बा देवरत्न शाक्य व मां मोहनमाया शाक्यया क्वखं यलया नकःबही लाछीइ ने.सं १०९० (वि.सं. २०२६ श्रावण २६)य् साहित्यकार दर्वेरत्न शाक्य बूगु खः । वय्कःया मेगु म्हसीका मंगलमान शाक्य खः । स्वनिगः साहित्य पालाःया छ्याञ्जे भाजु शाक्यं थीथी पत्रिका (आखे स्वलापौ, ने.सं. ११०८) सम्पादन यानादीगु नापनापं इलय् ब्यलय् नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् थःगु साहित्यिक सृजना चिनाखँ, बाखं, च्वखं पिथना झायाच्वनादीगु दु । वय्कःया न्हापांगु च्वसु राजामति वापतिइ ने.सं. ११०६ य् पिदंगु च्वखँ छगू गफ छु च्वयेगु बारे खः ।
NewaGyanKosh
-
दर्शनदास श्रेष्ठ
दर्शनदास श्रेष्ठ छम्ह प्याखंम्वःलिसें प्याखं, नृत्य व नेपालभाषाया संगीत ख्यलय् तसकं योगदान दुम्ह वरिष्ठ सर्जक खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०४३ गुंलाथ्वः दसमि, मंगलबारखुन्हुु येँया त्यःर त्वालय् जूगु खः । थ्वय्कः अबु नारायणदास श्रेष्ठ व मां मोहनमाया श्रेष्ठया स्वम्ह काय् स्वम्ह म्ह्याय् मध्यय् न्हापांम्ह काय् खः ।
मचाल्याय्म्ह इलंनिसें भजनय् ववं अले थः कान्छाबाः मोहनबहादुर श्रेष्ठपाखें संगीतया ज्ञान कयादीम्ह थ्वय्कलं थःम्ह हे म्ये च्वयाः लसय् चिनाः हालेगु नं यानादिल । प्रगतिशीलया विचारधारा नं दुम्ह थ्वय्कलं थः झिंन्हय्दँति दुबलय् हे पासापिंलिसें जानाः त्वालय् ‘ज्वालामाइ पद्म विद्यालय’ चायेकाः मस्तय्त सितिकं हे ब्वंकेगु यानादिल । वि.सं. २००७ सालय् प्रजातन्त्र वयेधुंकाः छुं ई किसान संघय् नं लगे जूसां लिपा संगीत ख्यलय् हे सक्रिय जुयादिल । दबुली मिसा कलाकार मदुगु इलय् थ्वय्कलं थः केहें जक मखु मेमेपिं नं आपालं मिसातय्त थनेहयाः न्हू पलाः छिनादीम्ह खः ।
थःगु हे छेँय् म्ये संगीत स्यनेगु जक मखु वि.सं. २०१२ सालय् नीस्वंगु म्ये खलः, प्याखं खलः व नासः खलःदुने थःगु योगदान यायेगु लिसें प्याखं, म्ये संगीत थपू यायेगुली गुबलें लिचिलेगु याना मदी । लिसें थ्वय्कलं जन नाट्य परिषद व सोभियत सांस्कृतिक संघलिसें मेमेगु खलःपुचलय् थःगु योगदान यानादीगु दु ।
थ्वय्कः नेवाः म्ये संगीत व नाट्य ख्यलय् ग्वहालि यायेत सदां न्ह्यचिलीम्ह खः । उगु इलय् जुइगु नेवाः ख्यःया छुं नं ज्याझ्वलय् थ्वय्कःया मू भूमिका दया हे च्वनी ।
पुलां पहलं जक मखु, न्हूपहलं नं नेवाः म्ये संगीत ख्यः विकास यायेमाः धकाः न्हू संगीतया तरज यानाः हालीम्ह अले हायेकीम्ह नं खः थ्वय्कः । छगू बखतय् नेवाः म्ये संगीत ख्यलय् थ्वय्कःया लसय्, दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् अले भृगुराम श्रेष्ठ सलय् म्ये सिर्जना जुलकिं लोकंह्वाइगु खः । त्रिदेवकथं नालेबहःपिं थ्वय्कःपिं स्वम्हसिया कुलिचिनां आपालं म्येत सिर्जना जूगु खःसा गुलिखे म्येत झीगु न्ह्यःने मदये धुंकल । लोकम्ये, ज्ञानमाला, भजन व आधुनिक म्ये आपालं सिर्जना यानादीम्ह थ्वय्कलं छगू इलय् थःम्हं च्वयागु व लसय् हनागु म्ये मुनाः सफूत नं पिथना दीगु दु । थ्वय्कःया सिर्जनाय् निपु प्यपु लोकंह्वाःगु म्ये दनिसां थौंया पुस्तां थ्वय्कःया म्ये न्यने मखंगुलिं म्हसीके मफुत । अथे खःसां पुलांपिनिगु मानसपटलं थ्वय्कःया नां थौंतक्कं हुयाः मवंनि । थ्वय्कलं म्हितादीगु अले दुर्गालाल श्रेष्ठजुं च्वयादीगु प्याखंत ‘ग्राम्य जीवन’, ‘पश्चाताप’ व ‘महासत्व’ आपालं लोकंह्वाःगु प्याखंत खः ।
वय्कःया थीथी स्वंगू सफू ‘लुमला’ (पिकाक– सोभियत सांस्कृतिक संघ), ‘प्रसाद’ (पिकाक– नासः खलः ने.सं. १०७६), ‘नेपालभाषा म्ये’ (मुंम्ह– दर्शनदास ने.सं १०७६) पिदंगु दुसा वय्कलं लय् तयादीगु छुं छुं म्ये थुकथं दु– जीवन हरे क्षण खनिं (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), हाकनं छकः लिहां वःसा गुलि ज्यू (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), यः मैं ख्यालं ख्यालं ययेकां आः ला (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), का रे यः मां धयाब्यु वैत (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ख्वबि यंकेमते जिगु आशा (च्वमि, लय् व सः दर्शनदास श्रेष्ठ), वाउँगु लप्ते तुयूबजि हाकु मुस्या (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि दर्शनदास श्रेष्ठ, मालश्री लसय्), झ्यालय् च्वना नक्कल यानाः (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि बासुपासा), म्वाःल जि ला स्यन छ जक भिनेमा (सः भृगुराम श्रेष्ठ, च्वमि : दुर्गालाल श्रेष्ठ), गंगामाई निरमल लख फुति बिज्याक (ने.सं. १०७६ नासः खलःया ज्याझ्वलय् हालादीगु), स्वः स्वःथासं फसलिसे लसतासे (सः सुशिलादेबी कंसाकार, च्वमि, लय् : दर्शनदास), धायेधाःसा छु धाये मचा मखु ल्यासे गथे धाये (च्वमि, लय्, सः दर्शनदास), चायेकाः लुखा नुगःया फसं जितः छु धाःगु (सः सुशिलादेबी कसांकार, च्वमि, लय् दर्शनदास), थौं वइ ला कन्हय् वइ ला (च्वमि दुर्गालाल) । थ्वय्कःया न्हापांम्ह कलाः मदयेधुंका लिपा नानीमायालिसें इहिपाः जुल । थ्वय्कःपिनि पाखें निम्ह काय् व निम्ह म्ह्याय्िपं दु । टि.बि. ल्वचं सिकिस्त जुजुं थ्वय्कः ने.सं.१०९६ बछलागा एकादसि, सोमबारखुन्हु मदुगु खः । -
दर्शनवीर शाक्य
दर्शनवीर शाक्य संकिपामि, संचारकःमिया लिसें वाङ्मय ख्यलय् ल्हाः न्ह्याका च्वनादीम्ह साहित्यकार नं खः । अबु नरेशवीर शाक्य व मां प्रज्ञादेवी शाक्यया कोखं ने.सं. ११०० चौलागाः खस्थि, सोमबारखुन्हु जन्म जुयाः कलाकारिता ख्यलय् मेच्वमि, संकिपा निर्देशक, संकिपा लेखककथं म्हसीका दुम्ह वय्कलं म्यूजिक भिडियो ख्यलय् नं योगदान यानादीगु दु । आपालं म्यूजिक भिडियोया निंतिं निर्माण परिकल्पना यायेधुंकूम्ह दर्शनवीर शाक्यं निर्देशन यानादीगु न्हापांगु चिहाःसंकिपा सन् २०१४ य् पिदंगु ‘द मिथ’ नांयागु चिहाःसंकिपा खः । वधुंकाः ‘द मिथ जिरो’ व ‘इन्द्रायणी’ नांयागु चिहाः संकिपा नं दयेके धुंकल । पेजथ्री बाःछि पौया सम्पादक नं जुयाः ज्या याना च्वनादीम्ह शाक्ययात मच्छिन्द्र क्लबपाखें ग्वसाः ग्वःगु कासाय् ‘द मिथ’या निंतिं उत्कृष्ट निर्देशक, उत्कृष्ट च्वमि, उत्कृष्ट शर्ट फिल्मया सिरपाःया नापनापं नेपालभाषा टाइम्स चिहाःसंकिपा कासा ने.सं. ११३८ य् ‘द मिथ जिरो’या निंतिं ल्यू सिरपाः, नेपालभाषा टाइम्स चिहाःसंकिपा कासा ११३९ य् ‘इन्द्रायणी’या निंतिं लियांल्यू सिरपाः लाःगु खःसा इन्द्रायणीपाखें थर्ड एनसीआइ एफएफ संकिपा कासाय् वेस्ट नेशनल फिल्म स्पेशल मेन्सन अवार्ड व स्पाइनी बाएबलर इन्टरनेशनल फिल्म फेस्टिभल सन् २०२३ य् बेस्ट नेशनल शर्ट फिल्म नेपालभाषा अवार्ड त्याकेत ताःलाःगु खः । अथेहेतुं निक्वःगु नेपालभाषा स्टार म्यूजिक भिडियो अवार्ड २०२२ य् बेस्ट भिडियो परिकल्पनाकारया सिरपाः नं त्याकूगु खः ।
-
दर्शनवीर शाक्य
नेपाल संबत् ११०० चिल्लागा द्वादशीकुन्हु बाः नरेशवीर शाक्य व मां प्रज्ञादेवी शाक्यया कोखं जमः, येँय् भाजु दर्शनवीर शाक्यया जन्म जूगु खः । भाजु दर्शनवीर शाक्यं कविता, ख्याली लिसें चिकिचाधंगु सिनेमाया स्क्रिप्ट च्वयेगु व निर्देशन यायेगु ज्या नं यानादी । थौंया छम्ह बहुआयामिक व्यक्तित्वया रुपय् वय्कः झीगु भाषा व साहित्यय् खनेदयेकः झायाच्वंगु दु ।
वय्कः ईलोहं प्रकाशनपाखें पिदनाच्वंगु ईलोहं मचा लय्पौ, पेजथ्री बाछिपौ व लुँआखः रंजना लिपि लय्पौया सम्पादक खः । वय्कःया पिदंगु सफू थुकथं दु– ख्यालि मुना १ (ख्यालि), विश्वया न्यापु मचा बाखं –३ (अनुवाद), ख्यालि मुना २ (ख्यालि), साय्द मतिना धैगु (चिनाखँ, ने.सं. ११२४), मनया गथः (सम्पादन), नागरसर्वस्व (अभिलेख, संपादन, ने.सं.११३९), कामकला जगन्नाथ देगःया तुनांसिंइ (ने.सं. ११४१) आदि । अथेहे वय्कलं निर्देशन व स्क्रिष्ट च्वयादीगु प्याखं थुकथं खः – द मिथ (ने.सं.११३४), द मिथ ० (ने.सं.११३८), इन्द्रायणी (ने.सं. ११३९), घोषक (ने.सं.११४१) । नेपालभाषा संकिपा नखतय् न्ह्यब्वःगु वय्कःया संकिपा द मिथयात उत्कृष्ट स्क्रिप्ट लेखन, उत्कृष्ट निर्देशन व उत्कृष्ट संकिपा सिरपाः लाःगु खः ।
-
दलूद्यः जात्रा
किपुलिइ दलू द्यःया जात्रा यायेगु नं चलन दु । किपूया इन्द्रायणी जात्राया झ्वलय् थिंलाथ्व अष्टमी अथे धैगु छ्वय्लाभूकुन्हु किपूया साय्मितय्सं दलूद्यःयात किपूया पीगनय् तयेहइ । पीगंद्यःया जवय्पाखे बहनी स्वंगू दलू द्यः तयेहइगु खः । दलू द्यः तयाः अन दलू च्याकातइ अले चच्छि हे अन तइ । कन्हय्कुन्हु थिंलाथ्व नवमिया सनिलय् स्वम्ह हे दलू द्यःयात सांस्कृतिक बाजं धिमे, खिं थानाः बासुरी पुयाः जात्रा यानाः यंकेगु याइ । दलू द्यःयात पीगंद्यः लागांनिसें झिंनिह्राः तं जुयाः जात्रा यानाः साय्मित्वाः अर्थात् कुतिसालय् यंकीगु खः ।
दलू द्यःया जात्रा याइगु इलय् बसा लाया जात्रा याना यंकी । जात्रा यानाः यंकीगु इलय् छम्ह छम्ह दलू द्यः छम्ह छम्हेस्यां ज्वनावनी । स्वम्ह द्यः मध्ये छम्हेसित झिंनिह्राः तनय् दुकाइगु खःसा मेपिं निम्ह दलू द्यः धाःसा साय्मि त्वालय् दुकाइगु खः । दलू द्यः दुकाइगु इलय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें हे यानाः ईका पःकां पियाः दुकाइगु खः । दलू द्यःया जात्रा साय्मितय्गु गुथिं याइगु खः । गुथिया मनूतय्त पाःपाः वइ । दलू द्यःया जात्रा धइगु दलू मत च्याका जात्रा याइगु खः । उकिं थ्व द्यःयात मत द्यः नं धायेगु याः । -
दहचोक
येँया पश्चिमय् च्वंगु दहचोक यक्व पुलांगु बस्ती खः । थन ‘इन्द्रदह’ नांया छगू पुखू दु । भगवान इन्दं्र उगु पुखुलिइ स्नान याःगु जुयाः थ्वयागु नां ‘इन्द्रदह’ जूगु धाइ । नेपालभाषाया ‘द्यःच्व’ खँग्वःपाखें दहचोक जूवःगु खनेदु । भगवानयात ‘द्यः’ व डाँडायात ‘च्व’ धाइ । थन डाँडाया च्वय् द्यः दुगुलिं थुगु थाय्यात ‘द्यःच्व’ धाःगु व लिपा वहे नां अपभ्रंश जुयाः ‘दहचोक’ जूगु धाइ । थन डाँडाय् दह दुगुलिं नं थ्व थाय्यात ‘दहच्व’ धायेगु यात । वहे नां परिमार्जन जुयाः दहचोक जूवंगु नं धाः ।
-
दाचि अप्पाया ताजि
छेँ देगः दनेत साधारण व थी थी बुट्टा दुगु दाचि अप्पा छ्यली । गोल, नागोल, स्वांफ्वः बुट्टा, फः अप्पा, कःसिम्वः, गरुड, ख्वाः अप्पा छेँ दनेत छ्यलीगु दाचि अप्पाया ताजि खः । अथे हे देगः दनेत छ्यलीगु पुमा गमा, गं बुट्टा, तीनकुने, पलि बुट्टा, केराफ्वः, धलिंम्वः, छाल बुट्टा, तारा बुट्टा, सँकुलि, झल्लर, धलिं म्वःचा, न्हाय् बुट्टा दाचि अप्पाया ताजि खः । थुकिया नापं देगलय् कुंसल, सिंह, गरुड, नाग कन्या, गणेश, कुमार, तारा, पञ्चबुद्ध, अष्टमंगल, भिंद्यः, त्वलं वा क्षपः, चौकोस थां आदि बुट्टाया दाचि अप्पा छ््यलाबुला याइ । अष्टमंगल डिजाइन याइबलय् श्रीवत्स, पुण्डरिका (पलेस्वां), ध्वजा, कलश, चमर, मत्स्य, छत्र व शंख झ्वःलिकं च्यापा अप्पाया बुट्टा छ््यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
दाचि अप्पाया आधुनिक डिजाइनकथं पर्दा बुट्टा, केराफ्वः बुट्टा, धलिंम्वः बुट्टा, इलांबुट्टा, भल्लर, ख्वाः बुट्टा, सिखः बुट्टा, नसिखः, बज्र लहरा, सिमाकचा, रिवन, तःधंगु रिवन, बज्रतारा बुट्टा, फः पलिह स्वां, स्वां थां, कलश थां परिमेय व म्हय्खामेय्, म्हुतःपौ आदि नं बिस्कंबिस्कं
छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु । -
दाछि अप्पा
दाछि अप्पा देगः, फल्चा दनेत न्हापांनिसें छ्यला वयाच्वंगु भचा पिचुगु कलात्मक अप्पा खः । लांचां इलाः नं ह्याउँक तइगु जुयाः साधारण अप्पा स्वयां थ्व अप्पा भचा ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । भू तसकं म्ह्व जक तयाः दुने अप्वः चा छ्यःसां पिने अप्पा कःपिं तसकं म्ह्व खने दइगु कथं दाछि अप्पा छ्यलाः देगःया अंगः दनातःगु खनेदु । दाछि अप्पा छ्यलाः अंगः दनीगु इलय् अंगः पिचुसे च्वनी । उकिं देगः, फल्चा, सतः दनीगु इलय् थ्व अप्पा छ्यलाः दनातःगु तसकं आकर्षक खनेदइ ।
दाछि अप्पा छखे भचा सालुइगु व पिने खने दइगु ब्व भचा ख्वातुइगु वा पिचुसे च्वंक तइगु ख । उखे छखे धाःसा लांचा व रंग नं पानातःगु दइ । खास यानाः अंगः दनीबलय् बांलाकेगु निंतिं हे थथे दाछि अप्पा छीबलय् हे लांचा पानाः बांलाकीगु खः । साधारण दाछि अप्पा बाहेक नं मेमेगु दाछि अप्पा जुल धाःसा भचा दयेकेत नं थाकुइ व उकिया भाः नं अप्पा स्वयां पाः । परम्परागत रुपं अवाल प्रजापतितय्सं दाछि अप्पा दयेकेगु
यानाच्वंगु खः । -
दाछि अप्पा छीगु विधि
दाचि अप्पा दयेकेत न्हापां गन्ति चा माला हयाः उकियात फ्वयाः वाली । न्हापा न्हापा गालय् चा व लः ल्वाक्वछ्यानाः तुतिं न्हायाः वालीगु खः । आः धाःसा आधुनिक मेसीन छ्यलाः अःपुक लः ततं भचा ताकुक उकियात मेसीनय् पेले यानाः त्याः त्याः जुइक न्हायातःगु तयारी चा मेसीनं पिकाइगु खः । थ्व तयारी चा माक्व माक्व छपा छपा अप्पा छियेगु निंतिं केककथं नतूचां चानाः त्वाःल्हाना काइ । बुँचा छ्वासुइगु जुयाः साधारण अप्पा छियेत स्वयां थुगु दाचि अप्पा छियेगु निंतिं भचा क्वातुगु तःलय् च्वंगु गन्ति चा माः । अथे गन्ति चा कायेगु थाय् मन्त धाःसा हाकुगु द्यचायात नं बुँचालिसें भचा भचा ल्वाक्व छ्वानाः नं बल्लाःगु अप्पा दयेकेत छ्यलेगु सुरु यानाहःगु दु । थौैंकन्हय् छुं भचा केमिकल तयेवं पाचा थें तसकं छ्वासुगु चा नापं डल्लो वा धी जूवनीगु बैज्ञानिक प्रक्रिया सुरु जुइवं धाःसा भट्टा साहुतय्सं बुँचायात हे बल्लाकीगु जुयाः आः चाया निंतिं धन्दा मन्त ।
तयारी चाया केकयात छु कथंया दाचि अप्पा तयार यायेगु खः व हे कथंया थासा वा मोल्डय् तयाः अप्पा थाइ । न्हापा न्हापा थासा वा फर्मा फुक्कं सिँयागु हे जुइगु खः । आः धाःसा प्लाष्टिक व धलौट वा लीयागु नं थासा तयार जुया वयाच्वंगु दु । उलि जुइवं नँया झ्यातुगु औजारं उगु अप्पायात प्रेस याइ । प्रेस यानाः पिहां वःगु अप्पायात छसिकथं निभालय् तइ । उकी कुं मगाः मचाः जूसा तनेगु, भचा भचा चा अप्वः जुयाच्वंगु दुसा नं ब्लेट वा चक्कु छ्यलाः चायेगु व सिलिं मदयेकेत कुं मारे यायेगु ज्या दक्ष कालिगढ वा ज्यामितय्सं याइ । मेसीनं अप्पा पिहां वयेकथं हे दक्षपिं ज्या सःपिं कालिगढ वा ज्यामितय्सं बुट्टा अप्पाया डिजाइनय् थथे फिनिसिङ्ग याइगु खः । मेसीनं पिहां वःगु उगु अप्पायात च्यान्हु झिन्हुतक निभालय् पानाः गंकी । निभालय् पाये दइगु इलय् प्यन्हुं हे गनी । किचः दुथाय् तयाः गंके मालीबलय् झिन्हु भिंmनिन्हु नं बी । उकियात छखेलिक पँतना तइ । निउरां पिने हयाः निभालय् तयाः गंकीगु खःसा बर्खां वा वइगुलिं यानाः अप्वः धइ थें दुनेसं अथें भचा न्हगंकाः अप्पा पँतनाः नं गंकेगु याइ ।
गंगु दाछि अप्पायात बुट्टाकथं छेँ दनीगु इलय् पिने खनेदइगु ब्व लाँचां इली । पलेफ्वः, वाफ्वः, केराफ्वः, ख्वःसिं बुट्टा, नाग बुट्टायात फरक फरक तरिकां लाँचा इलेमाः । न्हापा लाँचा खानी सुलभ जुयाच्वंगु इलय् ला सक्कली लाँचा तयाः हे दाछि अप्पायात ह्याउँक इलीगु खः । तर आः खानिं लाँचा कायेगु चलन लोप जुइधुंकूगु दु । न्हूगु चलनकथं स्यूचा व अप्पाचुं ल्वाक्वछ्यानाः उकी छुं भचा वासःकथं पाउदर नं ल्वाक्वछ्यानाः लः तयाः छ्वालुक उकियात
लाँचा भाःपियाः इलेगु चलन वःगु दु । -
दानरत्न कंसाकार
स्व. दानरत्न कंसाकारया उपनां दान खः । धातु कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार वय्कः ने.सं. १०४२ गुंलाथ्वः त्रयोदसिकुन्हु येँया केलत्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. ज्ञानरत्न कंसाकारया हःपालं ने.सं. १०५९ स धातु कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु कँय्या छुस्याः, भुस्याः, ताः, बभू व थाय्भु दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— थी थी भजन मण्डली व गुंला बाजं खलःतय्त मुस्याः, छुस्याः, ताः, तिंछु निर्माण ।