नेपालभाषाया प्राचीन साहित्यया शुरुवात हे धार्मिक बाखं पाखें जूगु दु । व्यवहारय् थज्याःगु बाखं न्यनेगु, कनेगु व च्वयेगुया प्रयोजन हे पुण्य संचय यायेगु लिसें मुक्ति मोक्ष प्राप्ति यायेगु निंतिं खः । धार्मिक बाखनय् उल्लेख जूपिं देव देवीपिं, बाखनय् न्ह्यथनातःगु थाय्‌बाय् जक मखु बाखं सफूयात तकं पुजा यानातयेग चलन दु । धार्मिक समन्वयता प्रमान स्वरुप प्राचीनकालं निसें नेपालभाषाय् हिन्दू धर्मया नाप नापं बौद्धधर्मया बाखं सफूत लुयावःगु दुसा हिन्दू धर्मय् नं वैष्णबी, शैव व शाक्त धर्मसम्बन्धी बाखं सफूत खनेदुसा बौद्धधर्मय् मूलत महायानी व वज्रयानी बौद्ध ग्रन्थत अप्वः लुयावःगु दु । अथे हे किपापाखें बाखं न्ह्यब्वयेगु नं प्राचीन धार्मिक बाखंया छगू अलग्ग हे विशेषता जूगु दु गुकियात बिलं पौ नं धायेगु याः । थज्याःगु बिलं पौया छगू नमुना ने.सं ७५७ स जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकेब्यूगु कृष्णमन्दिरया देगलय् कियातःगु रामायण महाभारतया किपा हना बाखं खः ।

नेपालभाषाया प्राचीन धार्मिक बाखंया मू आधार श्रोत पुराण, महाभात, रामायण, तीर्थव्रत महात्म्य, बौद्धअवदान जातक जूगु दु । पुराणय् आधारित बाखंत खः — भागवत पुराण (ने.सं. ६२५), स्वस्थानी (ने.सं ७२३), मार्कण्डेयी पुराण (ने.सं ७३७) लिंग पुराण (ने.सं ७४१), पशुपति पुराण (ने.सं ७५२), ब्रम्ह पुराण (ने.सं ८१५) , स्वयम्भु पुराण (ने.सं ८६५)। थुपिं पुराणया प्रमुख विशेषता धयागु पुराणय् उल्लेख यानातःपिं द्यःपिनिगु उत्पति तथा उमिगु महात्म्यया बाखं खः । थथे प्राचीनकालय् लुयावःगु पुराण मध्ये पशुपति पुराण, स्वस्थानी व स्वयम्भु पुराण नेपालय् च्वःगु खनेदु । अथे हे महाभारत, रामायणय् आधारित बाखं खः—सभापर्व (ने.सं ७२१), बाल्मिक रामायण (ने.सं ८२३— ८२९), रामायण (ने.सं ८४७—८७२) आदि ।

अथेहे बौद्ध जातक अवदान सम्बन्धी बाखनय् विचित्र कर्णिकावदान (ने.सं ७७१), जातक संग्रह (ने.सं ८७०) उल्लेख यायेबहःजू । मल्लकाल लिपा अर्थात् लिच्वःगु प्राचीन कालय् नं पुलांगु बाखं सफू ल्ह्ययातःगु जक मखु न्हापा खनेमदुगु आपालं न्हून्हूगु नं धार्मिक बाखं सफू लुयावःगु दु । गथे— सप्तकाण्ड रामायण (ने.सं ९३८), आध्यात्म रामायण (ने.सं ९४९), अष्टमीव्रत (ने.सं ८९७), गुणकारण्डब्यूह (ने.सं ९४६), कुशावदान (ने.सं ९५४), उपोषद् व्रत कथा (ने.सं ९५९), अहोरात्र व्रत कथा (ने.सं ९६०) आदि आदि । मल्लकालया बाखंया तुलनाय् थुगु ईया बाखनय् थनया थाय्‌बाय् रितिथितिया चित्रण अप्वः खनेदु।

समाजशास्त्रीपिनि अनुमान खः– नेवाःत प्राग् ऐतिहासिककालय् सम्भवतः प्रकृतिपूजक जुइमाः । गुकिया छुं छुं अंश आः नं नेवाःतय् आस्था कथं ध्वदुइकेफु । तर लिपा सामाजिक विकासया झ्वलय् थीथी थासं मनूत दुहां वयेवं धार्मिक प्रभाव व ब्यवहार नं नेवाःतय्सं नाला यंकल ।
नेवाः समुदायया छथ्वः शिवयात थःगु आराध्यदेव कथं नालीपिं दु । शैव सम्प्रदायया तान्त्रिक कौल मतया विधि, संस्कार, परम्परा हनीपिं दु । नापनापं कापालिक तन्त्रयात नालीपिं नं उलि हे दु । यक्व लिपा नेवाःतय् दथुइ शक्ति वा महामायात मू द्यः कथं पूजा याइपिं अले मातृशक्तियात थःगु इष्टदेवी कथं नालीपिं शाक्त मतयापिं नं उलि हे दु । विशेष यानाः लिच्छवी शासनकाल लिपा नेवाः समाजय् नारायण वा बिष्णुयात मूद्यः कथं थाय् बीपिं वैष्णव सम्प्रदाययापिनि ल्याः नं गाक्कं दयावल ।
बुद्ध जीवित दुबले नेपाः गालय् नं वःगु दु धैगु नं विश्वास दु, यद्यपि ऐतिहासिक रुपं थुकियात प्रमाणित याये मानि । बौद्ध साहित्य कथं बुद्धया इलय् गुलिखे भिक्षुगण स्वनिगलय् थ्यनेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । थ्व ल्याखं स्वनिगलय् बौद्ध धर्मया अनुयायीत दयेधुंकल धैगु अनुमान यायेफु । लिच्छवी जुजु वृषदेवया इलय् स्वयम्भू व धन्द्वः चैत्य निर्माण जुइधुंकूगु पृष्ठभूमिइ स्वनिगलय् बौद्धतय् ल्याः गाक्कं दयेधुंकल जुइ धकाः धायेफु । मध्यकालिन नेपालय् विशेषतः थकू जुजुपिनि शासनकालय् जुजुपिं हे प्रव्रजित जुयावंगु व विहारत दयेका थकूगु दसित दु । स्वनिगः दुने दुगु ग्वाःग्वाः बौद्ध विहार व चैत्य आदि हे नेवाःतय् दथुइ उल्लेख्य ल्याखय् बौद्धमार्गीत दु धैगुया दसि जुल । थुकी आपालं आपाः महायानी आस्थायापिं खत । गृहस्थ प्रवज्य परम्परा कथं नेवाः समाजय् विकसित मौलिक बज्रयानी बौद्ध संस्कार दक्कले अप्वः ल्याखय् दु ।
लिपा बौद्ध थेरवादी परम्परा कथं नं विहारत दयेकेगु व प्रव्रजित जुइगु क्रम न्ह्यानावन । आः नेवाः तय् दथुइ थेरवाद नालीपिं बौद्धत अप्वयावःगु जुल । गुलिंगुलिं लामा गुरुया परम्परायात नालीपिं नेवाःत नं खनेदत ।
मल्लकालय् इराकपाखें दुहां वयाः कुरानयात धर्मग्रन्थ कथं हनीपिं मुस्मांत व वया सन्ततीपिं नेवाः समाजय् समाहित जुयावन । जुजु प्रताप मल्लया इलय् स्वनिगलय् इसाई धर्म नालीपिं नेवाःत दुगु व उमिसं गुलिखे चर्च न्ह्याकाच्वंगु खः । आः नं धर्म परिवर्तन यानाः इसाई जूपिं नेवाःत दु ।
थ्व ल्याखं धार्मिक व आस्थागत रुपं नं नेवाः समाजय् विविधता दु ।
तर नेवाःतय् छगू तःधंगु विशेषता धैगु छगू धार्मिक आस्थाप्रति मेगु धार्मिक आस्था दुपिं मनूतय् सदभाव व सम्मान खः । गुलिखे जात्रा, पर्व, संस्कार व रीति हनेगुली हिन्दू, शाक्त, शैव अले बौद्ध आस्थाया मंकाः समन्वयया प्रतीक कथं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । करुणामय (बुंगद्यः, जनमाद्यः), कुमारीद्यः, अजिमाद्यः आदि थुकिया दसुत खः ।