यल जिल्लाया दक्षिणय् च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती थेचो खः । मध्यकालय् थ्वयात शुलुंथि, दुंथलि व दुंथरि धाइगु खः । लिपा ‘थेचो’ धायेगु यात । मध्यकालया उतराद्र्धनिसें छ्यलावःगु आः तकं छ्यला वयाच्वंगु दु । राजेन्द्र विक्रम शाहं वि.सं. १८८३ य् याना ब्यूगु लालमोहर भ्वँतय् ‘थेचो’ धयातःगु दु । अथेहे वि.सं. १९९८ दँय् जग्गा न्याना काःगु राणाकालीन लिखतय् ऋणीयागु थाय्बाय् ‘ललितपुर इलाका थेचो’ च्वयातःगु दु ।
थन ७०० खा छेँयागु बस्ती दयेकूगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थन नवदुर्गागण पलिस्था यानाः दँय्दसं यल लाय्कुली यंकाः मूलचोक व यलया थीथी थासय् प्याखं ल्हुइकेगु चलन दयेकल । नवदुर्गागण ख्वपय् नं दु । रायमल्लया काय सुवर्णमल्लं देशय् अनिकाल जूगुलिं सहकाल हयेत ख्वपय् नवदुर्गागण पलिस्था याःगु धाइ । उगु हे इलय थेचोय् नं नवदुर्गागण पलिस्था याःगु जुइफु ।
थेचो बस्तीं करिब छगू किमि ति क्वय् सुनाकोठी नापं छगू चीधंगु बस्ती दु । वयात नेवाः भासं ‘देचा’ धाइ । थौंकन्हय् थेचोय् च्वंपिं मनूत सकलें न्हापा ‘देचा’य् च्वंपिं खः । अन छक्वः तसकं महामारी जुयाः अन च्वंपिं सकलें मनूत थौकन्हय्या थेचोय् च्वंवल । थेचो बस्ती
देचा सिबें च्वय्पाखे लाःगुलिं थ्वयात ‘देचो’ धायेगु यात । वहे देचो खँग्वः अपभ्रंश जुयाः थेचो जुल धइगु धापू दु ।
यलया गोदावरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् धापाखेल व झरूवासी, पश्चिमय् बुङ्गमती व छम्पी, उत्तरय् सुनाकोठी व दक्षिणय् वादे (चापागाउँ) या सीमा लाः । थेचो बस्ती दुने मालिगां, साल्चा, लाछि, कुझो, धोखल्पु, ग्वाननि, लय्झ्वः, दगमननी, न्हसत्वाः, दुरुख्यः, त¥हंख्यः आदि त्वाः दु । थ्व बस्तीया पूर्वय् कर्मनासा व पश्चिमय् नख्खु खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थेचोय् नवदुर्गाद्यःयात ‘गंद्यः’ धाइ । थुकी अष्टमातृकादेवी बाहेक गणेद्यः, भैलद्यः, सिंहनी, ब्याघ्रणी सहितया छगू गण जुयाः ‘गंद्यः’ धाइगु खः । थेचोयागु थ्व नवदुर्गागणयात थेचों पिने यंकाः नं प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । झिंनिदँय् छक्वः गथांमुगः चः¥हेनिसें मेगु दँया दिल्लागा द्वितीया तक विशेष मेला जुइ । थन बालकुमारी व ब्रह्मायणी द्यःया जात्रा जुइ । थ्व जात्रा दँय्दसं थिंलापुन्हि कुन्हु जुइ । वहे इलय् नवदुर्गा गणयात त्वाःत्वालय् यंकाः प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । थ्व जात्रायात ‘देसा च्यायेगु’ धाइ ।

यल दक्षिण भेगया कर्मनासा खुसिं पूर्वय्‌ व नखु खुसिं पश्चिमय्‌ दुगु छगू नेवाः खः– थेच्वय्‌ दुगु लोकंह्वाःगु ख्वाःपाः दुगु द्यः प्याखं खः— नवदुर्गा प्याखं । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखं, किपूया बाघ भैरव प्याखं व ख्वपया नवदुर्गा प्याखं थें तुं थेच्वया नवदुर्गा प्याखं नं नेवाः जाति गथु (माली) जातिं न्ह्याकीगु खः । मुक्कं ३४ म्ह गुथियारं थेच्वया नवदुर्गा प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । मुक्कं झिंछम्ह प्याखंम्वः थीथी द्यःया ख्वाःपाः पुयाः व हे कथंया वसः तिसा व ज्वँसालिसे नवदुर्गा प्याखं हुली ।
थेच्वया नवदुर्गा प्याखं अनया ब्रह्मायणी व बालकुमारी देवीया जात्रालिसे स्वानाच्वंगु दु । थिंलापुन्हिबलय्‌ जुइगु ब्रह्मायणी व बालकुमारी द्यः पीथय्‌ गमय्‌ स्वनाः कन्हय्‌कुन्हु लितहलकि नवदुर्गा प्याखं पिहां वइ । थ्वकुन्हु थेच्व द्यःननिया दबुलिइ च्यागू चरणया प्याखं हुलेमाः । अनं लसकुतिइ दिकातःगु ब्रह्मायणी द्यःखः चाःहुलाः नवदुर्गा देवगणं थेच्व चाःहुलेगु याइ । ब्रह्मायणी देगः थ्यनेवं छम्ह छम्ह द्यःपिं प्याखं ल्हुल्हुं वनी । अथे हे बालकुमारी द्यःखः दिकातःथाय्‌ नं नवदुर्गा द्यःपिं छम्ह छम्ह प्याखं हुली । लाछिया नवदुर्गा दबुलिइ थ्यंकाः प्यंगू चरण द्यः ल्हाकाः प्याखं दिकी ।
कन्हय्‌कुन्हु सुथ न्हापनं द्यः प्याखं हुइकी । जात्राया मू न्हि कथं हनीगु थुकुन्हुया प्याखंयात न्हिप्याखं धाइ । दकलय्‌ न्हापां भैरव प्याखं हुली । अले भैरवं दक्वं देवगणपिन्त पालंपाः म्हतिं म्हतिं पाःताःख्वला लःल्हाइ । गणेश, म्हासुख्वाः, कुमारी, वामुख्वाः, मनमय्‌जु, सिँम्हा, धुँम्हा कथहं प्याखं हुली । थ्व धुनेव कालिं भैरवयाके पाःताः ख्वला कयाः थ्वँ खुयाः त्वनेगु भाव क्यनाः प्याखं हुली । कुमारिं मखंक थ्वँ खुयाः त्वन धकाः कुमारी तं चायाः भैरवयाके च्वंगु खड्ग लाकाकयाः भैरवयात पालेत सनी । अनं कुमारी प्याखं ल्हुइधुंकाः प्याखं ल्हू वइम्ह वाराहिं बाजं थाइपिं व देवगण ३१ म्ह सकसितं हाकुथ्वँ तयाः पाःताःख्वला लःल्हाइ, थःम्हं नं त्वनी । भैरव व कालिं न्हापा हे थ्वँ त्वनेधुंकूगुलिं थ्व पुचलय्‌ दइ मखु । वयांलिपा खँ त्यलेगु व न्ह्वँलय्‌ दुनेगु धकाः गणेश प्याखं ल्हू वयेधुनेव प्याखं दिपाः काइ । सकलें देवगण नवदुर्गा द्यःया देगलय्‌ वनाः समय्‌बजि नःवनी ।
समय्‌बजि नयेधुंकाः कुमारी, वामुख्वाः, वाराही, सिँम्हाः, धुँम्हाः पालंपाः प्याखं ल्हूवइ । सकसिया पाः क्वचायेव भेला बुँ थनेगु व द्यः दुसालेगु धकाः भैरव प्याखं ल्हूवइ । थ्व धुनेव थुमेय्‌ छम्ह व हँय्‌ छम्ह तयाः पुजा यायेगु पाः वइ । पुजा धुनेवं असु थनेगु धकाः काली द्यः प्याखं हुली । अनं लिपा सकलें देवगण दनाः खड्ग व दण्ड ज्वनाः प्याखं हुलेवं न्हिप्याखं क्वचाइ ।

थेच्व नवदुर्गा प्याखंया झिंनिदँया मेला

थेच्वय्‌ नवदुर्गा भवानीया झिंनिदँय्‌ छक्वः तःधंगु मेला जुइ । थ्व मेला दिल्लागाः त्रयोदसिकुन्हुनिसें न्ह्याइ । थ्वकुन्हु ग्वंगः छम्ह हँय्‌ छम्ह बलि बियाः नवदुर्गा भवानीया पुजा यानाः भ्वय्‌ नयेधुनेव लच्छिया निंतिं देगःया मूलुखाय्‌ तालं ग्वइ । व दिनंनिसें थेच्वय्‌ झिंनिदँया मेला क्वमचाःतले इहिपाः, कय्‌तापुजा यायेगु व बाजं थाये मज्यू । तालं ग्वःगु लच्छि पुलेवं पुजा यानाः देगः चायेकी ।
अले नवदुर्गा देगःलिक्क दयेकीगु बलचाय्‌ प्याखं स्यनी । अनं लिपा आगंसिँ काःवनेगु धकाः नवदुर्गा प्याखं गुथिया ३० म्ह दुजःपिं यलया तिनपानी भञ्ज्याङय्‌ वनाः छमा सिमा पालाः गनं हे मदिकुसे हइ । वादेय्या धागद्यां धइगु थाय्‌तक थेच्वया बाजंखलः वनाः लँस्वः वनी । थुकथं लसकुस यानाः झिंछम्ह द्यःपिन्सं क्वबियाः आगंसिँ नवदुर्गा द्यःछेँय्‌ थ्यंकी ।
कौलाथ्वः त्रयोदसिकुन्हु आगंखँ धकाः थेच्व नवदुर्गा प्याखं हुलीबलय्‌ झिंनिदँय्‌ छक्वः जक पिहां वइम्ह तुयूम्ह भैरव प्याखं ल्हुकी । थ्व सिधयेकाः सकलें देवगण यलय्‌ यंकेमाः । कन्हय्‌कुन्हु यलय्‌ नं न्हिप्याखं धकाः न्हिच्छि प्याखं हुइके माः ।

टिका वनेगु
थेच्व नवदुर्गा प्याखंया देवगण मोहनिया चालंकुन्हु टिका वनेगु धकाः यलया लाय्‌कुलिइ वनेमाः । देवगणया ख्वाःपाः पिचाय्‌ तयाः स्वकु दयेकी । अथे हे द्यःया वसः नं न्याकु दयेकाः कुबियाः सन्ध्या इलय्‌ यलय्‌ वनी । लगंख्यःया मासिमा थ्यनकि नीलः कयाः सकसिनं वसतं पुनी, ख्वाःपाः पुइ । यलया हःखाः महाद्यःयाथाय्‌ थ्यनकि यल लाय्‌कूया तलेजु भवानीया बौपाः ज्वना वइम्हेसिनं नवदुर्गा देवगणयात स्वचाः चाःहुलाः लसकुस यानायंकी ।
मंगलबजाःया दुवातय्‌ थ्यनेवं तलेजु भवानी बिज्यानाः नवदुर्गा देवगणया शिवनाप ख्वाः ल्वाकी । अनं लिपा भैरव, काली व वाराहीयात स्वांमाः
क्वखायेकी । अले तलेजु भवानीलिसे नवदुर्गा देवगण यल लाय्‌कूया मूचुकय्‌ दुहां वनी । अन भैरवं तलेजु भवानीयात तःसि व पसूका छाइ । तलेजु भवानी थःगु थासय्‌ यंकेव नवदुर्गा देवगणयात द्यः ल्हानाः दिपाः काइ ।

पायाः
मोहनिया चालंकुन्हु चान्हय्‌ छताः निताः इलय्‌ यलया लाय्‌कुली थेच्वया नवदुर्गा देवगण सहित पायाः पिहां वइ । लाय्‌कुली पिनातःगु नःलास्वां स्वःगु दिशाय्‌ थ्व पायाः वनीगु चलन दु । निम्ह थुमेय्या छ्यंलिसे ल्हातय्‌ खड्ग ज्वनाः म्ह खाकाः यलय्‌ भाजु (पाँडे) माःगु दिशाय्‌ वनाः मूचुकय्‌ लिहां वइ । व धुनेव नवदुर्गा देवगण नं पायाःलिसे नापनापं वनी । मूचुकय्‌ लिहां वयेधुनेवं पायाः व नवदुर्गा देवगणयात ताय्‌ व स्वां तयाः सिँफँ लुनाः लसकुस यानाः दुकाइ ।

पुजा याइगु तिथि
थेच्वया नवदुर्गा भवानीयात विशेष पुजा याइगु न्यागू तिथि थुकथं दु–
अक्षया तृतिया– अजूस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
दिल्लागाः त्रयोदसि– चस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
गुंलागाः त्रयोदसि– पलेस्वां छायाः विशेष पुजा याइ ।
मोहनि– विशेष पुजा याइ ।
थिंलापुन्हि– विशेष पुजा याइ ।

प्याखं गुथिया ३४ म्ह दुजःया धलः
द्यःबु १
दबःखिं था १
मू ताः धं १
कय्‌ थाः १
कचा ताः धं १
भैलः (भैरव) १
काली (दक्षिणकाली) १
वाराही (बज्रवाराही) १
कुमारी (बालकुमारी) १
गणेश १
म्हासुख्वाः (ब्रह्मायणी) १
तुयूख्वाः (गंगादेवी) १
वामुख्वाः (विष्णुदेवी) १
मनमय्‌जु (महालक्ष्मी) १
सिँम्हा (सिंगिनी) १
धुँम्हा (ब्याघ्रिनी) १
नायः ३
प्वंमि ११
मू मुस्याः ज्वनीम्ह १
कचा मूस्याः ज्वनीम्ह १
पुजावारी १
प्वंमि
थेच्व नवदुर्गा प्याखनय्‌ द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिन्त गुहालि व सेवा याइपिन्त प्वंमि धाइ । झिंछम्ह देवगणया म्हतिं छम्ह छम्ह प्वंमि दइ ।