बौ ज्ञानीबाबु मुनिकार व मां नानीमय्‌जु मुनिकारया कोखं नेसं. १०८५ दिल्लाथ्वः एकादसिखुन्हु येँया बञ्जाःहिति फुसय्‌ प्याफलय्‌ जन्म जुयादीम्ह धर्म मुनिकार नेवाः सङ्गीतयात लजगाःकथं न्ह्याकेगुली ज्वः मदुगु योगदान बियादीम्ह संगीतकःमि खः । नेवाः बाजं–धिमे, बाँसुरी, पछिमा, मादल, खिं, क्वंचाखिं, बय्‌ आदि थानाः भम्चा लँस्वःवनेगु व मेमेगु सांगीतिक ज्याझ्वः यायेत व्यवसायिक बाजं खलः न्ह्याकेगुली भाजु मुनिकार छम्ह न्ह्यलुवाः खः । थीथी अवसरय्‌ सलंसः नेवाः संगीतकःमि व तःताजि नेपाःया बाजं दुथ्याकाः थीथी अर्केष्ट्रा न्ह्यब्वयेगुली नं वय्‌कः निर्देशक जुयाः सक्रिय जुयादी ।भाजु मुनिकारं वि.सं. २०५७ सालंनिसें थम्हं हे स्वरलिपि च्वयाः स्वरलिपिया माध्यमं बाँसुरी पुइगु स्यनेज्या न्ह्याकादीगु खःसा स्वनिगः दुने पिने व देसं पिने तकं थ्यं मथ्यं सच्छिं अप्प्वः थासय्‌ स्वद्वलं मल्याक नेवाः व गैर नेवाः स्यँमिपिन्त बाँसुरी, बय्‌, खिं, क्वंचाखिं, पछिमा, धिमे, स्यनेज्या यानादी धुंकल । थ्व हे झ्वलय्‌ भाजु मुनिकारं थीथी नेवाः जात्राय्‌ सरकारपाखें ब्वति काइगु गुरुजुया पल्तनयात नं बाँसुरिं नेवाः बाह्रमासे धून पुइगु व धिमय्‌ थायेगु स्यनादीगु दु । थुकिं यानाः न्हापा मेमेगु गैर नेवाः बाजंज्वलं ज्वनाः गैर नेवाः धून पुयाः जात्राय्‌ वइगु गुरुजुया पल्तनं नं नेवाः संगीत नालाकाःगु दु ।
परम्पराकथं म्हुतुं बोल धयाः स्यनीगु नेवाः संगीतयात स्वरलिपि व बोललिपि दयेकाः स्यनेज्या यायेगुली नं वय्‌कः छम्ह न्ह्यलुवाः गुरु खः । थुकिया निंतिं वय्‌कलं ने.सं. ११४० य्‌ थीथी दापा म्ये, नेवाः व खस भाषाया लोक व आधुनिक म्ये, भजनलिसें ऋतु, प्रहरया १०१ पु म्ये दुथ्याकाः स्वरलिपि (Notation) नांया सफू पिथना दीगु दु । भाजु मुनिकारं नेवाः म्येचाः ‘मतिनाया स्वां’ (डीभिडी)या म्यूजिक भिडियोया निर्देशन नं यानादीगु दु । अथे हे तकुस्वां म्येचाः (सिडि) या बाँसुरी वादक नं खः ।
प्रवीणता प्रमाणपत्र तहतक ब्वनादीम्ह भाजु धर्म मुनिकार छम्ह रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकामि नं खः । वय्‌कलं ८ दँ तक मेट्रो एफ.एम.य्‌ नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु खः । व थेंतुं येँ महानगरपालिकाया वडा ल्याः २७, २१ व १८ वडाय्‌ जनप्रतिनिधि मदुगु इलय्‌ वडा सचिव जुयाः नं थःगु प्रशासनिक क्षमता ब्वयादी धुंकूगु दु । लजगाःया ल्याखं वय्‌कः थौंकन्हय्‌ यँे महानगरपालिका, सम्पदा तथा पर्यटन विभागया सहायक निर्देशक जुयादी ।
तःक्वः थीथी नेवाः बाजं धें धें बल्लाः कासाया निर्णायक जुयादी धुंकूम्ह वय्‌कः परम्परागत गुथि मागः भ्वताहिति त्वाःखलः (मुनिकार समाज)या खिं, बाँसुरी, बय्‌ गुरुलिसें नासः सृष्टि कलाया नायः नं जुयादी ।
नेपाःया कला संस्कृति न्ह्यब्वयेगु निंतिं वय्‌कलं जापान (निक्वः), चीन, भारत, कोरिया आदि देसय्‌ वनाः चर्या म्ये हालेगु, बाँसुरी, बय्‌, प्वंगा पुइगु, धुँन्या चाःहिकेगुया लिसें अनेक कथंया प्रतिभा न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।वय्‌कःया बाँसुरी गुरु कान्छा मुनिकार, खिं क्वंचाखिं गुरु अष्टबहादुर मुनिकार, बय्‌ गुरु ज्ञानीबाबु मुनिकार, पछिमा गुरु इन्द्र महर्जन व लतमान महर्जन, धिमे गुरु रत्नकाजी महर्जन, चर्या म्येगुरु कान्छाबुद्ध बज्राचार्य, धुँन्या गुरु धर्म रत्न महर्जन खः ।
भाजु धर्म मुनिकारयात वय्‌कलं बाजं स्यंझाःगु सकल खलः, पुचःपाखें हनापौ लःल्हाना तःगु दुसा नेपाःया निंतिं युनेस्को प्रतिनिधि डा. योसियाकी कितामुरापाखें प्रशंसा पत्र (२०५८) लःल्हाःगु दु । नेवाः संगीत थपू यायेगु वय्‌कःया योगदानयात लुमंकुसे भाजु मुनिकारयात नातिकाजी राष्ट्रिय विशिष्ट संगीत सम्मान (परम्परागत संगीत) सिरपालं छाय्‌प्यूगु दु ।

धर्मकीर्ति विहार ख्वप देय्‌या मेगु छगू प्राचीन विहार खः । नवदुर्गा द्यः छेँ क्वाठण्डौ पुखूया उत्तर, नगरकोट कमल विनायक लँया दक्षिण व नगांचा त्वाःया पश्मि दिशाय्‌ अवस्थित थुगु विहारयात या बहाः धकाः नं म्हसिका वयाच्वंगु दु । धर्मकीर्ति विहार गुबले निर्माण जुल सुना. निर्माण यात धयागु प्रमाणित अभिलेख गनं मदु । अथेसां कोथुया क्वाथनायक जयकीर्तिराज जुं दिशादि संघ महाभोज्यया लागि छ्वयाहःगु छगू ब्वनापौस श्री भुवनाकर धर्म संस्कारित श्री धर्मकीर्ति विहारया नापं पशुपति विहारया संघ सदस्यपिं व क्वाःपाःद्यः देवतासहित धकाः उल्लेख जूगुलिं थुगु विहार दयेकूम्ह भूवनाकर खः धकाः म्हसिइके फु । अथेहे ने. सं. १९८पाखे ल्ह्ययातःगु वोधिचर्यावतार नांया सफुलिइ भूवनाकरया नां उल्लेख जूगुलिं धर्मकीर्ति विहारया निर्माण ने.सं. १९८ या न्ह्यः ल्यू जूगु जुइमाः धकाः  धायेफु । अथेहे ने.सं. ५३४ या छगू तमसुक पत्रय्‌ चारकिल्ला उल्लेख यायेगु झ्वलय्‌ धर्मकीर्ति विहारयात यंवि विहार धकाः च्वयातःगु दु । थुलि बाहेक विहारया प्रामाणिक अभिलेख छुं हे मदु ।

अथे खःसां ६०÷७० दँ न्ह्यः तक विश्वकर्मा त्वाःया खलः व क्वाण्ठण्डौ त्वाःया खलःपिंसं दँय्‌दसं गुंलाबलय्‌ बहिद्यः ब्वया वयाच्वंगुया नापं गुम्बाया पश्चिमपाखे शिखरकुट चैत्य अले मूल विहार चुकया दक्षिण पश्चिम चुकय्‌ वज्रधातु चैत्य, शिखरकुट चैत्य, गं छगः व गन्धुरी द्यःया आसन व क्षेत्रपाल ल्यं दनिगुलिं विहार प्रचीन खः धयागु पुष्टि जू । थौंकन्हय्‌ थुगु बहाःया जग्गा क्षेत्रफल गुलि दु धकाः क्वःछिनाः धायेमफु । थुगु विहारया संघपिं नं सुं हे मदयेधुंकल । वि.सं. १९९० या तःभुखाचं दुनावंगु आगं छेँय्‌ तःदँ तक दने मफयेवं सर्वस्वीकृति कथंउगु थासय्‌ मंगल धर्मद्वीप गुम्बा दयेकाः नियमित छ्यला वयाच्वंगु दु ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु धर्मकुमार हलुवाई नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९५ सालय् भोजपुर जिल्लाया टक्सारय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः बिराटनगरय् च्वं झाल । वय्‌कःया मांया नां बेलकुमारी व बाःया नां लालबहादुर हलुवाई खः । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु– धातु उद्योग, झी पुचः विराटनगर (न्हापायाम्ह नायः ), विराट बौद्ध संघ (नायः) लिसें मेमेगु थीथी संघसंस्था । वय्‌कःया नेपाल भाषा व नेवाः संस्कृतिबारे यक्व च्वसु पिदनाच्वंगु दु ।

ने.सं. १०४७ थिंलागा चौथि, बिहिवाःकुन्हु थ्वय्‌कः अबु तेजरत्न व मां हिरामाया बज्राचार्यया कोखं रत्नकीर्ति महाविहार, मखंबहालय्‌ जन्म जूगु खः ।
सामान्य च्वयेब्वने सयेकाः सरकारी अफिसय्‌ ज्या यानाः थ्वय्‌कलं मखंबहाःया हे थः कका चर्यागुरु हिररात्न बज्राचार्यपाखें चर्या मेया राग, ताल स्यना कयादिल । थ्वय्‌कलं थम्हं सयेका सीका कयागु चर्या मे आदि थःपिनि विहारय्‌ जुइगु पुजाआजाय्‌, संल्हू व पुन्हिपतिकं आगमय्‌ आदि थासय्‌ जुइगु अहोरात्री छगिसात्मक, पञ्चायकी, त्रयोदशात्मक, सिन्दुरात्मक, महासंवर, कालचक्र हेबज्र आदिया पुजाय्‌ गीताचार्यया जिम्मा कयाः थःगु प्रतिभायात बांलाक ब्वयादिल । सिराहुति, महासंवर थें ज्याःगु पुजाय्‌ मूलाचार्य उपाध्याय जुयाः गुरुया दायित्व पूवंकादिल ।
वि.सं. २०५१ सालं जूगु ज्याय्‌ गीताचार्यया योगदानयात कदर यासें थ्वय्‌कःयात दोसल्लां न्ययेकाः हंगु खः । अथेहे वि.सं. २०५३ सालं बज्राचार्य संरक्षण गुथिया ग्वसालय्‌ स्वलातक चर्या मेया प्रशिक्षण कक्षाय्‌ सहायक चर्यामेया गुरु जुयादीगुलिं सम्मानित जुयादिल ।

वि.सं. १९३६ सालं अबु भद्रमुनि व मां सर्वरत्नेश्वरी देवीया क्वखं रत्नकीर्ति महाविहार मखंबहालय्‌ बूगु व वि.सं. २०१६ साल पौष शुक्ल दशमीकुन्हु थ्व अनित्य संसारपाखें बिदा काःगु जुल ।
सामान्य लेखपढ व हिसाबया ज्या सःम्ह वय्‌कः सरकारी मुखिया पदय्‌ ज्या यानादीम्ह खः । वय्‌कलं चर्याम्ये व चर्या नृत्यया उगु ईया नांजाःम्ह बज्रयानी व्यक्तित्व बाउलााः गर्जुया नामं नांजाः । वसपोल ततःधंगु पुजाय्‌ मथ्यंकं पुजाया ज्या मन्ह्याइगु, वसपोलया चर्या म्येय्‌, स्वर, लहरं सर्गः हे थ्वइगु जक मखु, मेधमालय्‌ चर्या म्ये हालीबलय्‌ वा तकं वइगु खँ धया वयाच्वंगु जुल । वय्‌कलं थाय्‌थासय्‌ जुइगु छत्रिसात्मक, सिन्दूरात्मक, चक्रपुजा, पञ्चायनी, त्रयोदशात्मक, कालचक्र महासंवर आदि पुजाय्‌ चर्या म्येव चर्या नृत्यया शुरु यानाबिज्याइ ।
उगु इलय्‌ बज्राचार्यपिं म्हासु तपुलि, वाउँतपुलि, हाकुतपुलि नांजाःपिं मध्ये वसपोल वँचुतपुलिया नामं सकसिनं म्हस्यू ।
वसपोलं बज्रयानी पुजाआजा व चचा सम्बन्धी सफू च्वया बिज्याःगु थथे दु – सिन्हःमतया कण्ठ (ने.सं. ११४५०, करवीराख्य श्री चण्डमहारोषण तन्त्र (ने.सं. १०५५), चचा सफू (१७९ प ु चचा म्ये, ने.सं. १०५५), श्री बसन्धुराव्रत (ने.सं. १०५८), रहस्य पुजाविधि (वि.सं. १९९१), प्रतिष्ठा कर्मविधि, न्यास पिकायेगु, न्यास लुये, रत्नन्यास, रंगाधिवासन व दृष्टदान (वि.सं. २००५), वास्तुपुजा व पादस्थापन (वि.सं. २००५) चचा सफू (८३ पु चचाम्ये, वि.सं. २००८), शिराहुति विधि कण्ठ सम्पूर्ण मांसाहुति कण्ठ व मंगलाचरण , भीमरथ जंकोक्रिया (वि.सं. २००९), ग्रहजग्य यायेगु सफू, बलिमाला, तुतः सफू (नीनिपु दुगु) शिराहुति विधि, शुक्लाष्टमी व्रत विधि, लोकेश्वर समाधि, शुक्लाष्टमीव्रत विधि, ताहासुत्र, दशांकुशलया खँ, प्रताप भावना व नमस्कार, मचाबू ब्यंके, जंक्वक्रिया, बाधाब्यंके, सँप्याके, कय्‌ता बिये, पाणि ग्रहण, बुसंखाये (छलुकर्म विधि), थकालि लुये व नीब्यंके (वि.सं. २०११), तारा धर्म, षोडशपिण्ड, दसपिण्ड व समानपिण्ड (वि.सं. २००८) ।
वय्‌कःया पिदंगु सफू – भीम, देव व महारथारोहण पुजाविधि क्रिया (पिकाकः सिद्धिधर्महर्ष धार्मिक संरक्षण संस्था, ने.सं. ११२९) ।

मां देवीमाया बौ भवानीरत्न तुलाधया कोखं येँया नानिबहालय् ने.सं. १०३५ जन्म जूम्ह धर्मरत्न यमि नेपालभाषाय् महाकाव्य, खण्डकाव्य, निबन्ध, उपन्यास आदि च्वयावंम्ह छम्ह बहुआयामिक बहुभाषिक स्रष्टा खः । राजनैतिक व साहित्यक जीवन नितां नाप नापं न्ह्याकाच्वनादीम्ह धर्मरत्न यमिं कवि चित्तधर हृदय कवि सिद्धिचरणपिनिगु प्रेरणां १९९७ सालया जेलयात्रां निसें नेपालभाषा ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः ।

धर्मरत्न यमिं साहित्य रचना यायेगु ज्या नेपाली, नेपालभाषा, हिन्दी तथा अंग्रेजी भाषां यानादीगु खःसां वय्‌कलं दकलय् अप्वः नेपालभाषां च्वयादीगु दुसा वय्‌कःया साहित्यिक व्यक्तित्वया मूल्यांकन नं नेपालभाषाय् हे अप्वः जूगु दु । धर्मरत्न यमिया काव्य ख्यलय् न्वाखँ पुचल (ने.सं १०७०), सँदेय्‌या लिसः (ने.सं १०७२) विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं १०७२) थेंज्याःगु खण्डकाव्य अर्हत्नन्द (ने.सं १०७३) थेंज्याःगु महाकाव्य पिदंगु दु । थ्वय्‌कः वि.सं. १९९७ सालया राजैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय्निसें जक च्वसा न्ह्याकादीम्ह खयानं अन जेलय् केवल खण्डकाव्य जक मखु महाकाव्य थेंज्याःगु वृहत् काव्य तकं च्वयादिल ।

अर्हत्नन्द महाकाव्य बौद्धर्धम सम्बन्धी महाकाव्य खया नं छम्ह सिर्जनशील कवि तथा वौद्धिक व्यक्तित्व यमिं थ्व महाकाव्यय् विषय प्रसंगनाप सान्दर्भिक जुइक जातिपाति भेदभाव, धनी गरीबया भेदभाव विरुद्ध प्रगतिशील बिचाः नं सशक्त रुपं प्वंकादीगु दु । थज्याःगु हे प्रगतिशील बिचालं जाःगु वय्‌कःया मास्टर पीस धायेबहःगु मेगु कृति सँदेय्‌या लिसः खण्डकाव्य स्वंगू भाषां अनुवाद जूगु दु । वैचारिक सशक्तता, पुरातनप्रति असहमति, जातिपाटी भेदभावप्रति पूर्ण विरोध, प्रगतिशील विचारधारा वय्‌कःया काव्यया मू वैचारिक विशेषता जूगु दुसा वय्‌कः मातृक छन्द तथा लोकलयया हिमायति कवि खः ।

निर्भिक व स्पष्टवादी व्यक्तिया रुपं प्रसिद्धम्ह धर्मरत्न यमिं थःगु च्वसा दकलय् न्हापां काव्य ख्यलय् न्ह्याकादीगु खःसां वय्‌कलं अप्वः च्वसा न्ह्याकादीगु विधा च्वखँ खः । वय्‌कःया च्वखँ गुलिं नेपाःया इतिहास सम्बन्धी समिक्षात्मक कृति कथं जूगु दुसा गुलिं थनया राजनैतिक सम्बन्धी सा गुलिं बौद्धधर्म, बौद्ध दर्शनसम्बन्धी जूगु दु । थुपि च्वसुं वय्‌कःयात नेपाःया इतिहास, राजनीति, बौद्धदर्शन प्रति दुग्यःगु ज्ञान दुम्ह जक मखु मखुगु मज्यूगुयात निर्भिकपूर्वक विरोध याइम्ह छम्ह स्वतन्त्र विचारक, चिन्तक कथं परिचित याकूगु दु ।

अथेहे महान व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी दर्शन ब्वयेगु ज्याय् नं वय्‌कःया च्वसा उलि हे जःगु खनेदु । महास्थवीर धम्मालोक भन्ते (ने.सं १०९०) वय्‌कःया थज्याःगु कृतिया छगू दसु खः । वय्‌कःया च्वखँय् बौद्ध विद्वान राहुल सांस्कृत्यायनया तःधंगु प्रभाव खनेदु ।

धर्मरत्न यमिया थीथी साहित्यिक क्रियाकलाप मध्ये नं उपन्यास विधाय् वय्‌कःया देन अझ विशेषरुपं उल्लेखनीय जूगु दु । धर्मरत्न यमि नेपालभाषाया प्रारम्भिककालया उपन्यासकारपिं मध्ये छम्ह जक मखसे नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् नं थीथी विषय थीथी प्रवृतिगत उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासयात विविधतां छाय्‌पियादीम्ह छम्ह उपन्यासकार नं खः ।

वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु उपन्यास खः — लिथु (ने.सं १०७८), भृकुटी (ने.सं १०८०) व आङ्गल्हामो (ने.सं १०९०) । थुपिं स्वंगू उपन्यास स्वंगू हे विषयवस्तुइ केन्द्रीत जूगु दु । लिथुइ सामाजिक, भृकुटीइ ऐतिहासिक तथा आङ्ल्हामोय् प्रगतिवादी औपन्यासिक प्रवृति विद्यमान जूगु दु । श्रमिकवर्गप्रति झुकाव, वाह्य हस्तक्षेपया विरोध, अधिनायकबादया विरोध, साहित्य मार्फत राष्ट्रप्रेमया भावना थनेगु, जातीय संस्कृति कला ब्वयेगु धर्मरत्न यमिया उपन्यासया मेगु विशेषता जूगु दु । अथेहे सँदेया भौगोलिक तथा संस्कृतिक चित्रण वय्‌कःया लेखनया छगू त्वःफिकेमज्यूगु विशेषता जूगु दु। । थथे धर्मरत्न यमि नेपालभाषा साहित्यय् नेपाः पिनेया परिवेशय् सााहित्य सिर्जना याःम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि नं खः ।

धर्मरत्न यमि राजनैतिक क्रियाकलापं वन उपमन्त्री तथा साहित्यिक ज्याखं कविरत्न उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मरत्नं ६० दँया वैशय् अर्थात् ने.सं १०९५ य् थःगु नश्वर देहत्याग यानादिल ।

मां चिनीमाया शाक्य व बौ सूर्यमान शाक्यया काय् भाजु वरिष्ठ पत्रकार एवं सम्पादक धर्मरत्न शाक्य ने.सं. १०५५ सालय् यलया नकबहिली जन्म जुयादीगु खः । इतिहास विषयय् एम.ए. तक अध्ययन यानादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा व नेपालीभाषां थःगु लेखन ख्यःयात च्वन्ह्याकादीगु खः । पत्रकारितायात तसकं हे महत्व बियाः माया मतिना यानाः वय्‌कलं थः हे सम्पादक व प्रकाशक जुयाः राजमति वाःपौ पिथनादीगु खः । नेपालभाषां नं पत्रकारिता यायेमाः व पिथनाः वनेमाः धैगु सोचकथं वय्‌कलं थुकथं नेपालभाषां पत्रिका पिथनाः नेवाःतय् दथुइ जागरण हयेगु ज्या यानादीगु खः । जागरणया छगू सशक्त माध्यमया रुपय् कयातःगु पत्रकारिता ख्यलय् थःत समर्पित यानाः वय्‌कलं नेपालभाषा उत्थानय् तिबः बियादीगु दु ।

शालिन व्यक्तित्वया रुपय् स्थापित जुयादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषासेवी भाजु धर्मरत्न शाक्य विश्वन्यंक हे नांजाःगु हिरण्यवर्ण महाविहार (गोल्डेन टेम्पल) या आजु तकं जुयादीगु दु । प्रेस व्यवसाय न्ह्याकादीम्ह वय्‌कः बौद्ध धर्म ख्यलय् सक्रियता क्यनादीम्ह व्यक्तित्व नं खः । वयकः यल मंकाः खलःया सल्लाहकार नं जुयादीगु दु । वय्‌कः ने.सं. ११३६ बछला १५ कुन्हु मदुगु खः ।

वि.सं. १९८७ मंसिर ९ गते झतापोल तजाःफः यलय् अबु अजरत्न शाक्य व मां अष्टमाया शाक्यया कोखं धर्मरत्न शाक्यया जन्म जुल । बौद्धविद्वान, बौद्ध परियत्ति शिक्षाया न्ह्यलुवाः, वाद्यगुरु, नाटककार, कुशल वक्ता, समाजसेवी, लेखक आदि थीथी प्रतिभा दुम्ह वय्‌कः बहुप्रतिभाशालिम्ह खः । थःगु इलय् चाणक्य नीति, अमरकोष, हितोपदेश, गणित, पालिभाषा, थेरवाद बुद्धधर्म अध्ययन यानादिलसा अनौपचारिक रुपं नाय्खिं, दमःखिं, धाः, तबला, खिं आदि बाजागाजाया अध्ययन यानादिल ।

वि.सं. २००९ सालं निसें निरन्तर रुपं विभिन्न विधाय् च्वयेगु न्ह्याकादिल । लिच्वः कथं नेपालभाषाय् जक पीन्यागू सफू पिदन । वय्‌कः वि.सं. २००६ सालनिसें सामाजिक सेवाय् सक्रिय जुयादिल । नुवाकोट जिल्लाया त्रिशुलीइ ज्ञानमाला भजन स्थापना, परोपकार स्थापना यानादिलसा सुगत पुस्तकालय स्थापना यायेगुली नं सक्रिय जुयादिल । अथेहे त्रिभुवन मिडिल स्कुल व सुगत बौद्ध मण्डल पुन्हि गुथिया संस्थापक सचिव, त्रिशुली जनसेवक स्काउटया संस्थापक सदस्य जुयादिल । वि.सं. २००७ सालनिसें वि.सं. २०४७ तक सक्रिय रुपं राजनैतिक क्षेत्रय् ज्या यानाः नेपाली कांग्रेस जिल्ला शाखा स्थापनाकालय् कार्यालय सचिव व लिपा कार्यकारिणी समितिया महासचिव, त्रिशुली गंगामाइ गाउँ पञ्चायतया वडा अध्यक्ष, उपप्रधानापञ्च जुयाः ज्या यानादिल । पीदँ तक ज्या यानाः २०४७ सालनिसें राजनैतिक क्षेत्रं अवकाश कयादिल । वय्‌कःया लेखन क्षेत्रयात थीथी विधाय् ब्वथले छिं ।

बुद्धधर्म सम्बन्धी— अंगुलीमाल व वया पूर्व कथा (वि.सं.२०२८), असार पुन्हि छगू लुमन्ति (वि.सं.२०४७), हिरण्यवर्ण महाविहार संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०४८), चैत्य वन्दना, क्वाःबहाः (वि.सं.२०५२), जिमिगु म्यानमार भ्रमण संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०५६), बुद्धोपदेश सारसंग्रह (वि.सं.२०२१), विपस्सना ध्यान निर्देशन (वि.सं.२०४२), मांबौ सेवा (वि.सं.२०४५), कर्म व उकिया विपाक (वि.सं.२०५१), स्वाक्वखात गुण धर्म देशना, शील, समाधि प्रज्ञाया सारांश (वि.सं.२०५४), देवधम्म जातक (वि.सं. २०४७), खुद्दक पाठ (वि.सं.२०२५), चरिया पिटक (वि.सं.२०२६), उदान (वि.सं.२०३१), धाथेंगु बुद्ध वन्दना (वि.सं.२०४३), सुत्तनिपात पारायण वर्ग सहित बाबरी ब्राम्हणया जीवनी (वि.सं.२०४७), महासतिपठान विपस्सना अन्तरमुखी ध्यान (वि.सं.२०४८), सुत्तनिपात (वि.सं.२०५०), नमस्कार गाथा (वि.सं. २०४४), बौद्ध दर्शनया विकास (वि.सं.२०५१), उपासक परिहानी तथा सद्धर्म चिरस्थायी मजुइगुया कारण (वि.सं.२०५९), चतुरास भावना व संवेजनीय देशना (२०५३), जिमिगु श्रीलंका भ्रमण (वि.सं.२०६३) आदि ।

काव्य, भजन— बुद्धया मूलदर्शनयात थीथी विम्ब, प्रतीक छ्यलाः रचना जूगु वय्‌कःया भजन थौंतक नं लोकंह्वाः । गथेकि स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्याःगु त्रिरत्नयाके शरण तनाः झी … थ्व भजन थौं नं आपाः विहारय् प्रार्थना याः । मेमेगु भजन खः— बुद्ध शासनय् .. झी नेपाल मांया…. वा वा सकलें …, जगतय् धयातःगु रत्न मध्ये …., जगतय् ज्ञां मदुपिंत …. आदि खः । हिन्दु भजनय् श्री कृष्ण मन्दिरय् नित्य जुयाच्वंगु स्तुति व भजन संग्रह (वि.सं.२०५९) सफू पिदंगु दु ।

नाटक— वय्‌कलं आपालं लघु व पूर्णाङ्की नाटक च्वयाः स्कूल, स्कूलय् म्हितकेगु यानादी । उकी मध्ये नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानया दबुलिइ मञ्चन जूगु नाटक खः— सिद्धार्थ गृहत्याग, विश्वन्तर, अंगुलिमाल । सफूया रुपय् पिदंगु पूर्णांकी नाटक विश्वन्तर (वि.सं.२०४७), सिद्धार्थया गृहत्याग (वि.सं.२०६०), पटाचारा (पूधा प्याखं २०६२), नमो बुद्धाय, सिंहसार्थबाहु (पूधाः प्याखं २०६३), मार विजय (वि.सं.२०६२), सम्राट अशोकया शस्त्र त्याग आदि खः । नेवाः संस्कृतिया बाजं सम्बन्धी ज्ञाता जूगु कारणं वय्‌कलं बाजं सम्बन्धी सफू नं च्वयादिल । बाजंया ध्वनि, लिपि नापं तयाः सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु – झीगु बाजा, झीगु संस्कृति (भाग १, २, ३, ४, ५, ६) । थुपिं छसिकथं वि.सं. २०४४, २०५४, २०५७, २०५८, २०५९, २०६० इ पिदंगु खः।

गीति नृत्य­— नागदह छेदन ।

प्याखं— कात्ति प्याखं (२०६०)

अथेहे वय्‌कःया पटकथालय् निर्माण जूगु संकिपा चाण्डालिका, अंगुलिमाल, पटाचारा खः । वय्‌कःया ज्याखँया कदर यासें थीथी संस्था व निकायपाखें वय्‌कःयात सम्मान याःगु दु ।

वि.सं. २०३२ सालय् जुजु वीरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक, समाजसेवी पदक, नगद पुरस्कार, २०५१ सालय् ज्ञानमाला भजन खलःपाखें रत्नवत् सिरपाः, २०५२ सालय् त्रिवेणी कल्चर सेन्टरं उत्कृष्ट नाटक लेखनया सम्मान पत्र, २०५३ सालय् १९ गू बौद्ध संघ संस्थां अभिनन्दन, बु.सं. २०४५ औं बुद्धजयन्ती स्वर्ण समारोहय् जुजु वीरेन्द्रं कदर पत्र, कलानिधि संस्कृत महाविद्यालयपाखें अभिनन्दित, नेपाली लोकबाजा संग्रहालयपाखें नेवाः लोक संगीत व लोक बाजा लिपिबद्ध यानाः संरक्षण याःगुया सम्मान पत्र, २०५९ सालय् न्यकू जात्रा व्यवस्था समितिं कदरपत्र आदि । जीवंकाछि दर्जनौं मयाक संघसंस्थाय् आवद्ध जुयाः सल्लाहकार जुयाः ग्वाहालि यानादीम्ह धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली वि.सं. २०६३ पौष २५ गते बुद्धजन्म भूमि लुम्बिनीइ दिवंगत जुयादिल ।

सन् १९६२ सेप्टेम्बर ८ कुन्हु यल, मंगः बजारय् बाः प्रेमलाल राजकर्णिकार व मां खेतकुमारी राजकर्णिकारया क्वखं भाजु धर्मराज राजकर्णिकारया जन्म जूगु खः । भाजु धर्मराज राजकर्णिकार नेपालभाषा साहित्यया हाइकु ख्यलय् झिंनिदँ झिंस्वदँ निसें मदिक्क हाइकु च्वयाः वैच्वनादीम्ह हाइजिन खः । समसामयिक बिषययात कयाः वय्‌कलं हाइकु च्वयादी । वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषाया लिसेलिसें खस् नेपाली नं उलि हे प्रखर रुपं न्ह्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया हाइकुइ प्रेम, व्यंग्य, आक्रोसया सः लिसेलिसें पारिवारीक विघटन, नेवाः समाजया चित्रण पिलुयाच्वंगु झीसं खंकेफुसा नेपालभाषाया हाइकुइ यौनयात दुथ्याकेगु ज्या वय्‌कः पाखें जूगु समीक्षकपिनि धापू दु । वय्‌कःया पिदंगु हाइकु सफूया नां बुंगाःचा (ने.सं.११३९) खः ।

स्व. धर्मराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् छम्ह ज्वःमदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४५ स यलया इखाछँे त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व.समोसिं शाक्य पाखेंया हःपालं थ्वज्या धातु मूर्तिकला ख्यलय्् ने.सं. १०५५ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु सिजः, लीया पातायात दायाः थी थी मूर्ति, गजू ,माणे, देगःया तोरण, लीपौ दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) येँ, खास्तिइ ९ फिटया शाक्यमुनि बुद्ध निर्माण (२०२९) २) येँ स्वयम्भूइ ११ फिटया निगः (२) माणे निर्माण ।