स्वनिगःया तसकं पुलांगु गुथिमध्ये दे आचार्य गुथि नं छगू खः । नामं हे मुक्कं देशदुनेया बज्रयानय् आचार्याभिषेक यानातःपिनिगु मंकाः गुथि खः । येँय्दे य्या झिंच्यागू बज्रयानी महाविहार मध्येया महाअधिवेशन कथं थुकियात कयातल । न्हापा न्हापा थ्व गुथियात ल्हासागुथि धकाः नं धाइ । ल्हासा वनावःपिं साहुमहाजन व आचार्यपिंसं लुँ तयाः थ्व गुथि न्ह्याकाथकूगु अनुमान दु ।
स्वयम्भूइ गुरुजुपिंत पाठ याकेत वटुया धर्मचक्र विहारया शाक्यभिक्षुपिंसं तयाथकूगु पञ्चरक्षा थ्यासपूmयात लिधंसा कायेगु खःसा थ्व गुथि ने.सं. ६९३ स्वयां न्ह्यः हे दयेकाथकूगु खनेदु । थ्व इलय् जुजु महेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु धयातल । ने.सं.६९३ यात जक लिधंसा काःसां थौं थ्व गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु ४५० दँ दये धुंकल । गोपालराज वंशावलीइ न्ह्यथनातःकथं खुसःदँ न्ह्यः पश्चिम नेपाःया खस जुजु रिपु मल्लं दे आचार्य गुथिया खुन्हु न्ह्यः स्वयम्भू चैत्य पुजा यानाः बरेछुइ धुंक्वसित भ्वय् नकावंगु खः । थ्व ल्याखं आचार्य गुथियापिंत भ्वय् नकेगु चलन उबलय् हे दये धुंकूगु खनेदत ।
स्वयम्भू महाचैत्य व शान्तिपुर विहार बज्रयानी सम्प्रदायया नितिं अति पवित्र थाय् खः । महाचैत्य पलिस्था याये धुंकाः जुजु बृषदेवं सीनगुँ विहार व चैत्य पलिस्था याःगु खः । थन यक्व हनेबहपिं पूर्वाचार्यपिंसं योग, साधना, तपस्या, ध्यान, समाधि व पुनश्चरण यानावंगु खनेदु ।
देय्यात अनावृष्टि व अनिष्टपाखें बचेयायेत नागया हिं च्वयातःगु सपू शान्तिपुर दुने तयाथकूगु धाइ । थज्याःगु ज्या यानावंपिं थः अग्रजपिनिगु भावनायात कःघानाः थ्व दे आचाःगूया जन्म याःगु खनेदु ।
थ्व गुथि थापना जुइ न्ह्यः दँय्दँसं फागुनकृष्ण अष्टमीकुन्हु येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू थेंज्याःगु थासं बज्रयानी आचार्यपिं स्वयम्भू व शान्तिपुरय् पुजा यायेगु व भुइख्यलय् गणचक्र पुजा यायेगु दयाच्वंगु खः । तर गणचक्र पुजा यायेगु झ्वलय् तसकं ल्वापु जुइवं पिनेया बज्राचार्यपिंत वयेगु बन्द जुल । उबसांनिसें येँदेय्या सर्वसंघ जक च्वनाः परम्परा न्ह्याकातल ।
थ्व गुथिइ प्यम्ह पाःलाः दइ । येँदेय्या थःने लागा धकाः थःने व दथुपुइँपाखें निम्ह, (लाय्कू) पुइँपाखे छम्ह, क्वःने पुइँपाखे छम्ह जुइ । फागुनकृष्ण अष्टमीकुन्हु स्वयम्भू महाचैत्यया पश्चिमाभिमुखी अमिताभ तथागतया न्ह्यःने याइगु कलश पुजाया सकतां पुजा सामग्री थःनेया न्हापांम्ह थकालि पाःलाःम्हं व्यवस्थापन यानाबीमाःसा शान्तिपुरय् याइगु लय्सेवा पुजाया दक्व हलंज्वलं थःने (दथु)या न्वकु पाः लाःम्हं व्यवस्थापन यानाबीमाः । अथेहे फागुनकृष्ण नवमीकुन्हु छेँथाय् धकाः न्हापा लाय्कू व क्वःनेया निम्ह पाःलाःया सल्लाहसाहुतिं तोके याःगु थासय् याइगु खःसा थौंकन्हय् हनुमानध्वाखाया नासः चुकय् यायेगु याना वयाच्वंगु दु । दक्व पुजाआजा धुंकाः उपस्थित बज्राचार्य गुरुजुपिंत दानप्रदान यायेगु याइ । छेँथाय् च्या त्वंकेत च्यागुथि दयेकातःगु जुल ।
कोथुपुइँ आचाःगुथि
येँदेय्या आचाःगुथिमध्ये दकलय् न्हूगु आचार्य गुथिकथं थ्व कोथुपुइ“ आचाःगुथियात कयातःगु दु । क्वःनेपुइ“ आचाःगूया नामं म्हस्यूगु थ्व गुथि यक्व द“ न्ह्यः मणिसिंह महाविहार (मुसुंबहाः)या हेराकाजी गुर्जुं न्हय्म्ह सदस्य दयेकाः न्ह्याकाथकूगु खः । थ्व गुथि न्हापा मुसुंबहालय् जक न्यायेका वयाच्वंगु खः । लिपा वि.सं. २०६० वैशाखनिसें मणिसिंह महाविहार (मुसुंबहाः)या चिनियामान वज्राचार्यया नेतृत्वय् मेमेगु विहारया सर्वसंघयात नं दुथ्याकेगु ज्याझ्वः दयेकाः न्ह्यःने हःगु खः । थ्व कोथुपुइ“या इलाका मरु अट्कोनारायणनिसें ब्रम्हत्वाःतक न्यनाच्वंगु जुल ।
लिच्छविकालया छगू पुलांगु वस्तीकथं कयातःगु थ्व पुइ“ दुने ओमबहाः (ब्रम्हचक्र महाविहार), लगंबहाः (कीर्तिपुण्य वज्रधातु महाविहार), इकुबहाः (वज्रशील महाविहार), मुसुंबहाः (मणिसंघ महाविहार), मुसुंबहाः (मणिसिंह महाविहार), मिखाबहाः (मणिसंघ महाविहार) यानाः खुगू विहार दुथ्यानाच्वंगु दु । वास्तवय् थ्व खुगू विहारमध्ये मणिसंघ, मणिसिंह व मिखाबहाः न्हापा छगू हे खःसां विहार कुचा जुयाः स्वंगू जूवंगु खः ।
थःने, दथु व लाय्कूपुइ“या सर्वसंघपाखें प्रभावित जुयाः खुगू विहारया नं ज्यासना पुचः दयेकाः ज्या न्ह्याकूगु खनेदु । मेथाय् थें थ्व आचाःगू सञ्चालन यायेत पाःलाःकथं व्यक्तियात मबिसे विहारयात हे बीगु यानावयाच्वन । व्यक्तियात बीबलय् आर्थिक भार लाःवनीगु जूगुलिं थथे याःगु खः । गुथि सञ्चालन यायेत कोषया नं व्यवस्था यानातःगु दु । उकिया निंतिं पाः लाःगु विहारयात स्वीद्वः ध्यबा ग्वाहालि यानावयाच्वंगु खनेदु । थ्व गुथिया मू आज्जु धयागु सर्वसत्वयात उद्धार व शान्तिस्वस्तिया कामना यायेगु खः । उकिं बान्हि लोकोत्तर पूजा यानाः दानप्रदान व भ्वय् नकाः गुथि न्यायेकेगु परम्परा दु ।

दथुपुइँ आचाः गुथि
लिच्छविकालय् येँ देय् दुनेया नगरयात प्यंगू पुइँकथं ब्वथलातःगु खनेदु । उकीमध्ये असंया न्यानिसें मखंत्वाःया सिंहदुवाःतकया न्हय्गू विहारयात थ्व पुइँलय् लाकातःगु दु । थुपिं विहार तःक्षबहाः, जनबहाः, मखंबहाः, सबलबहाः, मूबहाः, इतुंबहाः व तेबहाः खः । पुइँ धाःगु इलाका जुल । येँ देय्या दथुया इलाकाय् च्वंपिं आचार्याभिषेक अर्थात् वज्राचार्याभिषेक यानातःपिं बौद्ध कुलपुत्रपिनिगु मंकाः गुथि हे दथुपुइँ आचाःगुथि खः । मेगु अर्थं धायेगु खःसा थ्व न्हय्गू विहारया कुलपुत्रपिनिगु अधिवेशन खः ।
नांजाःम्ह तान्त्रिक सुरतवज्रया इलाका कथं थ्व पुइँयात कयातल । थ्व थासय् स्वयम्भूया शान्तिपुर दुने दुहां वनीम्ह शान्तिकर आचार्यनिसें तिंख्यःया महांकाःद्यःयात तन्त्रया बलं क्वकाइम्ह तान्त्रिक शाश्वतबज्र नं थ्व पुइँयाम्ह जुल । अशोकमण्डपया इलाकाया दकलय् नांजाःम्ह मूबहाःया कुमारी आकर्षणया केन्द्र हे जुल । ने.सं. ९०० पाखे चैत्रशुक्ल अष्टमीकुन्हु श्री आर्यवलोकितेश्वर (जनबहाःद्यः)या रथ जमलं सालाहयाच्वंबलय् थौंकन्हय्या रत्नपार्कपाखेया पुखू वा धापय् आकाझाकां कुतुवंगु जुयाच्वन । अनंलि व रथयात पुखुलिं थकयाः मुनीन्द्र सिं नांयाम्ह बज्राचार्य गुरुं शान्तिस्वस्ति पुजा याःगु धयातल । लिपा थ्व पुजा हे दथुपुइँ आचाःगुथिइ रुपान्तरण जुल । थ्व खँयात ने.सं. ९३४ पाखेया गुथियाके दुगु धलःपतिं स्पष्ट यानाच्वंगु खनेदु ।
गुथिइ दुथ्याःगु विहारया कुलपुत्रपिंत चूडाकर्म यायेगु झ्वलय् आचाःलुइ धुंकाः न्हिकं बीबलय् गुथिया न्याम्ह स्थवीरपिं अनिवार्य उपस्थित जुइमाःगु नियम दु । दँय्दसं ल्हुतिपुन्हिकुन्हु न्यायेकीगु थ्व गुथि परापूर्वकालय् निम्हेसिनं जक पाः कयाः न्यायेकीगु खः । लिपा बेसाःभावं यानाः आर्थिक रुपं अःपुकेत प्यम्ह प्यम्ह पाः कायेगु यानाहल । देशय् अशान्ति, उपद्रव आदि मजुइमा, सकल प्राणीया रक्षा जुइमा धकाः कामना यानाः थ्व गुथिइ पुजा यायेगु परम्परा दु । गुथिइ श्री वज्रसत्व गुरु व श्री लोकेश्वरया पुजा यायेगु याइ । देशबलि, ग्रहमण्डलया किपा तयाः छचाःखेरं नवग्रहया बीबः छचाःलिं
ब्वयेगु याइ ।
न्याम्ह स्थवीरपिंत झ्वःलाक तयाः गुरुजुं कलशपुजा, देशवलि, ग्रहमण्डल, कुमारी पुजा याइ । पुजा सिधयेकाः झ्यांगाचा क्वबियाः निम्हेसिनं बौ वाः वनी । प्यम्ह पाःलाःपिंसं गुरुजु व सकल गुथिया कुलपुत्रपिंत दानदक्षिणा बियाः भ्वय् नकी । भ्वय् नये धुंकाः सन्ध्या इलय् चर्यागीत (चचा) हालाः लोकोत्तर पुजा क्वचायेकी ।

थथुपुइँ आचाःगुथि
येँदेय्या आचाःगुथिमध्ये भचा पुलांगु खनेदु– थथुपुइँ आचाःगुथि । लुयावःगु दस्तावेजकथं थ्व गुथियात थंछु आचार्य गुथि, थंछु बज्राचार्य गोष्ठि, न्याल्वहंठ आचार्य गुठी धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थ्व गुथि सुवर्णप्रणाली महानगरया प्यंगू बज्रयानी महाविहारया सर्वसंघ दथुइ न्यायेकीगु खः । थ्व प्यंगू विहार धाःगु क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः व गंबहाः खः । आःतक लुयावःगु प्रमाण धयागु ने.सं.४७१या ताडपत्र खः । व त्वःताः ने.सं.५१८ या पिखापौ अभिलेख ताडपत्र, संवत् ८४२ फाल्गुनशुल्क द्वादशीकुन्हु ल्हासाय् च्वंम्ह झ्वाःबहाःया ज्ञानचन्द्रं खासि लःल्हाःगु खनेदु । थ्व ल्याखं न्हापा थनया बज्राचार्यत ल्हासाय् बनेज्या वा अध्ययन यायेत नं वंगु स्पष्ट जू ।
थ्व थथुपुइँ आचाःगुथि क्वाःबहाःया तान्त्रिक वाकबज्रया प्रभाव क्षेत्रकथं कयातल । व बाहेक झ्वाःबहाःया नांजाःपिं ज्योतिष व तान्त्रिकतय्सं नं थ्व पुइँया कुलपुत्रकथं इतिहासय् नां तयावंगु खनेदु । थ्व गुथिइ नं वज्रसत्वयात हे स्मरण यानाः प्यंगुलिं विहारया कुलपुत्रपिंत गुरुमण्डल धलं दंकाः पुज्याकी । थथे धलं दनीबलय् प्यंगुलिं विहारया कायमस्तय्त थकालिंनिसे ंझ्वःलिं मन्दः व नां च्वयाः तयातइ । अन हे थः फ्यतुइमाः । थुकथं छगू हे परिवारया दुजःत गुम्हं च्वय्सा गुम्हं क्वय् लाःवनी । तर थौंकन्हय् थथे मजुइधुंकल ।
थ्व गुथि चिल्लाथ्व द्वादशीकुन्हु दँय्दसं न्यायेका वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा थ्व गुथि च्यान्हु तक न्यायेकीगु खः । दकलय् न्हापां फागुन पंचमिकुन्हु पचिंम्हिचा चायेकेगु, वयां लिपा म्येय् स्वःवनेगु,ज्या सनेगु,मू दिं सर्वसंघ भेला, क्वा जा नयेगु, बिज्यासलय् वंजला वनेगु, पचिंम्हिचा बन्द यायेगु ज्या जुइ । तर थौकन्हय् पंचमीकुन्हु पचिंम्हिचा चायेकेगु, द्वादशीकुन्हु सर्वसंघ भेला यानाः दानप्रदान, त्रयोदशीकुन्हु पचिंम्हिचा बन्द यायेगु याइ ।
गुथिया पुजा यायेबलय् बिज्यासःद्यःयात निमन्त्रणा पुजा, कलशाचर्ण पुजा, शेषबलि पुजा, अले दकलय् लिपा लोकोत्तर पुजा यानाः गुथि क्वचायेकी । थ्व गुथि न्ह्याके न्ह्यः उगु दँय् दिवंगत जूपिंत सुखावती भुवनय् बास लाःवनेमाः धकाः दुर्गतिपरिशोधन धारणी नं ब्वनेगु याइ ।
कूलागू (आरीगू)
थ्व थथुपुइँ आचाःगुथिया कचागुथि खः । ‘गू’ या अर्थ गुथि जुल । थ्व गुथिं सर्वसंघयात आरी बीगु धकाः बारां छुनाः सिन्हः तिकाः स्वां, जजंका, जाकि, दक्षिणा दान यायेगु याइ । नापं स्वाःरि, मार्पा, अय्लाः तये हयेगु चलन दु ।
पचिंम्हिचा
गुथिया दस्तावेजयात संग्रह यानाः पाःब्व लःल्हाइबलय् न्हूम्ह पाःलाःयात बीगु म्हिचा ।

लाय्कूपुइँ आचाः गुथि
येँदेय्या प्यंगू पुइ“मध्ये तसकं महत्तां जाःगु पुइ“ कथं थ्व लाय्कू पुइ“यात कयातल । लाय्कूया अर्थ दरबार व पुइ“या अर्थ लागा खः । लाय्कूपुइ“या रुपय् म्हसीके न्ह्यः थ्व लागा लिच्छविकालय् काष्ठमण्डप महानगरकथं म्हसीका वयाच्वंगु खंकेफु । थ्व पुइँया सीमाना उत्तरय् मखंया सिंहदुवाः व दक्षिणय् थौंकन्हय्या अट्को नारायणतक न्यनाच्वंगु दु । धार्मिक,सामाजिक व व्यापारिक रुपं थ्व लागा लिच्छविकालंनिसें तसकं हे व्यस्त खनेदु । लिच्छविकालय् भारतया व्यापारीत व धार्मिक तीर्थयात्रीत ल्हासाय् वनेत थ्वहे ल“पु जुयाः वनीगु इतिहासं क्यनाच्वंगु दु । पद्मसंभव ल्हासाय् वनेगु झ्वलय् लाय्कू पुइ“या मरुसतलय् वास च्वंगु धापू दु । मल्लकालय् थ्व पुइ“ जुजुपिं च्वनीगु राजप्रासादया रुपय् तसकं सक्रिय खनेदत । जुजु प्रतापमल्लं ला थःभारदारतय्त भेला हे मरुसतलय् सःतीगु ख“ थीथी ग्रन्थं पुष्टि यानाच्वंगु दु ।
मल्लकालनिसें शाहकालतक लाय्कूपुइ“ दुने थीथी जुजुपिन्सं थःगु कीर्ति तयेत यक्व देग व दरबारत
दयेका वंगु खंकेफु । थ्व लाय्कूपुइ“या थौंकन्हय्या वसन्तपू लागा न्हापा झोछे“तक न्यनाच्वंगु खः । वि.सं. १९९० सालया तःभुखाचं थन च्वंगु बहाः, चुक व मानवबस्तीयात क्षति यायेवं जुद्धशम्शेरया उजंकथं हटेयानाः चकंगु थाय् दयेकूगु खनेदु ।
लाय्कूपुइ“या तसकं महत्तांजाःगु धरोहर मरुसतःलिसे स्वानाच्वंम्ह तान्त्रिक लीलाबज्र सिँख्वंमू बहाःया कायमचा खः, गुम्ह च्यय्प्यम्ह सिद्धात मध्ये छम्ह खः धयातल । सिँख्वंमू बहाः धइगु मरुसतः दयेकूबलय् छ्यःगु सिमाया हा तयातःगु थाय् खः । अथे हे मरुसतःया न्ह्यःनेच्वंगु भूतिसलय् च्वनाः जामन गुभाजुं भूतप्रेतलिसे याइगु संवाद व साधनां थ्व
थाय्या महत्व क्यनाच्वंगु दु । जामनः गुभाजुं पलिस्था यानाथकूगु कुमारी छे“ न्ह्यःनेया चीभालं थ्व पुइ“या महत्वयात क्यनाच्वन । इतिहासयात हे कुलेगु खःसा थ्व पुइ“या मरुसतःबारे विदेशी शत्रुतय्गु न्हाय्पनय् तकं ख“ थ्यंगु दसु धइगु बंगालया मुस्मां जुजुया सिपाहीतय्सं मरुसतलय् छुं दइला धकाः लुटपाट याःवगु घटनां पुष्टि यानाबिउगु दु ।
थ्व पुइ“या महत्व देवमाला वंशावलीं नं क्यना च्वन । लिच्छविकालय् जुजु बृषदेवं जुगःचह्रे पंजराकुन्हु मरुसतःया न्ह्यःने सि“या धलिंया मन्दःथें दबू दयेकाः बौद्ध समुदाययात दानप्रदान यायेगु व्यवस्था यानावन धइगु दु । वंशावलीकथं बिक्रमसेन नांया जुजुं दक्षिणदेशं षड्शास्त्री महेश्वर ठाकुरयात हया कलिगत २९७३य् श्रावण शुदि पारुनिसें त्रयोदशीतक बौद्धयात्रा व भाद्र वदि १३या कुन्हु अन्नदान यायेगु चलन दयेकल धयातल । थ्व परम्परायात बृषदेवं निरन्तरता बियावंगु खनेदु ।
अथे हे देशं हे हना वयाच्वंम्ह कुमारी माजुयात च्वनेगु कथं जुजु प्रताप मल्लं थःगु लाय्कू नापसं छे“
दयेकाः पलिस्था यानातल । थ्व छे“ न्हापा सिँख्वंमू बहाःया गुरुजुपिनिगु भुजाद्यःया छे“ खः धइगु दु । आः कुमारी माजुया वासस्थान जुयाच्वंसां छकू क्वथाय् थौंतकं न सिँख्वंमू बहाःया राजगुरुजु (लाय्कू गुरुजु खलः)बाहेक मेपिं दुहां वनेमज्यूगु नियम दु ।
थ्व पुइ“अन्तर्गतया सिँख्वंमू बहाःया छगू कवः बज्राचार्य परिवारयात लाय्गुरुजु अर्थात् राजगुरुजुकथं कयावल । मल्लकालनिसें व्यवस्था याना वयाच्वंगु थ्व कवःया ज्या कुमारी बहाःया पंचबुद्ध व कुमारी माजुया आगमय् पुजा यायेगु, द्यःखः सालीबलय् बिघ्नबाधा मवयेमा धकाः पंचबुद्धया रुपय् पुजा यायेगु, ये“ देय्या आचार्यभिषेक याये धुंकूपिं बज्राचार्यतय्गु लगत तयेगु, दे आचाःगुथिया पाःमिले यायेगु, विहार–विहारदथुइ वा गुभाजु–गुभाजु, गुभाजु–जय्मां दथुइ ब्वलनीगु ल्वापुयात समाधान यायेगु वा मध्यस्थता यायेगु, ये“ देय्या दे थाय्पा (मूल चक्रेश्वर) उपस्थित जुइमफुगु इलय् वया पलेसा फुक्क पुजाया ज्याख“ यानाबीगु याइ । अथे हे थ्व बहाःया छगू कवः दे आचाःगुथिइ पचिहा धकाः ज्या यायेमाः । पचिहा जूम्हेसिनं दे आचाःगुथिया स्वयम्भू व छे“थाय् धकाः याइगु निन्हुयंकया गुथिइ व्यवस्थापकया रुपय् पुजाआजाया फुक्क व्यवस्था यायेमाः ।
लाय्कू पुइ“या मू बज्रयानी विहार सिँख्वंमू बहाःया थीथी न्हय्गू कचा बहाःमध्ये थ्व पुइ“दुने मुक्कं लाय्कू बही, वसन्तपू बहाः, कुमारी बहाः, झ्वःछे“ बहाः जक लानाच्वंगु दु । थ्व पुइ“दुने छगू हे जक बहाः जूगुलिं थःने, क्वःने व दथु त्वाःया आचाःगुथि थें बिस्कंबिस्कं आचाःगुथि मदु । झिंच्यागू बहाःया बज्राचार्य संघमध्ये दकलय् अप्वः बज्राचार्यया ल्याः थन हे दु । अथे हे शाक्य संघदुने न अप्व जनसंख्या दुगु बहाः मध्ये थ्व विहार न छगू खः । ने.सं.११४३ तकया तथ्यांककथं थन शाक्य बज्राचार्यया मंकाः ल्याः थ्यमथ्यं ७१५ म्ह दु । थ्वहे शाक्य बज्राचार्यया मंकाःकथं पोहेला पुजा गुथि व
कय्गूकाला गुथि धकाः द“य्द“सं १२÷१२ म्हेसिया पाःकयाः न्यायेकेगु याइ । पोहेला गुथिबलय् संघभोजन धकाः भ्वय् हे नकीगु याइ सा कय्गूकाला गुथि धकाः पाःलाःपिन्सं कय्गू दान यायेमाः ।

देय् थाय्पाः
येँ देय्या दकलय् ज्याथम्ह वा १८ विहारया चक्रेश्वर मध्ये नं थकालिम्ह थाय्पा, मूलचक्रेश्वर।
लाय्गुर्जु
लाय्गुभाजु, मल्लकालय् जुजुया राजगुर्जु । देय् थाय्पाः मवःसा दक्व ज्या याइम्ह, सकल गुर्जुपिनिगु व थकालिपिनिगु लगत तयेगु, गुर्जु – गुर्जु वा गुर्जु व जय्मांया दथुइ समस्या वल धाःसा समस्या ज्यंकीम्ह ।
माहांगुर्जु
मांगुभाजु अर्थात् सिपाही गुर्जु । लाय्गुभाजुया आदेशय् सम्बन्धित मनूयात सःतः वनेगु वा माःसा नापं ब्वनाहयेगु ज्या ।
पचिहा
आचार्य गुथि न्यायेके न्ह्यः छ्वय्लाभू यायेगु, स्वयम्भूइ आरी, समय्या व्यवस्था यायेगु, पाःलाःपिंके माःगु धलः कथं सरसामान व ज्यामि छम्ह छम्ह नं कायेगु, कन्हय्कुन्हु सुलं भ्वय् यायेगु भाला काइम्ह व्यक्ति । गुथिया दकलय् चुनौतिपूर्ण ज्या याइम्ह मनू ।
चचापा
शान्तिपुर व छेँथाय् चर्यागीत हालीपिं गुरुजुपिं।
भरिं
दच्छि न्ह्यःया प्यम्ह पाःलाःपिं।
प्यूथान
प्यंगू पुइँया नांजाःपिं तान्त्रिक गुरुजु थःनेया वाकबज्र, दथुया सुरतबज्र, लाय्कूया लीलाबज्र,
क्वःनेया मञ्जुबज्र (जामन गुभाजु)या प्रतीककथं प्रतिनिधित्व यानाच्वना बिज्याइपिं प्यंगू पुइँया प्यम्ह
जेष्ठ गुरुजुपिं ।

च्यागू
छे“थाय्कुन्हु च्यागू धकाः च्या त्वंकेगु गुथिं सकसितं स“य्च्या त्वंकेगु याइ । न्हापा न्हापा तःग्वःगु सलिचा
छ्यलीगु खःसां आः प्लाष्टिकया गिलास छ्यलाच्वंगु दु । थ्व गुथिपाखे उपस्थित गुर्जुपिंत पुजा यानातःगु स्वां, सिन्हः, जजंका बियाः मार्पा, बजि व च्या त्वंकेगु याइ ।
छेँथाय्
छे“थाय् धकाः फागुनकृष्ण नवमीकुन्हु आचार्य गुथिया सकलें बरे छुइधुंकूपिं बज्राचार्यतय्त पाःलाःपिंसं थःगु छे“ दुगु लागा वा बहाः वा जय्मानं उपलब्ध याकूगु थासय् गुथि न्यायेकीगु खः । थुकियात गुरुजु व जय्मां दथुइ दयाच्वंगु स्येल्लाःगु व क्वातुगु स्वापूया चिंकथं कयातल ।थौंकन्हय् थ्व छेँथाय् धकाः हनुमानध्वाखाया नासःचुकय् गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।
भ्वय् चचा
गणचक्र पुजाया झ्वलय् थन थीथी बहाःया थीथी गुथिं भ्वय्या रुपय् थीथी घासा तये हयेमाः । थथे तये हये न्ह्यः थःथःगु विहारया थीथी रागय् चचा हालेगु याइ, गुकियात भ्वय् चचा धाइ । थ्व चचा थुकथं जुल ः

बहाः		                 चचा
क्वाःबहाः, थँहिति	                मधुरिपु
झ्वाःबहाः, कुसुमबियालाछि            उरंगाभरण
ध्वाकाबहाः, त्यःर                   कनकवर्ण
गंबहाः, नःघः                       मधुरिपु
तःक्षबहाः, असं                   त्रिदल कमल
जनबहाः, केल त्वाः                 पोतकानगर
इतुंबहाः हूँहूँ देहः,                  उरंगाभरण
मखंबहाः, मखं                     मधुरिपु
सबलबहाः, भोंसिको          पूर्व ब्रम्हायणी, पञ्चकपाल
तेबहाः                    अवनिनीहित, बाम, जानु
मूबहाः, वटु               हेबज्र नैरात्मा, त्रिदल, कमल
सिँख्वंमूबहाः, बसन्तपुर      मधुरिपु, हाडाभरण, चन्दोगमसान
ओमबहाः, जोरगणेश                 मधुरिपु
इकुबहाः, यंगाः                     मधुरिपु
मिखा बहाः,न्हूघः                    मधुरिपु
लगंबहाः, लगं                      मधुरिपु
मुसुंबहाः, मणिसिंह            मधुरिपु, नमामि, जीन धर्मधातु
मुसुंबहाः, मणिसंघ                    मधुरिपु

धार्मिक अनुष्ठान, पुजा–पाठया निंतिं थीथी त्वालय् वा लागाय् द्यःपिनि मूर्ति स्वनातःगु देगः दइ, गुकिया स्थापत्यकला बिस्कं दु । उप्वः धैथें देगः प्यखें पाःलूगु नितजाः पौ दुगु प्यागोडा शैलीया भौतिक संरचना जुयाच्वनी । गुलिं छतजाः, स्वतजाः व न्यातजाः पौया देगःत नं दु । सामान्यतया द्यःया मूर्तित देगःया
क्वय्या तल्लाय् गर्भगृहय् तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् जक द्यःयात मातनय् तयातइ । स्थापत्यकलाया मान्यताकथं देगःत प्यकुंलाइ । द्यः व धर्म सम्प्रदायनाप स्वापू दइकथं मूलुखा च्वसं थीथी कलाकृति कियातःगु त्वलं दयाच्वनी अथे हे लुखा जःखःया थां व खापा नं उकथं थीथी प्रतीक कियातःगु जुइ । लुखा पिवाःकथं जःखः ल्वहं वा ढलौटया ज्वःसिंहया मूर्ति दइ । देगःया विशेषता धैगु पौया क्वसं तिबः बीकथं त्वानासिँ दइ अले प्यकुनय् ब्वसल, ब्वसिंह कियातःगु जुइ । मेमेगु त्वानासिँ धाःसा मूद्यः गुज्वःगु प्रवृति वा गुणयाम्ह खः उकथं सम्वन्धित मेमेपिं द्यः वा देवकन्या आदिया प्रतिमूर्तिपाखें छाय्पिया तइ । देगःया पौक्वय् म्हुतःपौ अले उकिया झ्वःलिक्क खानातःगु फय्गंचात नं खः । देगःयात आकर्षक यायेत दक्कलय् च्वय् पूर्णकलश, वा घण्टाकारया गजू छुयातइ । देगःया प्रकृतिकथं छपु, स्वपु, न्यापु, न्हय्पु गजू दयाच्वनी । आपालं गजूत लुं सियातःगु जुइ । अले थ्व हे गजूलिसे छस्वाः यानाः क्वय् पलीतक क्वलुइक वहः वा लुं सियातःगु पताः नं ब्वयेका तःगु खंकेफु । सामान्यत आँय्पा पौ जुइगु खःसां गुलिखे देगलय् सिजःपौ वा लुं सियातःगु पौ जुइ । तर गुलिं गुलिं देगः ल्वहं वा अप्पां शिखर शैलीइ धस्वाकातःगु दु । थुज्वःगु देगलय् धाःसा पौ, त्वानासिँ आदि दयाच्वनी मखु ।

द्यः पलिस्था यानातगु संरचनायात देगः धकाः धाइ । देगः अप्वः यानाः खुल्लागु थासय् दयेका तइ । अथे हे ननि, बहालय्, चुकय् नं देगः दयेकातःगु दु । देगःया संरचना द्यःकथं पाइ । देगःया शैली प्यागौडा, शिखर, गुम्बज, घण्टाकार शैली आदि दु । प्यागोडा शैली (जापानया देगः दयेकेगु शैलीया नां) नाप ज्वःलाःगु नेपाःया तगिं पौ तयाः पलिइ आँय्पा वा सिजः पातां भुनाः दयेका तइगु खः । पौ च्वय् वंलिसे बुलुहुं चुलि जायाः च्वका लुयाः च्वाँमुसे च्वनाः गजू छुनातःगु जुइ । अप्वः धया थें देगलय् तःजाःगु फःया ल्याःनाप पौया स्वापू जूसां दक्व देगलय् थ्व नियम धाःसा ज्वःमलाः । स्वनिगलय् न्यातँजाःगु पौ तयाः देगः दयेकातःगु दुसा फः झितँ जाःगु तक खनेदु । प्यकुं लाःगु, आयताकार, ग्वलाःगु व च्यासिं बांलूगु पौ तया देगः दयेकातःगु खनेदु ।
मनू च्वनीगु छेँ सिबें तःखा व तःजाःगु जुजु च्वनीगु लाय्कू जुइ । लाय्कू सिबें विशेष द्यः च्वनीगु गः देगः जुइ । गुगु तसकं छाय्पियाः दयेकेगु याइ ।
ततःजाःगु देगलय् मूद्यःतक थ्यंकेत ल्वहंया त्वाथः दयेकातइ । त्वाथःया जवंखवं सिंह व मेमेगु आकृति नं तयातःगु खंकेफइ । मूद्यः तयेगु थाय्यात गर्भगृह धाइ । महाद्यः, प्यम्ह नारायणद्यः देगःया दथुइ लाक्क नीस्वना तइ व मूलुखा बाहेक मेगु ल्यं दुगु स्वंगू दिशाय् नं लुखा हे तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् देगःदुने हे भक्तजनपिं जक चाःहुले जीक मेगु लँपु नं दयेकातइ । उकी दुनेच्वंगु गर्भगृह दुने मूपुजारी जक दुहां वनेदइ । द्यःया मू लुखाया च्वय् त्वरं तयातइ । त्वरनय् थीथी आकृति सहित दथुइ लाक देगलय् दुने च्वंम्ह मूद्यःया चीधंगु स्वरुप तयातइ । तर थ्व फुक्क थासं लागु मजू ।
देगःया पौया कुनय् कुंआँय्पा तयातइ । फुक्क देगःया दकसिबय् च्वय् च्वंगु पलिइ गजू तयातइ ।
मेगु शिखर शैलीया देगः ल्वहंयागु वा अप्पायागु दयेकातइ । थुगु शैलीया देगलय् यदि तलय् थहां वने ज्यूसा मूद्यः न्ह्याबलें तलय् हे तयातइ । थुगु शैली बौद्ध व हिन्दू निगुलिस नं छ्यलातःगु दु । यलया लाय्कूया कृष्ण देगः, यलया महाबुद्ध देगः, ख्वपया वात्सला देगः, किपूया ल्वहं देगः शिखर शैलिं दयेकातःगु जुल । शिखर शैलीया देगलय् नं दकसिबय् च्वय् गजू तयातःगु दइ ।
गुम्बज व घण्टाकारया पौ दुगु देगः अप्वः यानाः स्थानीयतय्सं दयेकातःगु देगः जुल । उकी अप्वः यानाः महाद्यः व गनेद्यः हे विराजमान याकातःसां नं मेमेगु द्यःपिं नं पलिस्था यानातइ ।
मेगु पिगंद्यः तयाः पलिस्था यानातःगु दइ । थज्याःगु देगलय् देगः हे धकाः छुं संरचना दइ मखु । तर तान्त्रिक विद्यां साला हयातःगु धकाः चिचीग्वःगु ल्वहंत पलिस्था यानातइ । थज्याःगु द्यःया न्ह्यःने मन्दःपा तयातःगु नं खंकेफइ । थज्याःगु देगलय् न्हियान्हिथं पुजापाठ मयासे तिथिकथं दँय् छक्वः निक्वः जक पुजा यायेगु याइ ।

त्वाथः
तजाःगु देगलय् थहां वनेत देगःया मूलुखा चूलाक त्वाथः दयेका तइ । थ्व ल्वहंयागु दयेका तइ । गुलिं देगलय् थहां वनेत छगू सिबें अप्वः त्वाथः दयेका तःगु नं खंकेफइ ।

फः
देगःया फः देगःया उचाइ (जाः)कथं जुइ । चिजाःगु देगलय् छगू जक फः नं जुइफु धाःसा तजाःगु देगलय् ततःजाः जुइक यक्व फः नं दइ । स्वनिगलय् दकलय् अप्वः फः दुगु येँ लाय्कूया माजुदेगःखः, गुकी गुंगू फः दुगु जुल, फःया सिथय् ल्वहं तयाः दयेका तइ ।

थां
देगःया त्वाथः गयाः मूद्यः दुगु थासय् थ्यनकि चाःहिले जीकेत दकसिबय् च्वय् च्वंगु फःया ध्वछिं थां तयाः मूद्यःयात चाःहीकाः अंगःदुने लाकातइ । थामय् थीथी बुट्टा कियातःगु दइ । थ्व थांया क्वय् ईल्वहं अले च्वय् मेथां तयातइ ।

मेथां
थांया च्वय् काकातःगु सिँयात मेथां धाइ । थ्व जवंखवं बराबर जुइक मेस लुयाच्वंगु दइ । छगः अले फल्चाय् तयातःगु मेथानय् बुट्टा कियातःगु दइसा छेँय्
छ्यलातःगु मेथामय् बुट्टा दइमखु ।

निनाः
थामय् च्वंगु साः ताःहाकः जुयाः मेथां अले मेगु सिँ छगः नं काका तइ । थुकियात निनाः धाइ । निनालय् धलिंत दिकातइ । क्वथाया थां तब्या जुलकि निनाः दथुइ तयाः निद्या यायेत निनाः तयातइ ।

ईल्वहं
थां दिकेत छ्यलीगु ल्वहंयात ईल्वहं धाइ । थ्व दकसिबय् क्वय् च्वंगु तल्लाय् थामय् लखं लाइथाय्
छ्यलातइ । थ्व बाहेक संरचना बल्लाकेत नं ईल्वहं
छ्यलातइ । ईल्वहँतय् गाःवंकाः सिँया थांया साः थाकेगु याइ । अथे हे ईल्वहंतय् साः दयेकाः च्वय् च्वनीगु थामय् कपे यानाः थुकी दिकेगु नं याः । ईल्वहँतय् सिँया साः तयेन्ह्यः गालय् सिजः कुचा नं तयातःगु दसु मरुसतलय् दु ।

त्वरं
त्वरं वा त्वलं देगःया मुलुखा च्वय् तयातइ । थ्व बापा तिमिला (अर्धचन्द्राकार) बांलूगु जुइ । थुकी च्वय् छेपु वा ताहाः÷बि ज्वनाच्वंम्ह गरुड, दथुइ देगः दुनेयाम्ह मूद्यःया किपा वा देगलय् निराकार मूर्ति जूसां तबि साकार मूर्ति कियातइ, जःखः सहायक द्यःपिं व ल्यूने सुपाँय् वा सर्गःया लु दयेका तइ, क्वय् जःखः हितिमंगः (मकर) दुगु त्वलं पलेस्वांया पीठ कियातइसा दकलय् च्वकाय् कुसा (छत्रावलि) नापं गजू व ध्वाँय् दयेका तइ । त्वरंयात देगःया न्हाय्कं नं धाइ । त्वरनय् दइगु द्यःया प्रतिमा देगलय् दुगु मूद्यःनाप ज्वःलाकाः तयातइ । सिँया त्वलं क्वय् बालाखय् अभिलेख कियातइगु चलन नं दु । सिँया पुलांगु त्वलं द्यःने थौंकन्हय् वहः वा लीपाता वा सिजःपाताय् लुं सियाः भुनेगु नं याः । देगलय् दुहां वनाः पुज्यायेत वा द्यः भागि यायेत लकां त्वःताः वनेमाःसा त्वलंया द्यःयात पिनं हे लकां मत्वःतुसे बिन्ति वा भागि यायेगु याइ । देगःदुने छु द्यः धकाः दुहां मवंसे हे सीकेत नं अःपु ।

तुनाःसिँ
मनूया तुतिया त्वानाः थें तःहाकःगु सिँ जुयाः त्वानाःसिँ नां च्वंगु धाइ । तुनाःसिँ खँग्वलं अंगलय् तुँ नकाः पौ क्वबीगु सिँकथं तुनाःसिँ नां पाय्छि जू । निग्वलं खँग्वलं छताजि हे सिँ थुइकेगु याः । अर्थ पाःसां तबि नांकथं ज्या व हे खः । देगलय् पौया भार क्वबीत ४५ डिग्री बेताः यानाः तुनाःसिँ तयातइ । तुनासिँइ देगःया मूद्यः नापं स्वापू दुपिं द्यःपिं कियाः छाय्पिया तइ । देगःया कुंचाय् च्वंगु तुनाःसिँ दुम्ह फैचा, सल व सिंहया ख्वाः तयाः तुनाःसिँ तयातइ । पपू दुम्ह सल, न्यकू नापं सिंहया थें पंजा दुम्ह जीव थ्व लोकय् मदुम्ह शार्दूल नं कियातइ । थ्व तुनाःसिँ मेगु दिशाय् सिबें तःग्वः जुइ । निखेंया पाखाया भार कुंचाय् लाइगु जुयाः झ्यातुइगु जुयाः हे थ्व बिस्कं च्वंक दयेकातइगु खः । गुकियात कुंसल धकाः धाइ । तुनाःसिँ स्वताजि दइ । गथे– सादा, द्यः कियातःगु व कुंसल । थ्वया ब्व नं स्वंगूकथं ब्वथला तइ । च्वय्– सिमा वा सिमाकचा, मूब्व÷दथुइ – मूद्यः व क्वय् गन्धर्व, किन्नर, अप्सरा, ऋषि, जुजुपिं, नक्षत्र व सामाजिक जीवनया दृश्यत ।

छेपु
त्वलंया च्वय् तयातइगु ग्यानापुसे च्वंम्ह जीव हे छेपु खः । मिखा व न्हाय् जक दुम्ह जीव, गुम्हं ल्हाती ताहाः ज्वनातःगु म्हुतुं नयाः न्हाय्प्वालं पिहां वयाच्वंपिंं निम्ह बि क्यनातइ।

बाय्म्वह्वार वा गलःथां
देगःया गजूदुने च्वनीगु सिँ, गुकिं गजूयात तिबः बीगु याइ, थ्व सिँयात यष्ठि वा यःसिं नं धायेगु याः । थ्व सिँयात गजू सिँ धायेगु नं चलन दु ।

गलःसिँ
गजूयात तिबः बीगु सिँ गलःथांया ल्यंगु ब्व
धलिमं क्वय्तक यगानाच्वंगु चित्याःगु सिँ (यष्ठि)
हाकः खः ।

गजू
देगलय् दकसिबें पौया च्वय् लः दुहां मवयेक त्वपुइगु अलंकृत धातुया कलश वा
गंबांया छाय्पीगु ज्वलं (चाः, ल्वहं, धातु नापं लुंसियातःगु) कलात्मक ब्व खः ।
क्वचुपाखा
अंगः सिबें पिहां वःगु पौ, गुकिं अंगःयात वा वइबलय् लखं बचे याइगु क्वस्वया च्वंगु पाखा खः ।

चिलाय्÷चिलापा÷चय्ला÷चैला
छेँया पली तइगु आँय्पा गुकिया दथुइ चित्याःगु ध्वः तयातःगु दै । थुकियात चिलापा, चिलाय्, चय्ला वा चैला नं धायेगु याः ।

आँय्पा÷प्वलापा
छेँय् पलिं चीबलय् तइगु जुयाः प्वलापा धाइ । अप्पा थें यानाः चायागु पा दयेकाः मिइ छुनाः दयेकीगु पा अप्पायात आँय्पा धाइ । आँय्पां पौ चीगु जुयाः आँय्पापौ धाइगु खः । द्यतनाः तइगु जुयाः सिथय् निध्वः धुं छखे न्ह्यखतय् मेखे अखतय् धुं दयेका तइ । छपा आँय्पा पौद्यःने मेगु आँय्पा पौ द्यतनाः पौ पलिं चीगु ज्या याइ । धलिमय् क्वलापौ लायाः उकी द्यःने चा लाना पौ भुनेत आँय्पा छ्यली ।

क्वपुअप्पा÷क्वपुपा÷थत्वापा÷थपुपा
पौया सिथय् तइगु सालुगु टाइलयात हे क्वपुअप्पा धकाः धाइ । थ्व अप्पायात क्वपुअप्पा, क्वपुपा, थत्वापा व भपुपा नं धायेगु याः ।

सिलि÷ग्वंगःचा÷कुंपा
पौया सिथय् प्यंगू कुनय् तइगु अपा जुयाः वा सिलि, ग्वंगःचा वा कुंपा धायेगु याइ । पौ÷पलिया निखेंया पाखा च्वकालू थासय् तइगु थजाःगु अपाय्आपाः धया थें ग्वंगःचा दयेकाः छाय्पीगु जुयाः ग्वंगःचा नं जूगु खः ।

भौप्वाः
भुतूया च्वय् पौ ह्वःखनाः जःया निंतिं दयेकातःगु, भौ दुहांपिहां यायेत छ्यलीगु ह्वः हे भौप्वाः खः । थ्व भौप्वालं वाति मज्वयेक चाया तग्वःगु बागः भ्यगः थें जाःगु दयेकाः भौप्वाः फुसय् तइ ।
बापाध्वः
तःपाःगु पा अप्पा निखे भेसेंलुइक दथुइ कुं च्वका लुइक दयेका तःगु जुइ । थजाःगु अपा जुयाः हे बापाध्वः नां च्वंगु खः ।

भ्यासिं
पौया क्वय् मुसिँ व जंचु तिबः बीत तयातःगु सिँ खः । थ्व अंगलय् दिकाः मूथामय् न्वकाः तयातइ । भ्यसें लुइक तयातइगु जुयाः हे भ्यासिं धाःगु खः ।

जंचु
पली तइगु मुसिँयात बः बीगु व मुसिँ यातां मवंक तयातःगु हे जंचु खः । जंचुइ मुसिँ स्वानाः हाकः स्वायेबलय् दिकेगु कथं नं ज्या कायेगु याइ ।

मुसिँ
पौया झ्यातु क्वबीगु मूसिँ जुयाः मुसिँ धाःगु खः । पली धलिं मधासे मुसिँ धाइ ।

थाय्मा
मूथांया च्वय् निखें पाखाया मुसिँ दिकेत बेथां तयातःगु सिँ हे थाय्मा खः ।

मुसिबहाः
धलिंपाखाय् धलिंद्यःने च्वनीगु सिँ मुसिबहाः खः । थुकी द्यःने मुसिँ दिकेगु जुयाः मुसिँबहाः धाःगु खः ।

चलु
त्वानाःसिँ द्यःने चलु च्वनी । चलुइ धलिं वा पाखाधलिं दिकाः मुसिबहाः तयाः मुसिँयात तेका बिया तइ । चलुं चुकूया थें ज्या याइ ।

तुनाः
तुनाः वा त्वानाःसिँ छगू हे सिँयात धाइगु नां खः । गुकिं पौया झ्यातु फयाः क्वबीगु ज्या याइ ।

तुनाःत्वाकः
तुनाः दिकेगु आधार वा त्वाकः हे तुनाःत्वाकः खः ।

माकःपौ
पली चीधंगु झ्याः तयाः पौ पिकया तःगुयात हे माकःपौ धाइ ।

क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः
बैगलय् भुतू च्याकीबलय् कुँ पिहां वनेगु ह्वः हे क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः खः ।

अत
पुलांगु भाय्कथंया अप्पायात अत धाइगु खः ।

अपा÷अप्पा
थीथी बांया अप्पायात अपा वा अप्पा धाइगु खः ।

माअप्पा÷माअत
हाकः २.५ व ब्या ७ वा हाक ११ व ब्या ५ अंगू नापया परम्परागत अप्पा साइज खः ।

बाँअप्पा
थीथी कथंया बुट्टाया फ्रेमय् तयाः छिनातःगु अपायात बाँअप्पा धाःगु खः ।

कुंअप्पा
कुंचाय् तयेत छ्यलीगु अप्पा हे कुंअप्पा धाःगु खः ।

तुंअप्पा
ग्वलाःगु तुंथि दनेत छ्यलीगु ग्वलाकेत भचा चाःतूगु अप्पायात तुंअपा धाइ ।

त्वाःअप्पा
अप्पाया त्वाः वा धुकथं तयाः अंगः दनेत स्वापू जायेकेगु वा दने क्वचायेकेगु जुयाः त्वाःअप्पा धाःगु खः ।

कचिअप्पा
अप्पा दयेकाः निभालय् जक पानाः मिइ मछुसे दयेकातःगु चा रंगया अप्पा खः ।

दातिअप्पा÷दाचिअप्पा
दाचिअप्पा धकाः न्ह्यःने तब्या, दुने भचा चिब्या जूगु अप्पा खः । थ्व अप्पां छेँ वा देगःया पिब्वय् अंगः दनीबलय् न्ह्यब्वय् छ्यलेगु याइ । गुकियात म्हासुचा लानाः वा इलाः दनेगु याइ ।

दुथंअप्पा
त्वाःलाःगु वा कुचाकाचा अप्पा अंगः दुने तयेत
छ्यलीगु अप्पा खः ।
लंचा
कुचा अपां वा थीथी कथंया अपां दनातःगु अंगः पिचुक इलेत छ्यलीगु ह्यांगु चायात हे लंचा धाइगु खः ।

सिलाय्
सल्लाया सिमां वइगु थाकुराः, चिकं, कपाय् व रंग ल्वाकछ्यानाः सिलाय् दयेकेगु याइ । सिलासं ल्वहं वा अपा भुलिं लः दुहां मवंक पर्केगु ज्याय् छ्यली ।

बेपाअप्पा
अंगः दनेबलय् हाकःपाखें अप्पा तयाः अंगः दनेत तइगु पहःयात बेपाअप्पा धाइ । बेपां वा बेखां तइगु जुयाः बेपाअप्पा धाःगु खः ।

पाल्पा, तानसेनया देवेन्द्रनाथ ग्वंगल भाजु सन् १९४३ स जन्म जूम्ह खः । अबुजु बद्रिनाथ व मां तेजकुमारीया काय्मचा सोभियत संघया कीभ विश्वविद्यालयपाखें आर्किटेक्चर विषयस इन्जिनियरिङ्ग यानावःम्ह खः । शहरी विकास योजना सम्बन्धी विशेषज्ञ थ्वय्कलं धनकुटा शहरी विकास व आवास योजनाया परिकल्पनाकार खः । लिपा नेडरलैण्डसया रोटरडाय्म विश्वविद्यालयपाखें उच्च शिक्षा कयावःम्ह खः ।

छेँया न्ह्यःने ख्वाः अंगः सतहया अनुपातय् दर्जनौं तहया बुट्टा दुने चीधना वनाच्वंगु तिकिझ्याः । येँया न्यत त्वालय्या लँ सिथय्या छेँय् थ्व झ्याः खंकेफु । थ्व काष्ठकलाया उत्कृष्ट झ्याः खः ।