तःधंगु वा चीधंगु नेवाः वस्तीइ परम्परागत सांस्कृतिक ज्याझ्वःत न्ह्याकेत मू लँपु स्वयाः निकूत्या तजाःगु प्यकुंलाःगु थाय् दबू कथं दइ । सिथय् मन्दःपाः व दथुइ ल्वहं वा चिकं अप्पां सियातःगु थुज्वःगु दबुलिइ ल्यूनेपाखे नासः धकिं खानाः बाजं व म्ये हालीपिं पुचः च्वनेगु सुविधा दइ । दबुलिं नखः, जात्रा वा पर्व कथं ख्वाःपालं पुयाः परम्परागत द्यःप्याखंत ल्हुइकीगु जुइ । इलय् ब्यलय् लाय्कूपाखें नाय्खिं च्वयेकेत थुज्वःगु दबूयात छ्यली । नगरीय वासिन्दातय्गु निंतिं दयेमाःगु सुविधा व मनोरञ्जनया केन्द्र कथं बिचाः यानाः थुकथं दबूया व्यवस्था जुयाच्वंगु खः धकाः थुइकेफु । छगू कथं उच्च सांस्कृतिक चेत अले सुसभ्य सामाजिक संरचनाया चिं कथं दबूया अस्तित्व दयाच्वंगु खनेदु ।

झीथाय्‌ न्हापांनिसें दबू प्याखं क्यनेगु चलन दुगु खः । थौंकन्हय्‌ थ्व चलन मदये धुंकल । न्हापा न्हापा दबू प्याखं धार्मिक बाखनय्‌ क्यनीगु आपालं चलन दु । उकिसनं धार्मिक बाखंयात कयाः म्येप्याखंत क्यनीगु नं आपालं दु । गथेकि ख्वपया ङा लाकीगु, येँया दश अवतार प्याखं । यलय्‌ क्यनीगु कातिप्याखनय्‌ बाखं, हुलाप्याखं व म्ये संगीत नं दु । दबूया प्याखं लिपा लिपा आधुनिक न्हू बाखनय्‌ क्यनीगु यानाहल । यँयाःपुन्हिया इलय्‌ थासंथासय्‌ दबू प्याखंत क्यनीगु खः । दबू प्याखं च्वयेगु, स्यनेगुलिसें म्ये संगीत चिनेगुली आपालं नांदंपि सर्जकत उतिकं लोकंह्वाः । गथेकि– यलय्‌ जगमोहन वामि, विष्णु जल्मि, रत्न बेहोशी, येँय्‌ बेखाचा, गोबिन्द चिकंमू, सुवर्ण शाक्य, ख्वपय्‌ काकाभाइ मानन्धरपिं लिसें आपालं दु ।
दबू प्याखनय्‌ न्हापा पुलां म्ये संगीतं हे आपालं थाय्‌ कयाच्वंगु खःसा लिपा भारतीय संकिपाया म्ये संगीतया प्रभावं उकिया हे लसय्‌ नेवाः म्ये चिनाः न्ह्यब्वयेगु नं याइगु खः । थजाःगु म्ये संगीत नं स्वकुमिपिन्सं आपालं ययेकू । लिपा मौलिक म्ये संगीतं नं थाय्‌ कयाहल । व हे मौलिक म्ये संगीत लोकंह्वाःगुलिं दबू प्याखनय्‌ बाहेक नं मेमेगु ज्याझ्वलय्‌ हालेगु याःगु खनेदु । नेपाःया वरिष्ठ संगीत सर्जक शिवशंकर मानन्धरं नं दबू प्याखनय्‌ संगीत तयादीगु दु । अजाःगु हे दबू प्याखनय्‌ दुथ्याःगु छपु म्ये खः– ‘छंगु हिसि ततःक्यनाः हित्तुमत्तु हिनाः’ । थ्व मे दबू प्याखनय्‌ सुनां हाल मस्यूसां लिपा दबुली द्वारिकालाल जोशिं हालातःगु रेकर्ड दूगु जुल । थ्व हे शिवशंकर मानन्धरया झीगु न्ह्यःने दुगु छपुयां छपु नेवाः म्ये खः ।

नेवाः समुदायस प्याखं धायेबलय्‌ हुलाप्याखं व दबूप्याखं नितांयात कयेच्याः । नेपालभाषाय्‌ नाटक व नृत्य निगुलिंयात प्याखं धाइ । थ्व धाःगु कारण खँग्वः मगानाः मखु, थ्व नितां नाटककाव्य व नृत्य कलायात छगू हे कला भाःपाः छगः हे खँग्वलं गाकातःगु खः । थौंकन्हय्‌ धकिनय्‌ यान्त्रिक माध्यमं स्वयेगु चलचित्रयात नं संकिपा बाय्‌ किपाप्याखं धायेगु यानाहःगु दु । अथे जुयाः प्याखं धायेबलय्‌ क्यनेगु व स्वयेगु ज्या नापनापं जुइगु कला धकाः थुइके माः धाःसा दबूप्याखं धायेबलय्‌ छुं बाखंयात जीवन्तकथं दबुली ब्वइगु कला धकाः थुइके माः । सत्यमोहन जोशीजुं नाटक वा प्याखंयात खंल्हाप्याखं धयादीगु दु । अथे हे दबूयात आखा धयादीगु दु ।
छगु हे अंकय्‌ लु मह्युसे धकिं तिनाः वा मत्यूसे सिधइगु दबूप्याखं छधाः प्याखं खःसा लु हिलाः धकिं तिनाः वा मत्यूसे सिधइगु दबूप्याखं पूधाः प्याखं खः । ख्यालिं जाइगु दबूप्याखंयात ख्यालः धाइ धाःसा संवादयात मेकथं न्ह्यब्वइगु दबूप्याखंयात मेप्याखं (अपेरा वा गीति नाटक) धाइ । थौंकन्हय्‌ निश्चित दबू मग्वसे न्ह्याथाय्‌ नं क्यनेज्यूगु दबूप्याखं अर्थात् सडक नाटकया चलन नं वःगु दु ।
साहित्य च्वयेगु चलन न्ह्यायेसिबें न्ह्यः हे नेवाः समाजय्‌ दबू प्याखंया अभ्यास न्ह्यायेधुंकूगु खनेदु । अथे जुयाः दबू प्याखं नेवाः सभ्यताया दकलय्‌ पुलांगु सिर्जनात्मक विधा खः । न्हापा न्हापा दबूप्याखं च्वयातयेगु चलन मदुगुलिं थ्व परम्परा थुलि हे पुलां धाये मफुसां निद्वः दँ न्ह्यःनिसें नेवाः समाजय्‌ दबूप्याखं क्यनेगु चलन दु धइगु खँया दसु जल प्याखं खः । पुलां पुलांगु नेवाः दबूप्याखं संवादप्रधान मजुसें नृत्यप्रधान जू धाःसा इलं हःगु ह्यूपाः नापनापं नेवाः दबूप्याखं संवादप्रधान जुयावःगु खनेदु ।
प्रारम्भिक कालय्‌ थीथी बाजंयात तालय्‌ थीथी धार्मिक पात्रया भावनृत्यया माध्यमं दबूप्याखं न्ह्यब्वयेगु याःगु खनेदु । उकी पात्रतय्‌सं संवाद ल्हाइगु मखसे पृष्ठभूमिइ थ्वइगु में वयागु बाखं नवाना च्वंगु दइ । मल्ल कालय्‌ वयाः पात्रतय्‌सं हे संवाद नवाइगु चलन वल । पुलां दबूप्याखं अप्वः धया थें धार्मिक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु दु धाःसा आधुनिक कालय्‌ वयाः सामाजिक घटनाक्रमत दबूप्याखंया विषयवस्तु जुयावःगु दु ।  

नेवाः दबूप्याखं परम्पराय्‌ धें धें बल्लाः कासा यायेगु चलन मल्ल कालंनिसें हे न्ह्याःगु खनेदु । मल्ल कालय्‌ थीथी लसताय्‌ देय्‌ दुने जक मखसे मेमेगु देय्‌ नं कय्‌च्यानाः दबूप्याखंया धं धें बल्लाःया ग्वसाःग्वयेगु जक मखसे दकलय्‌ बांलाःगु दबूप्याखंयात सिरपाः बीगु याःगु नं खनेदु ।
भूपतीन्द्र मल्लया इहिपाः व रणजीत मल्लया इहिपाःया धरःपौकथं राजकुमारपिनिगु इहिपाःया लसताय्‌ ख्वपय्‌ थीथी थासं हःगु प्याखं क्यंगु खः । थ्व कासाय्‌ ख्वपया जक मखसे येँ, यलया राजपरिवारया नापनापं सर्वसाधारणं दयेकूगु दबूप्याखं नं न्ह्यब्वःगु खः । भूपतीन्द्र मल्लया इहिपाःया लसताय्‌ ग्वसाः ग्वःगु दबूप्याखं धें धें बल्लाः कासाय्‌ येँपाखें
न्ह्यब्वःगु दबूप्याखंयात नीतका, नादःपाखें न्ह्यब्बःगु दबूप्याखंयात गुम्वः, थिमि, सक्व, जयवागेश्वरी, चाँगुपाखें न्ह्यब्वःगु दबूप्याखंयात खुम्वः खुम्व, पन्ति, नाला, श्रीखण्डपुरपाखें न्ह्यब्बःगु दबूप्याखंयात निम्वः निम्वः सिरपाः लःल्हाःगु खः ।
मल्ल काल लिपा धेंधेंबल्लाः कासाया थ्व परम्परा ताःईतक दित । पञ्चायतय्‌ वयाः जनस्तरपाखें हानं थ्व क्रम न्ह्याःगु खनेदु । पब्लिक यूथ क्यापसया ब्वनामितय्‌गु पुचः सँझ्याः साहित्य पाःलाःपाखें तःदँतक छधाःप्याखं धेंधेंबल्लाः कासा न्ह्यातधाःसा ख्यालः विधाय्‌ मुनासः पुचलं न्ह्याकूगु धेंधेंबल्लाः कासा नं तःदँतक हे न्ह्यात । अथे हे पलिस्था पुचलं नं तःदँतक ख्यालः धेंधेंबल्लाः कासा याःगु लुमंके बहःजू । थ्व हे झ्वलय्‌ नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें न्ह्याकाच्वंगु राष्ट्रव्यापि दबूप्याखं धेंधेंबल्लाः कासाय खय्‌ भाय्‌या नापनापं जनजातीय भाय्‌यात नं थाय्‌ ब्युसांनिसें नेवाः भाय्‌या दबूप्याखंतय्‌सं नं नियमितकथं ब्वति कायेगुया नापनापं पुरस्कृत नं जुया वयाच्वंगु दु । नेसं ११४० स नेपालभाषा एकेडेमिया ग्वसालय्‌ जूगु दबूप्याखं धेंधेंबल्लाः कासा नं थन लुमंके बहःजू ।

दबूप्याखं क्यनेत दयेकातःगु निश्चित थाय्‌ हे दबू खः । लिच्छविकालीन अभिलेखय्‌ हे दबूयात प्रतिनिधित्व याइगु खँग्वः लूगुलिं नेवाः समाजय्‌ दबूया छ्यला तसकं पुलां धइगु सीदु । न्हापा न्हापा मानव वस्तिया चकंगु थासय्‌ बँय्‌ वा बँसिबें भचाः तजायेक ल्वहँतं सियाः दबू दयेकेगु चलन दूगु खः धाःसा थौँकन्हय्‌ छेँदुने हे दबू दयेकेगु चलन वःगु दु । चकंगु सार्वजनिक थासय्‌ दयेकातःगु परम्परागत दबुली क्यनीगु दबूप्याखं प्यखेरं वा स्वखेरं स्वयेज्यू धाःसा छेँदुनेया दबू छखेरं जक स्वयेजी । दबूयात साक्षात् नासःद्यःया प्रतीककथं कायेगु याः । अथे जुयाः कलाकारत दबुली दुहां वयेन्ह्यः दबूयात भाग्यानाः जक वइ ।
दबुलिइ दथुइ छगू मन्दः चिं दइ, थुकी छगू त्रिकोणं प्रकृति (स्त्री)यागु व मेगु त्रिकोणं पुरुषयागु प्रतिनिधित्व याकाः षट्कोणयागु रुप वा प्रतीक ब्वलंका तइ । त्रिकोण ज्यानाः दयेकातःगु दबुलिइ प्याखंम्वःत न्ह्यज्याना वनीगु लँपुयात लोम धाइ, थ्व लोमं जवपाखेया कुंयात प्रथम कोण वा प्रकोण वा प्रको धाइ धाःसा खवपाखेया कुंयात द्वितीय कोण वा द्विकोण वा द्विको धाइ । प्रको व द्विकोया दथुया भागयात मार्ग धाई । थ्व मार्गया दथुइ नासःद्यःया गाछिगा यखानातइ । द्वितीय कोणं लिज्याना वयेगुयात विलोम धाइ ।
थौंकन्हय्‌ दबूप्याखनय्‌ पाश्चात्य शैलिया यक्व हे प्रभाव लानाः आधुनिकीकरण जुयावःगुलिं दबूप्याखं क्यनेगु ज्या थियटरदुने दयेकातःगु दबुलिइ जुयावःगु दु । थियटर छेँय्‌ दयेकातःगु दबुलिइ स्वकुमितय्‌सं छखेरं जक दबूप्याखं स्वये दयाच्वंगु दु धाःसा नेवाः पहःया चकंगु थासय्‌ दयेकातःगु दबुलिइ स्वखेरं हे दबूप्याखं स्वयेज्यू । दबूप्याखं नापनापं मेमेगु ब्वज्याया तातुनाः त्वाः त्वालय्‌ दयेकातःगु गुगुं दबू बँसिबें कुछित्या थकयाः प्यकुंलाक्क दयेकातःगु दु धाःसा गनं गनं थमकासे नं दयेकातःगु दु ।

नेवाः संस्कृति धार्मिक आस्थाया जगय्‌ दनाच्वंगु जुयाः छुं नं सङ्गीत, वाद्यवादन, प्याखं थजाःगु प्रस्तुति कलाया नं धार्मिक आस्थानाप क्वातुगु स्वापू दु । थ्व हे झ्वलय्‌ दबूप्याखं स्यल्लाक्क न्ह्यब्बयेया निंतिं नासःद्यःया आराधना यायेगु चलन दु । मूकथं सङ्गीत कलाया द्यः जूसां न्हियान्हिथं माःगु वाक्कलानापं फुक्क कथंया कार्यसिद्धिया निंतिं नासःद्यः पुज्यायेगु परम्परा नेवाः समाजय्‌ दु । सिद्धि व हिसिया द्यःकथं हनातःम्ह द्यः नासःद्यः नेवाःतय्‌गु बसोबास दुगु प्रायः थासय्‌ दइ । नासःद्यः पूर्वीय कलाशास्त्रय्‌ वर्णन यानातःगु ६४ गुलिं कलाया द्यः खः  ।
नासःद्यः व नाट्येश्वरया साधना छगू हे ताः ज्वनाः याइगु जुयाः थ्वयात छम्ह हे द्यःकथं कायेगु यानाहःसां नासःद्यःया नाट्येश्वरसिबें बिस्कं विशेषतात दु । नेवाःतय्‌गु मौलिक द्यः नासःद्यःया मूर्त रूप दइ मखु, अंगलय्‌ दयेकातःगु त्रिभुजाकार स्वप्वाः हे नासःद्यः खः । गनं गनं छप्वाः व न्याप्वाः दुम्ह नासःद्यः नं दु । नाट्येश्वर थें निश्चित सशरीर आकृति मदुगु द्यः जूगुलिं झ्वाता कीगु चलन वयेसिबें न्ह्यःनिसें अर्थात् नाट्येश्वरया अस्तित्व स्थापित जुइन्ह्यःनिसें हे थ्व द्यः पुज्यायेगु चलन वयेधुंकुगु खनेदु । नासःद्यःया स्वप्वाःयात सामाजिक सुरक्षा, बुद्धि व ज्ञानया स्रोतकथं कयातःगु दु ।
दबूप्याखंयात नासलं लीक अर्थात् हिसि दयेक क्यनेया निंतिं दबूप्याखं क्यनेया निंतिं पूर्वाभ्यास न्ह्याकेन्ह्यः नासः पुजा यायेगु चलन दु, अले नासः लित बीगु धकाः दबूप्याखं क्यने सिधयेका हानं पुज्यायेगु चलन दु । नासःद्यः पुज्यायेगु झ्वलय्‌ पुजाया सामान्य विधिया नापनापं दबूप्याखंया कलाकारतसें किसली छायेगु व मोहनि सिन्हः तीगु चलन दु । पुलां दबूप्याखं क्यनेन्ह्य नान्दी मे– नासःद्यःया मे) अनिवार्य कथं हालाः नासः द्यःया प्रार्थना यायेगु परम्परा दु ।