपालभाषाया ‘तुख्यः’ खँग्वःपाखें तोखा जूगु खः । थ्व थासय् तुबुँ यक्व दु । तु यक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थासय् चाकु दयेकेगु ज्या च्वन्ह्याना वन । चाकु दयेकेत तु यक्व माः । तु माक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थाय्यात ‘तुख्यः’ धायेगु याना हल । वहे ‘तुख्यः’ खँग्वः अपभ्रंश जुयाः आः तोखा धया हल । थ्व थाय्यात मध्यकालय् ‘जयपुली (री) देश’ नं धायेगु याः । तोखा (टोखा) नेवाः भासं वःगु नां खःसा जयपुरी संस्कृत भासं वःगु नां धैगु सीदु ।
थ्व थाय् भौगोलिक ल्याखं भतिचा डाँडा च्वय् लाः । गोपालराज वंशावली हरिशचन्द्रदेव (नायकदेवीया भाःत) या किजा गोपालदेव तोखा किल्ला दुने वंगु खँ च्वयातःगु दु । थुकिं मध्यकालय् तोखायात सामरिक दृष्टिकोणं महŒव बियातःगु सीदु । उबले थ्व थाय् व्यापारिक केन्द्र कथं नं विकास जूगु खः । मध्यकालय् व्यापारीत थ्वहे थासं नुवाकोट जुयाः ल्हासा वये–वने याइगु खः । स्वनिगलय् राजनैतिक विभाजन लिपा थ्व थाय् येँ (कान्तिपुर) राज्य दुने लात । तोखा चण्डेश्वरी देगःया पःखालय् तयातःगु ने.सं. ७९४ (१६७३ ई.) या अभिलेख व तपलाछि त्वालय् तयातःगु ने.सं. ४८१ (१७२० ई.) या अभिलेख निगुलीसं थ्व थाय्यात येँया विजयराज्य धयातःगु दु ।
नीतिशास्त्र हिमवत्खण्डय् चण्डिकेश्वर पिण्डारक–यात तोखा चण्डेश्वरी देवी खः धयातःगु दु । तोखाया मेगु नांजाःगु धार्मिकस्थल सपनातीर्थ खः । मेगु धार्मिक सम्पदात गणेद्यः (सपनविनायक), महाद्यः, नारांद्यः, गणेद्यः, भिंद्यः, सूर्यविनायक, कार्यविनायक, महाँकाल, चण्डिकेश्वर, चुनदेवी, जलेश्वर, सतीदेवी, काली, गौरीशंकर, तलेजु भवानी देवदेवीया झ्वाता व देगः खः । अथे हे पिगंद्यः (पीठ देवता), अगंद्यः, करूणामय, बौद्धस्तुप व बुद्धया झ्वातात नं अन दु । दक्षिण लागाय् दुगु सम्पदा सरस्वती (सस्माद्यः), नारांद्यः, इन्द्रायणी व कोथु गणेद्यः खः ।
तोखामितय्सं चिल्लागा (चैत्रकृष्ण) पिसाच चतुर्दशी कुन्हु थीथी द्यःया जात्रा यानाः पाहांचः¥हे हनेगु याइ । वैशाख (मेष) संक्रान्ति कुन्हु बिस्काः जात्रा हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिं क्वःमथसें चैत्र मसान्त निसें वैशाख ५ गतेतक चण्डिकेश्वर महादेव, सपनातीर्थ गणेश, च्वय्गणेश, कोटुगणेश, मसानकाली, चण्डेश्वरी व सरस्वतीया खः जात्रा यानाः बिस्काः हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिंद्यः वैशाख ५ तिनि क्वःथइ । अथे हे वैशाख १ गते बहुमुखी गंगा व दुतमुखी गंगाया त्रिवेणीइ सपनतीर्थ मेला जुइ । वैशाख १ गते मेष संक्रान्ति कुन्हु थ्व खुसिइ म्वःल्हुल धाःसा फुक्कं ल्वय् लनाः स्यंगु शरीर नं हाकनं जाया वइ धैगु मान्यता दु ।

तोखाया पायाः जात्रायात खःद्यः जात्रा धाइ । थुकी भिंस्वम्ह थकालिपिंसं स्वांनं त्वपुयातःगु पंया छत्रया चु दुने खड्ग सुचुकाः खःद्यः जात्रा याइ । न्हापा छक्वः ख्वपय् खड्ग तंगु इलय् हे तोखाय् नं खड्ग जात्रा न्यायेकूगु जुयाच्वन । तोखाया खड्गयात खःद्यः धकाः पं फायाः, पंया हे छत्र दयेकाः उकी दुने सुचुकाः हइगु खः । थुगु जात्राय् दकलय् न्ह्यःने
डंगोल जातिया थकालिं ढाल ज्वनाः वइसा लिउने भिंmनिम्ह आचाःजु थकालिपिंसं खड्ग दुने दुगु खःद्यः ज्वना वइ । तोखाया तलेजुं पिहांवइगु थ्व जात्राय् धिमय् थानाः मिसात सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः वइ ।

येँ देय्या उत्तरय् सिपूच्व क्वसं तोखा लाः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु थाय् तुख्यःपाखें तोखा जूगु धाइ । दँय्दसं चैत्र मसान्तनिसें वैशाख ४ गते तक तोखाया बिस्काः जात्राय् सपंद्यः (सिद्धिगणेश) च्वय् गणेद्यः, क्वय् गणेद्यः, पीगंंद्यः (मसानकाली/इन्द्रायणी), महाद्यः, चण्डेश्वरी द्यःपिं जात्रा यानाः हनी ।
‘यसिंद्यः थनेगु’ धकाः मसान्तकुन्हु जात्रा न्ह्याःगु छुमां कथं यःसिं थनी । द्यः ब्वयेगु धकाः सपंद्यः, चण्डेश्वरीलिसें फुक्क द्यःपिं गमय् स्वनी । खाइसंल्हुकुन्हु सँन्याःकाःइलय् द्यःपिं गमय् थनाः जात्रा यानाः हइ, तर मसानकाली पीगमय् ‘शान्ति होम’य् धर्तीं थहां वक्व वस्तु, न्या, चखुं, ताहा लिसें हाकुम्ह दुगु म्वाःम्वाकं दुयाः पुज्याइ । सुथय् सपनतीर्थय् मेला हनी । २ गते सुथ जुइ न्ह्यः मसानकाली पीगमय् मिसामस्तय्त मरःजा नकी । सुथया सिन्हःयालय् पीगंद्यः लिसें क्वय् गणेद्यःखः नापं देय् चाःहीकी । गुथ्याःतय्सं चिलाख च्याकाः ब्वति काइ । न्हिनसिया सिन्हःयालय् किस्तिइ सिसाबुसा, ताय्, अबिर तयाः लँदुछि ह्वलावइ । द्यःखः दक्व जात्रा यानाः थःने लाछिइ दिकी ।
३ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः देय् चाःहीकाः हासलय् दिके यंकी । न्हिनय् ‘तिसा मायेकेगु याः’ धकाः सिन्हःयाः यानाः द्यःखः ध्वाखा पिने पुखुलिइ चाःहीकाः, मसानकाली पीगंद्यः चाःहीकाः क्वःने लाछि त्वालय् द्यःखः दिकी । थुकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं द्यःपिंत लंपाः छानाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ४ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः तुतिगलय् दिकी । द्यः दुकाइगु दिं जूगुलिं छँेखापतिं पिखालखुइ बँ थिली । न्हिनय् सिन्हःयालय् द्यःपिंत बसा लायाः देय् चाःहीकीबलय् श्रद्धां द्यः पुज्यानाः बिदा बी । क्वःनेलाछि सिन्हःयालय् द्यःपिंत म्हितकाः द्यः छेँय् थ्यनेवं दुकाइ । पीगंद्यः व क्वय्लाछि गणेद्यःयात देय् चाःहुइकाः थःने लाछिइ च्वंगु यःसिं व नारायण स्वचाः चाःहुइकेवं तिंप्वाः च्याकाः सीबाजं थाइ, द्यःपिं द्यःछेँय् थहां बिज्याकी । ५ गते थःनेलाछिइ थंगु यःसिं क्वःथलेवं जात्रा क्वचाइ ।